Mùa sinh sản của chim cu gáy

Mỗi năm, thường từ tháng hai đến tháng tám, tháng chín Âm lịch là mùa sinh sản của chimCu gáy.

Trước Tết Nguyên đán chừng một tháng, tiết trời mát mẻ Cu gáy trống mái bắt đầu tụ về kết đôi chồng vợ với nhau. Điều này bất cứ ai ở vùng thôn quê hoặc ven bìa rừng đều dễ dàng nhận ngay ra được. Đi đâu ta cùng thấy chúng sống cặp từng đôi khi bay trên trời cũng như khi sà xuống đất kiếm mồi. Số lượng chim Cu trong mùa sinh sản này tưởng chừng như nhiều hơn bình thường.

Thật ra điều này không đúng thì phải. Sau mùa sinh sản năm trước, thì đôi chim tách bầy sống mỗi con một nơi. Cho nên ta thấy chúng đi lẻ chứ không sống theo cặp. Chỉ sắp đến mùa sinh sản thì chúngmới tìm đến nhau để kết đôi kết bạn, từ đó đi đâu mới có đôi. Trong thời gian này, đôi chim thường rủ nhau tìm đến các lùm bụi hoặc các vườn cây trái vắng vẻ để tìm một nơi trú ngụ và nhắm việc xây tổ sau này.

Những vùng tuy có lắm cái ăn trước đây mà chung quanh chỉ toàn là đất trống trải, ít có lùm bụi hoặc vườn tược không tiện cho việc làm tổ thì chúng tạm rời bỏ, ví như quí vị đã biết tổ chim Cu gáy tuy đơn sơ, nhưng phải là nơi thật kín đáo và yên tĩnh, càng vắng người qua lại lại càng hay. Do đó, khi chọn một nơi để làm tổ, đôi chim cha mẹ phải lùng sục các bụi bờ trong phạm vi cả cây số vuông mới yên bụng làm tổ để đẻ trứng. Tuy vậy, hễ cảm thấy bị động thì chúng sẵn sàng dời tổ đi nơi khác…

Như vậy là trời đã phú cho giống chim Cu gáy đủ khôn ngoan để bảo vệ luật sinh tồn nòi giống cho chúng. Khi cần tìm cái ăn thì chúng sống vào vùng đất nào cũng được, nhưng khi làm tổ đẻ thì dứt khoát phải chọn cho bằng được những nơi thật sự yên tĩnh, an toàn để mong bảo vệ bằng được ổ trứng và đàn con của chúng.

Do bản tính quá nhát, cặp mắt lúc nào cũng láo liên nghi ngờ mọi điều mọi chuyện, hễ đậu ở đâu là đậu yên một chỗ như cố giấu tông tích, mà khi đã cảm thấy có thể bất an là sẵn sàng tung cánh bayxa một mạch màkhông hề ngoái cổ lại nhìn, nên cái tổ của chúng làm nơi thật sự kín đáo, ở vùng yên tĩnh cũng là chuyện dễ hiểu. Cu gáy cũng đủ trí khôn ngoan để biết rõ kẻ thù của chúng là những ai? Dứt khoát chưa hẵn chỉ có con người, mà là nhiều giống khác. Nào sóc rừng, nào chuột, nào trăn rắn, kỳ đà… Những giống thú hoang này hễ gặp ổ trứng là nuốt chửng ngay, hễ gặp chim non là tha hồ ăn tươi nuốt sống, vì đó là thức ăn khoái khẩu của chúng!

Ngay cả những nơi tuy có những lùm bụi rậm rạp lý tưởng, nhưng lại có những giống chim ăn thịt dữ dằn sinh sống như Diều hâu, chim Cắt, Quạ… Cu gáy cũng né tránh không dám kéo về làm tổ. Những cây có nhiều kiến càng làm tổ, ta cũng không tài nào “bói” ra được tổ Cu gáy nào!

Điều đó cho ta thấy những nơi chim Cu gáy làm tổ, đúng là nơi “đất lành chim đậu” thật!

Tổ chim Cu gáy như quí vị đã biết rất là thô sơ, chỉ gồm mươi nhánh cây khô cong queo ngắn độ gang tay và mảnh dẻ bằng mút đũa. Những cành cây khô nhỏ xíu này được chim cha mẹ nhặt nhạnh tha về, rồi chọn một cháng ba cây làm giá đỡ rồi gác bắc chéo qua lại…trông rất cẩu thả. Rồi trên đó, chúng bày biện một nắm cỏ khô, rồi chim mẹ vào xoáy tròn lại một lòm hơn nông bằng miệng chén làm nơi đặt trứng vào. Đến ngày cho ra đời chiếc trứng đầu tiên, chim mẹ tự rứt lông ức lông bụng của mình từng vài ba chục chiếc để lót tố được êm ấm.

Tổ chim Cu gáy đơn sơ như vậy, nhưng nó kỳ diệu ở chỗ là mười tổ như một được chim cha mẹ giấu kín được trước cặp mắt tò mò của thiên hạ một cách tài tình, mà chim con cũng ít khi bị rơi ra khỏi tổ.

Chúng làm tổ cách xa nhau, chứ không rủ rê làm tổ sát cạnh nhau như các giống Két, Sắc ô, Dòng dọc, Sơn Ca… Xa xa, ta mới bắt gặp được một tổ Cu gáy mà thôi.

Cu gáy thường làm tổ ở độ cao vừa phải, cách mặt đất từ ba đến năm sáu thước mà thôi. Nó có thể làm tổ ngay trong vườn cây trái gần nhà, hoặc cạnh đường mòn hàng ngày có người qua lại, miễn là nơi đó nó cảm thấy được yên ổn, giấu kín được tông tích của tổ chúng là được. Thật ra, nếu không cố gắng để ý thăm dò thì ta khó lòng phát giác ra được nơi Cu gáy làm tổ, dù nơi đó hằng ngày ta thường qua lại, hoặc đứng phía dưới trú chân hằng giờ liền.

Cu gáy thường chọn những cây có cành lá giao nhau rậm rạp nhất, kín đáo nhất, đến nỗi đứng dưới đất nhìn lên cũng không tài nào phát giác ra được cái tổ của chúng, mặc dầu cái tổ đó chỉ cách tầm tay với của mình không bao xa. Còn nếu ta đứng từ xamà quan sát thì lại càng khó khăn hơn nữa. Chỉ trường hợp ta phát giác được từ đầu, khi chim cha mẹ tha rác về xây tổ, hoặc thấy chim cha chim mẹ liên tiếp tha mồi về nuôi con. Đấy là những công việc thúc bách, gấp gáp cho nên đôi chim cứ thay phiên nhau bay đi bay về hằng vài ba chục lượt trong ngày nên không giấu giếm được ai! Khi làm tổ thì mỗi lần về tổ chúng đều tha cành cây hay cọng rác, mà làm xong chiếc tổ ít ra cũng mất hết mười lăm ngày mới xong. Còn thời gian đút mồi cho con thì chim cha mẹ cứ thay phiên nhau bay đi bay về như con thoi, làm sao che mắt ai được!

Một cái tổ kín đáo giữ được độ an toàn tuyệt đối cho lứa con đầu, có thể được chim Cu gáy cha mẹ sử dụng tiếp vào lứa đẻ tiếp theo, hay là làm ngay chiếc tổ khác cạnh ngay đó. Trừ trường hợp đẻ ngay lứa đầu bị động, do bất kỳ lý do gì khiến chim bị hoảng sợ thì lứa sau chúng tìm nơi khác để làm tổ cho an toàn hơn. Kinh nghiệm còn cho chúng tôi thấy có nhiều cặp chim nhiều mùa sinh sản liền cư trở về nơi cũ để làm tổ, vì chúng cảm thấy nơi đó thật sự an toàn cho chúng.

Trong kinh Thi có câu: “Duy thước hữu sào, duy cưu cư chi”, có nghĩa là con chim Thước làm tổ còn chim Cu thì đẻ nhờ vào tổ chim Thước mà thôi. Thật ra thì người xưa đã quan sát sai sự thật. Bằng chứngnhư chúng ta thấy chim Cu gáy tự biết làm lấy tổ mà đẻ, có điều chiếc tổ của nó chỉ làm đơn sơ mà thôi.

Quí vị cũng biết, mỗi lứa Cu gáy chỉ đẻ được có hai trứng, chưa hề thấy được ba trứng, nhưng thỉnh thoảng chúng tôi cũng gặp có lứa chúng chỉ đẻ duy nhất một trứng mà thôi. Nếu hôm nay trứng thứ nhất đẻ sớm, thì hôm sau trứng thứ hai nó đẻ gần trưa hoặc chiều. Cũng có trường hợp trứng thứ nhất đẻ buổi chiều, thì trứng thứ hai mãi đến cách nhật mới ra được nhưng đẻ vào lúc sáng sớm.

Đẻ trứng đầu, chim mẹ chưa chịu ấp ban ngày, chỉ ấp ban đêm. Nhưng khi trứng thứ hai ra đời thì cả hai vợ chồng Cu gáy thay phiên nhau ấp suốt cả ngày đêm cho đến lúc trứng nở ra chim con…

Hằng ngày chim mẹ ấp một lèo từ khoảng bốn giờ chiều cho đến khoảng mười một giờ trưa hôm sau. Nó cứ nằm lì trong tổ suốt đêm, dù gặp cảnh mưa to gió lớn cũng không hề rời tổ. Ban đêm, chim mái nằm ấp thì chim trống tìm một cành cây gần tổ để vừa ngủ vừa canh chừng. Hễ gặp nguy hiểm thì chúng lo tìm cách bay đi nơi khác để tạm thời lánh nạn, và khi nào thấy thật sự yên tĩnh mới dám quay trở lại tổ để ấp tiếp. Đối với mọi kẻ thù, chim Cu gáy chỉ biết có cách “tránh mặt”, theo cách “tránh voi chẳng xấu mặt nào”, vì nó sức lực quá yếu ớt lại quá nhút nhát chúng đâu có dám chống cự được với ai!

Trong giờ chim mái nằm ấp thì chim trống tự do bay đi tim mồi cho bản thân nó va mang về mớm lại cho chim mái. Khoảng mười một giờ trưa, chimtrống về tổ để “đổi ca” cho vợ, thay vợ ấp trứng để chim mái bay đi tìm mồi.

Mỗi ngày chim mái chỉ có bốn năm giờ để đi tìmmồi, nó chỉ tìm kiếm cái ăn no bụng cho bản thânnó, chứ ít có trường hợp chim mái tha mồi về mớm lại cho chim trống!

Vào khoảng bốn giờ thì chim mái trở về thay chim trống nằm ấp, và chim trống lại lên đường đi tìm mồi cho minh và nếu dư thì tha về nuôi vợ.

Thời gian “đổi ca” này thường không đúng lắm, vì tùy ở con chim bay đi tìm mồi đã đủ no hay chưa. Nếu no mồi thì nó bay về sớm và thay ca sớm. Ngược lại, nếu hôm nào kiếm mồi khó khăn thì nó “lấn giờ” sang chút đỉnh. Nhưng đứt khoát là ngày nào việc ấp trứng cũng có đổi ca giữa chim vợ và chim chồng. Vào giờ thay ca, hễ thấy con kìa trở về tổ là con đang ấp tự động đứng dậy khẽ khàng bước ra ngoài để nhường tổ lại cho chim kia!

Chúng ta thấy việc ấp trứng của giống chim Cu gáy cũng giống như việc ấp trứng của chim Bồ câu, trống mái cũng thay phiên nhau ấp theo “ca” như vậy ngày kể cả lúc “đổi ca” cho nhau, chúng không hề gây một sự ồn ào nào, dù là những tiếng kêu nho nhỏ, do đó nếu người vô tâm không ai có thể phát hiện ra chúng.

Đặc biệt, giống Cu gáy rất thính, hễ nghe động tĩnh gì một chút là chúng thu mình lại nằm hoặc đứng yên một chỗ im re, trong khi mắt không rời kẻ thù. Màu sắc ở bộ lông xám nhạt “rằn ri”của chúng dễ hòa trộn vào màu lá cây nên chúng dễ ẩn mình. Khi nào biết chắc là nguy khốn, chúng mới tung cánh bay rất xa, nên ít ai nghĩ rằng nơi đó có tổ chim, mà chỉ nghĩ rằng cặp chim Cu gáy này tình cờ đậu ở đó rồi thấy động thì bay đi…

Chim cha mẹ bay thật lâu, có thể sau một hai giờ mới chịu trở lại chiếc tổ của nó. Nếu khi trở lại, nóphát giác có hơi người (lấy tay rờ vào trứng hoặc rờ mó vào chim con) thì chim cha chim mẹ thường bỏ cả ổ trứng hay ổ con mà tìm đến một phương xa làm tổ khác. Chỉ trừ trường hợp trong tổ, bầy chim con đã khôn lớn, sắp ra riêng, chúng biết kêu la khi lạnh lẽo hay đói mồi thì chim cha mẹ mới chịu lảng vảng đến gần để đút mồi…Nhưng chiếc tổ đó coi như bị động, chúng không dám dùng để đẻ tiếp lứa sau nữa!

Trong trường hợp con đi kiếm mồi gặp nạn không trở về tổ nửa thì chim còn lại vẫn tiếp tục ấp trứng và sau này trứng nở thì tự nuôi con cho đến ngày khôn lớn.

Trong đời sống hoang dã, mỗi mùa sinh sản, một cặp Cu gáy có thể đẻ từ hai đến ba lứa con là nhiều. Với chim còn tơ có thể đẻ được ba bốn lứa, còn chim đã già thì số lứa bị ít dần lại, có mùa chỉ một hoặc hai lứa con mà thôi, đã thế trứng lại nhỏ, ít khi đủ cồ.

Thời gian ấp trứng của Cu gáy là mười bốn ngày trong mùa nắng ấm, và trễ hơn một đôi ngày trong mùa giá lạnh. Chim con rất chóng lớn và mau khôn. Khoảng ba tuần tuổi là chúng gần đủ lông đủ cánh, hai mươi lăm ngày tuổi là bắt đầu tập bay, gọi là chim ra ràng. Những ngày đầu còn bay theo cha mẹ đòi đút mồi, nhưng chỉ vài ba hôm sau là chúng tự 1 kiếm sống được.

Nhiều người muốn bắt chim con về nuôi, do chưa có kinh nghiệm nên cứ chờ chúng gần tháng tuổi mới trèo lên tổ để bắt, nhưng khi đến nơi thì còn chiếc tổ không, hoặc thấy chim vẫn còn, nhưng khi thấy bóng dáng mình lại gần chúng đã khôn ngoan chuyền cành bay mất. Do đó, muốn bắt Cu gáy con về nuôi, nên bắt chim trong ba tuần tuổi trở lại. Tất nhiên, với chim còn non yếu quá thì khó nuôi…

Kinh nghiệm cho chúng tôi thấy chim rừng nói chung và Cu gáy nói riêng, chim con sinh đẻ ngoài thiên nhiên sớm khôn hơn chim sanh đẻ tại nhà.

Thường thì chim Cu gáy con mới nở trong tuầnđầu được chim cha mẹ úm rất kỹ. Thời gian này chim non rất yếu ớt, khắp mình chỉ bao phủ lưa thưa nhúm lông tơ nên rất cần được ủ ấm. Chim con trong ba bốn ngày đầu được chim cha mẹ mớm cho một loại sữa bổ dưỡng. Loại sữa này chỉ xuất hiện ở cả chim cha lẫn chim mẹ để mớm cho con trong thời gian mấy ngày đầu này thôi, sau đó mất hẳn.

Trong tuần đầu, gần như chim mẹ nằm lì trong tổ với con cả ngày lẫn đêm. Chim cha cứ bay đi bay về để lo mớm mồi cho chim mẹ, và chim mẹ lại mớmsang miệng chim con. Đến khi chim con được một tuần tuổi thì chúng đã khôn lanh, mắt đã bắt đầu nứt mí, trên đôi cánh lông ống đã bắt đầu hình thành, và thân nhiệt của chúng đã tỏa ra được khá nhiều đủ sức sưởi ấm cho nhau trong ban ngày. Hơn nữa vào tuổi này chim con bắt đầu háu ăn, nên cả chim cha chim mẹ phải cùng bay đi tìm mồi mới đủ sức nuôi con no đủ được. Bầy chim con càng già ngày tuổi thì chúng càng tiêu thụ lượng thức ăn càng nhiều, nên chim cha mẹ càng vất vả hơn…Do được ăn uống no đủ, nên khi chim con ra ràng, trọng lượng của chúng chỉ bằng hai phần ba chim cha mẹ.

Chúng tôi cũng nhận thấy ở những vùng ven biển, trên những động cát vắng vẻ người qua lại, nơi có những khu dứa dại mọc như rừng, hoặc những trảng tranh bạt ngàn, đến mùa sinh sản, Cu gáycũng làm tổ đẻ ở đó. Tổ của chúng làm ngay sát mặt đất, mặt cát, cạnh gốc dứa dại hoặc cạnh những bụi tranh tươi tốt. Vì những vùng này không có lùm bụi hoặc cây to cho chúng chọn nơi làm tổ.

Ở những nơi không được đắc địa này, chim Cu cũng làm tổ sơ sài với những vật liệu sẵn có xung quanh. Tổ của chúng chẳng khác gì tổ của chim Sơn Ca hay Gà nước, chỉ có điều to hơn. Đẻ xong một lứa, chim lại tha rác về xây chồng lên một lớp cao hơn để đẻ tiếp lứa sau…Nếu trong mùa sinh sản, đôi chim đẻ được ba bốn lứa, thì chiếc tổ này có thể được chồng lên một độ cao vài ba tấc! Đúng là chúng có trí khôn ngoan, biết tùy cơ ứng biến. Giống chim cảnh này có thói quen làm tổ trên cây cao, nhưng ở những vùng không có cây cao và lùm bụi, chúng cũng thích nghi được với những chiếc tổ làm sát mặt cát, và sự sinh sản vẫn bình thường.