Tổng Hợp
Full text of “Viet Nam Su Luoc”
Bạn đang xem: Full text of “Viet Nam Su Luoc” Tại Website vuongquocdongu.com
Bạn đang xem: Full text of “Viet Nam Su Luoc”
Full text of “Viet Nam Su Luoc”
MUC - LUC ( Tbori-lty Mara Uac ^hiin tranh ) Tiya ........ . Chixcrng I. Lich Trifiu Jirac-ky ChlWTig II. Nam-trieu — BJe-triSu . Ctiuodg lU, TrtJib ^fglyc□ phan-lranh . Cbucrng IV. Su cliifa-tranh CLuonR V. Cong vile ho Trinb Utn tf irgOBl BiSt- Ctitfffng VI. Cling vici: lift Ng^ywn l^m (V mJSn Nam Chuong VU. Ngtr^i .iu-chau san^ iiu-crc Nana . Chucrng VIII. Van triing-suy cua chiJa Nguyen . CblkC'ng IX. IId Trjnh mnl iighiSi^ chiiii . Chucrng X- NliM llim-Lt myt ngandlt;Ji vua ChiriTng XI. Nha NsiuySo Tay-son .... CfaiTorug Xil. Xguyen-vtrcra^ nh^Mhuiig iiirjc Nam C4.N KIM THCn DJyl Cbfftrng I. Ngisyfn-ibi The-to ChLnrog II. Tbinb-lo Chuo-ng ItL Tbanh-lo ( liep theo) .... Chuo-og rV. Hi^n-liS ChtKrOfi V. Duc-luag CbtrCdg VI. Cbe-di) lJnh.-th^ nuroc Viel-Njra cuai diri TV-tltft: 169— tft* 18a — IW 201 —229 231—234 235 — 34} 245-25:2 Chuffng VII. Cbinrng VJir. Ctiuong IX. Chircrng X. Chirvng XI. ChlKTllg Xlt. Chirvne K9II- ChUffnj M ChiDTa^ XV. Chiraog XI. t6nG ' KET NIGn BIKU Nircrc Pliaii lay Ki^m-kS". Gi:c-gia Cf trong nvrofc . . . - Qufin noire Phaj^ [5y Bac-t^"- tun Uiirnbiit Tjnh-tIi£ntrorcNara lirn;mi r.ijp,luat vesau Quan jurtrc Pbip Kiy Bic-ky Ian Ihu hai Gu^c bao-liS tua timrc Pltip Chi?n.trn«Ii vdi nirfrc Tali . Lo^n or Tning-ky Vi&c ili'mh dop 5 Trung-kJ* v:i o- liiac- Cr*ng-Vicc CUn ngucri Pliap Erii VioI-Nl BAN - B& 1. Nircrc ^fal'n ve Sin cUiia Trinh va ctii'iA Xfluytrfi 2. Nirac >fan] ve dol Mitlli-LiieDii .... 1. Uac-ldeu (hil-plio Z. Hgu-Le Ihe-pho . . . . , 3^ ^rguyl^-ill| th^-phS . , . , 4. Trjnh-thi Ih^-pho . . . , . 5. TiSn-Nguyen (Tiy-san) th£-phandamp; e. brsuyen-Crieu th?-pUfi .... rang 253 — 265 267 — 275 277 — 287 389 — 295 297 — 501 303 — 313 315 — 32ft 321 ^ 331 :^i;] -^ 3^3 ;m — 3ii 3o3 — 363 www.aong huong.vn Tl'W Sir l£t inch khdng ttlurnq chi tte ghi-chip nhrmg comj- vice (Tti cjua indlhoi, tihiiiif} /c" pfun intttf-iM viecg6i:-titjon. tim- toi cat ciifi-mjuifeii rjhUrng cong-nii'c cua nijtrtfi la da it'ini tft hiiu chtandgt; ro nhtnuj ifdii^iu)i /r/-/oandlt;in ctict mot nitrtr. nhlrtig trinh-dd tien-h6u cC(o tftot tli'm-tt'fr. Chci-ttich tu it^ lum Ctii gitatnj chung- cu chongtriri cri mrandamp;c duandlt;rc d(ri dirt soi viio dwj mil biet cat ^r sinh-hofft r.ua ngtrandamp;i trtrirc dii pfu'tt ifto i*iiii lao tire uliirng thi ndo. mM chihn-giix rfcr^rc cdi dia~iandgt;i v dtiiri bitng itnil trm nay. Ngir ri frong ntrandamp;c c6 fhang-hi^fi nhCauj xir-tkh /lu-o-c minh mandamp;i CO I6nt} ycu liirdrc ifeii tthth n}&i Itiet vv-ijUng fiochunh. h^l strc Idm-tung, d^ uim-diip them vao car pen xa-ht/i c/;n iien-ib da xuy-dirug iten tad de t(ti cho minh. Bo-i nhfrng le (iy cho n^n phdm (Mn-l6c two da c6 dii ccr-quan va Ihc-h' lain cho mot mrirc dgc-lAp, Ihi ciing CO sA ca. Nirandamp;c Viet la khijidau rb si'e (ir dirt ph(i Tran, mo qudng the-hj fhir A7//. Tir do fr-V di nhd niio ten lam uua cung Inmg sir lam ii'r. Nhung cdi lot lam iir ciia la theo ioi bien nien cua Ttiu* nghia /« nandamp;m ndo thdng ndo c6 ckuyen gi qaan-lrgng thl nha tdm sa^ chiptfdo sdch. Md chip m6l ctich rat udn-tut coi de ghi My chuyen &y inri (hot. chic khong giai-fhicb cdi guc-ngoii vd sir li6n-can vice liy oiri i/iic khdc td the ndo, Nhd lum sir l^i td ngirandamp;i fdm guwi. ttua sai coi tfi^c ehep sandamp;. cho nin dau th^ ndo stt chiip itr cdng khung tfirtrc tif-do, fkuiJiig CQ y thiin-vl w nhd ifua. thdjth ra irong su chi cfln ckep nhCrng i-k£ deti tiha una, han Id nhCrjig chuifcn quan-lie din nj ti^n-hoa ciia nhnn-dan Iroiig inrffc. Va, jrira nnj^ tavfin chfu ijiii/?n chuij£n-ch^, unn cho oii-c. nlm uua lit uiec nteandamp;C- Cii niro-c chi cot fr mt'tt hn hm vita, cho mn nhd idm srr cif thco cdt" chii-nghXa nif mti chep st}, thanh m sir itiji ntio cilttg cht noi chutfen niurng t'ua dandamp;i at} urn thoi. Boi wy .vent air fa fhAi M te. m6 thiriyiig khong co Uh-Uri cito sir hoc-van lumoy. Su cita niinli tTii khiing hay. imi ngtriri mitih l(ii IJwng may ngtriri bHi sir. La I'i cai each hoc-fAp cua mlnh lam cho ngtrtri inlnh khong c6 the hi^l rftrrrc sir nixOc minh. lidi ky hjn nho, hr ai crfp qity^n xAch iti /nandgt;r thi chi hoc iir Tva, cbiF khoity hijc sir nuandamp;c nha. Rdi tha-phu vSn-chirtrny yi ciing liiy tti?H-lit'h a m'r Tau. chir chuyc'n ntroc ntinh Ihi nhtil-thivi khung noi iT^;k Ngiriri inlnh c6 y lay chuyen Jiuandamp;c nhd fiiin itho-tiwn khong cdn phai bi^t him yl. Ay cung lA vi rira noij ntifth kh6ig c6 tjaac- vandamp;n, chuny than chi dt fniJr(rii til-iuj itgieiri. c/uT nginri jjiri hue. viecgi ciitig hi nyiri'ri ia cam-hoa. chit t{r minh thi khvny co rdi "■gl hi cdi (f(ic-s(tr, thdnh ta Ihttt ro nha cdu phtewng • ityan : «Yi^c nim (hi iiftac viec chi bac Ihi Kterg '. " Cd( stF hnc-tran rtia minh nhir Iht, cdi rnm-tinh ciia nguandamp;i trotig mrandamp;r nhtr ih'c, b^o rang long ui tidn tfi ntrandamp;c mir-mattg ra Idm sao ditf/c ? Nhtrng sldu the iHJo ni(ic long, nirtrc ta (td ro sd ta Ihi cUng c6 the bori d6 rnd hie! tTirandamp;c nhirng ste iTA y irrj (> mrandamp;c ta. vd co the b(ri d6 nin khao-ciru dfnrc nhieu tnCv gtmit-hc den pna-mriih jurandamp;c minh tie xira den iniy xoay-uiin rn Idm sat}, tftem id sir nirandamp;c (a thi Idm hdng chtr Sho en. md irhir 'ho ihi lie ray trcr di chdc randamp;i nwi nydy mui kirn di. tlii-n nay s6 ngieandamp;i dec dir^C chu Sho con nhieiit md trong nirdc citn khung cO m6y ng(Tandamp;i biet chagrn nirandamp;c nha. huony cht mat saa ndy chir Nho bit khong hilt' ntrn, Ih't sir kbiio-ctru i'€ fthfrng vice gnaii- hi din iich-sir mrt'rc minh se kho bi^t bao nhivu! Nay nhdn sit hoc v mro-c ia da. Ihay-doi. chCr quoc-ngCr ddphh-thOtigCtttrung mfOc. chi biing la lay lieng nitdc nhd um www, song hu "Sr^ nirt k^ vhuyrn ntrirc nha. tn stum ra h(t VIlvT-XAM SCR^Tt^^f^ Tcp-(tiV (hfiithir-ttr, cfim ni h'rtttf Ihui-iF^ii, flat thdnh clnnrmj. ihnnh niuc tn-r/u}(j, d? at ai cOny co thP .rem ttmrc mandgt;. ni at cuiKjcothPhiPufhrircchuyrn.khieu cfto sir hot' sir ciin Uf^m'ri m'wk dirtrc titUi-lfri hnii trirandamp;c. Bo Vl^lVNAM Slandgt;-I.[»-(.rc ntly. mm-fjui rhfn rrj lam :, Ihifi-itiii. Tliif'-tfoi thir tihai /« Thinrng - ru thtrj-ilyi. ki' It'r hn Hong-htjnrf rhn itui hi-t thri itin't Tritti. Trnnii Ihiri-ifiti iuf. tfr cliirtriig Iti'c 111. hi'in i»'^ vn-lttti iiic'fc Titti /rin>c iT''fi ithit Ttin, phtiit nhfi^n lii nhinif} chtiiji}ii howiTf-dinnJij hw{^n-fio(ic cA. Nhienij nht't cti^p sir din fnr&c cCing thet* Ittc trtiijien mii ch^p Uii. chi'r lihomj i-otfj-tieii tft md kht'in-ctrtt fho dich^xac. Ttitj iwltj, soiVi-tfif] i'iiiuj ti'r thnt sit uCi mt'i ihvp M, riji ct'intj phr-iUnli m-il dot Cii si tTc 16 chti diU'-jjii't hiil n'frtjj iihu-inj rhuijni r'iy khuiuj tten r/*o /« .rdc^lluxc- Thiandgt;i dpi Hi If u hi la USr lluivc IlK'ri-dai. kr ti'f kht utia Va-dc iihn Han /nj; dat Sam-iri(l ci)a nltii Triat^ cht* den dandamp;i Nt)U-tfui^ tr hen Ut fO ho Khuc vd ho j/6 xtrotHj iris N/f ifoi'-Mp. ^ittnuj ivnff-iandgt;u;c tronrj thf'ri-d^li ay, Ihl st'r curtiit imandlt;rc hi vH^p rill I't str {ircrc !nm. Vi rfittg irnitff thui-diif Riic-{hitandgt;U nijtriri mlnh chifii dirt/L liiu-lidu, Sfr hijr-hnnh roii fcf^ni, si*>:h-vtr khdng ''6. cho ncn ve sau nhCfiiff nhn liun xir ciin tti chfp din //nandgt;r-(f{ii" ;i«r; anig hhdnrj /,t-cifn i'«o diitt dttt/c, cht theo au Ti'm md ch^p lot thCi. I'u, ngtrtri Tdu Itic liy van ctto ni'tfih tii m»t xi'r biiii-diit du-maOt thirandamp;ni) l.fiong ai lini tnni dcii fho iien nhfnuj chuiiai L-hrp tr trvng si'r. cung sti-hr'/r lam, niii d^ii-de cfing chi ihep nhCrng chuyen cai-tri, chiiyen yi^c-yid, oAir ffic cong viec Uhdc thi khdnq not dvn, Thifi-dQi B/ic-lhii()r dai-iiany d^n horn nu}l nyhUi itum, md trong Ihui-dai iiif dtin-ttiih !h^-litc tx niztrc minh the iJdo» thi cất cánh gitf (a hbony ro Idm^ tihiriiQ co inOt di^it In u^it bifi In fir d6 Irur di nguiri niinb iiiiictn cat van^nnnh rua Tau nirit ct'trh rat sdit - xa, dan oi sau cu gh'ti- Ihnal ducfc cdi unng phu-fhtioc nttandamp;c Tdu nirn^ ngttin minh van phuichiuiat anh- IX .nghJong.vn . Cdi anh-hircrng aif tdu ngay do thanh ra cai ^6c'(ufi ci'ia minh, dau nguy iiay c6 muon (rii-bo di. cung chuademOt mai iiid ttiy-gui cho such dirirc. Nhung rthd dj'mk- fri toan syr dhi en thay mvi cung ntn Imi-tdm oe ni^c ay, thl stf bien-cai mvi c6 aing-hiru uAy. Thiri-dQt thn ba idTliyi-dandamp;i Ur-cbu. k^ fir nhd Afgo, nha Binhcho dtn S(r-dit'p nhd Htiu-Le. Natrc mlnh tir thiti d^i ay ue sau Id moi nui/c doc-fdp, Itiy diji uandamp;i tttrandamp;c Tasj tftm phai xa-ng Ihan tmchiiic6ng, nhirng kif thin la khong a; xAmph^n Jfn cdi quyen /y-c/iw cufl m'tnh. Biioi ddtt. nbn Binh, nka Lt ittandamp;i day ten, cim phtii xay^ dandamp;p cdi n^n Uj-chn cho airng-b^n. phai lo sira-sang iwc }}i}~bi dich6ngi/d'i ke thii-rjgkick^ cho ncn ste uiin-kov khung dtrcrc mo^-mang landamp;m. Ve sau den dandamp;i nha L^, tihti Tri'at. cdng-viec & trong mrandamp;c da thimh nen-n^p, k^ ciru-dkh & iigoai cung kh6ng quSy-nhihi iiHa, IqIco nhi^u mia hieti I6i gioi n6i nhan ma h vice Tia(ft. cho ncn tit do irandlt;r di vice chinh^tri^ mcc tung^gido od vitc hoc-uaii moi ngdy mul khai-hda ra, idm cho utrirc ta thdnh nuU miirc co thc-Ucc, hdc cd tht- chuiig dircrc uOi Tdu, nam c6 th'^ rnH rviig them bif~coi. Nha Ly vd nhd Tr^n iQt ea cdng gay nin cdi qubc-hTm m^tih-rne, khien cho uS *«« (fen diri Trail mandlt;i/. nhdn kht ba f/6 qtiay-roi. iigtrir't Tdu dH toan duandamp;tig kieiit-tinh^ ngtriri mlnh Incl d'dng tdm Iii^p hrc md khoi- ,phuc tai giniig-ao'ii nhd. Ke den nhd Ll trong khoung mvl trSm nam ui buiii dau^ nirandamp;c minli cdng c6 thP- goi Id thinb-tri, nhai Id v^ nhCmg ndm Qiiang-linidn ( l-'ftiO-f/GO) vd Hting^izc ( mO'H97 ). thi SIT uan-lri ud vf)-c6iig dtl Id nrc-rir lam. Nhirng ve saw g(ip nhv-mj hun-fjudn duntj cht'ia, ifiec iri^u- chinb rfS-na/, ke giaji-lhmi ilay-ifiQn. Moi hinb-dao gay ncn tir do, ngaandamp;i trong nirandamp;c ddnh git'l Wm ttbati, Idm thdnh ra nam bandamp;c chia re, oaa chdn Iranh guij^n. Ay t but Id mot cudc biin Idn & trong nirac vdy- Thiri-dandamp;i thit ttr Id Nam-bac ph:'m-tranh, ke tir khi nhd Mqc idm s{f tbor'ui-dont cho den nhd Tdy-sffn. Tnrdc thi nam x" www.songnuong.vn, ~i Le. bite .l/or. sauthi tfuyni num. Trnih hue, sij canh-tmni cung ngai/ ci'mg kkh-lirl, torn} ijhfn-yh^i cuni} ngmf iiiiuj drt- iiui. Nghia ifua tui moiig-mi'mh, ihiandgt; fmrng- thtr.fttf) chv/ih - ntang : nttirc da c6 una hit c6 vhua. Trotttj am mjiuti fJdc mm ncei nuU giang-sfrn. cOng wVc tr diiu cfiit-lnrcfng <> Jatf, Tug iftttj oicc siht-it^i 6- ngodi BHi ct'mg mi nhien five hity. nui uiec khtii-kh^n <> truiuj S'ijm tMl Iciifh-hri. Xhtrntf cui'f IhtinU- b(ii at (fiiu ilfim char, ctrn gia~hui khi/i dan tir nm Tag-st/n. Itun ito-nul iM tigoiatia Cling ttghit-p chua. Aiihetu uhn Tttysirn vay- ifung khOng iTrro-c 2fi nam, ihi ban-triett tiha .^gwjht Igi trung- hirng Icn, nui ttvm yidiuj-son fc titnt mm, M/i thun/t cat ciinh-, liF(/tig mrandamp;c i'ut-nom ia iigmj nay iandgt;»Uj. Thandamp;i'flixi tiii'r nani hi Cihi-kiin tlnandgt;i-dui. A? tic oau Thi-ih ban-tn7ii cho tti-n t'u(>c Bao-hn iniij git/. Viui Thv-to k/uji JHu gi'ni-thivp tandgt;m fitt'.rc I'luip-hin-fdy dr niut/n (hi-Un- iffandlt;t thmh Tay-st/n. Shirng iandgt;e ami M nhfrng Pini cmt chau gui tt^ji chiiih sach khiic, nghii'm-caitt ttiio Thivn-fhint, vu tTong cira khotig cho iigfnii-gu6c vao buon-tum. Shirng dinh-thiitt !h ithieii lujtrtji tri-ltr hfp-handlt;ji, rir nghirm-nhiiw lir-pbti. khuiig rhm thio fhiri md thfiy-doi. Bvi nri idw'rug mrandamp;r iiyu^ti iltnrng, ilu Ihtrting /f^y 9"y 'ti't* J^'T hii( ht'tu, h'lm c/io ttirirr Phdp phiidurh} binh- lirc de bOnh-iurc quyen-lr/t am tuinh. i'i nhi'nig chinh-such ayij rft*i ntti niandamp;i Ihtinh ra c6 auh- Hdo-ho. B(jii-khdt do la uhtrng muv h'm irony nhi'nty phiin nu siixin-gia dii fhro tirng thandamp;i-iTiii de d(it ra. Soiin-gia dti co sifc xem-xi'l im g6p-nh(it nhi'rng ^r ghi-chf'p u- cdc siich rhir Sho i/fi chu I'hap (1 ), h(r(xc ithCrng fhwji- it tf'd -rdcir cdc thl-sir, I'oi dem (rich bo nhirng nr huyen-bv(ic di md son vn hi) sdch udy, cot de iigttd-i daitg-bting ta bici dif(/c chuyen nirCrc ufta md khong tin nhCim iihCrng sir huyen-huiic, Thm-dni ndo iihdn-oat &g ud {ir-ltnjng ay, so(ui-gi(i cie binU-tiiih c6 fhco cho dung svr ( 1} Xfiirng siif/j ttia soi'n-gia dil dimg tig ke-cuU xe ke < iVny ra cr (rij/it( cuSi tfuy^n nay, (le itoc-yiu cu itf/hi-hon*: Jietigi, ihi eu llt£ lim^ nhttng sach ixg (ra^soiit tiii. £i ighuong.vn glp«. jRKBJft-fAofl/ig CO nidf doi ncri soifn-gid co dem tj-kien ritng la mijih md bun v^i doc-gia, fhi-du nhix clw ban ve danli-hieu nhA Td^-ifjn Ihi thiet-tttorng rang sir ia cua chung ca quvcnian. chandamp; khongphairiengcbo motnhti niut ho nao, cbo /itlri mandamp;i phai laycongty ma xel-dodn mm vice va khong ui Unh lieng di ph(im din le cong-bang vAg. Bdc-gia cung nin bi^t cbo rant} bo au nag !(t bt) Sir-lirorc chtc6t ghi-'Chep nhirng chugcn trong-geu de hay lam gii'ip cbo nhandamp;ng ngizandamp;i hita hoc c6 S(tn qttgvn xach mnxem chiandgt; tun Con nbir piic lam tbanh ra b6 six thdi Id dicb-ddng, ki-ciru vd phc" binh rat itrandamp;ttg-t^n , (hi xin de dfinh cho nhandamp;ng bdc lui-danh sail nag si ra cong md giup cho nirirc ta i'^ triic hoc sandamp;. Bag giandamp;ta cktr a CO do lu a, ta hag miic ifuniio vni, iuy no .luu-xi nhvpg p6 cq the idjn cbo fa dSr rit. NghTa la la hag lam Ibe ndo cho nhung thieu-nien nuandamp;c ia ngdy nag ai ciing c6 //l^ hiandamp;t mot dot chat s.ii-tich nirandamp;c nhit, cho khvi tut gnoc-hun. Ag ta cdi muc-dich ciia so^n-gia^ chi CO the thdi. Neu cdi muc-dicb Sg md CO the iandamp;i dirarc tht tuandamp;ng bO sdch nag Id bo sdch c6 ich vdy. m TrXn TRQNG KIM XII www. sang Huong .vn - .a_.-.i_.. . NHA HAU Lfi Thandamp;i-k^ phin-lrenh (1533—1788) CHCCNG 1 MCH TRifeu Ltrpt: Ki /, Nam-lrihi BAc-iri^u 2. Trinft Sguijia philn Iranh Nir6c Nam ta tir khi ^igd vurang Quyen danfi iJiioi di/wc quandamp;Ti Nato-Han, vua Binli Ti^n-hoAng dep yun ilirwc loan Th4p-nh4 Str-quaii iSp Ihynti ini)t nircrc tir-tim, <tffi ap qua dfifi kia k^ truy§n dirge non 600 nfira. Btfn diiu ihaip-hit: Ih^- ky, boi vr vua nha Ld hoany dam vd dO, bo viec chlnli-tri d^ nal, cho ntin trong nirac loan-lac, nha Mac nhin dip iru: Um 9tr thoan-doaf. Nha L^ luy da mSt iigbi. nhirrfj !iandgt;n^ ngir^t c6n tirffng nhfi- d^n cftog-dirc cua ^-ua Thai-t6 vi vuii ThAnh-J t6ng, cho oen lai Iheo ph6 con chaii nhd L6 Iruny-hirng l^u Cf pbia nam, lap ra niOt Trieu-dinh rit*nG a vimg Tbaiili-h6ai Nghe-aa d£ chong iihau vin nhu Mac. Ay U Ihiinh i a Xam- trieu va liac-trieu; hal ben danh nhau troag nam sau miroi, nam (rcrji, fiSn khi nh^ Lfe nhtr c6 ho Trinh giup r^p, dtrt dirirc nbi Mac, tirffng la giaog-sorn lai nhSuhong nhu cQ, ai ng£r hi^ Trinh vA ho Nguyen lai sinh ra long ghen-ghet. gAy Q^n mdi Ihii'Oan, rdi mdi bp hiing-cij mOt phircrng. chia niroc ra lam — 3— nghJofig vn ■mv sir - Ltro^c - A iBi manh : ho Nguyen giu xiandgt; Nam, ho Trinh giir xi'r RSc, moi ha chiEm-giu- mQt xir de lam ccr-nghi^p ri^ng cua minh. Tir d6 gmpg^o-n cilia re. Nam Bae phan-lrnnh, £iy la mot thai- dai rifing trong lich-sir nixixc ta v^y, Nhandamp; H4tu-L^ it j^ tir khi Irung-hirng l^c. con-chau van giir ng6i laVn VU3, nhirng qtiyfen chinh-trj o- ca ho Trinh Jljp^ C6n a phia nam thi tir sSny Linh-giang tro' v^o la co--nghiep cua ho Nguyen f^t- Tuy v^y, hai ho chi xirng chiia. chiandgt; khdog xirng vufl, vi b^ ngo^i vfin t6n-phu nh^ L6. Saj nky ta hay ch^p t6ni cd cac dori vua vk c4c diri chuu tandamp; cho ru su k£ truySn. C6n nhurng cong-vi^c vS thM hSy gifr Ihi ta se bAn ridng ra tiing muc cho ro-r^og, I. NAM TRiieU nkC TRiieu NAM-TRI^U ^ jfe BAC-TRli£U *t M Lfi TRANG-TCNG & ^ (1533-15-1andamp;) Nieti-bieu : Nguyen. Koa ?t 4" Trang-tdng hny i Dtiy- Niiih *| ? con r6l vua Cliifiu- I6ng. Ong Nguyen Kim ft* ft Ap ligixi }&n lam viia or dnt CSm-chAu i' L^o ), sao f^fira Dg^i v5Thotih-h6a. j^p haah- di^n a Van-Iai 4 I4, Trang-tfing lisni vua du-grc 16 Q^m, tho 3t tuAi. Lt TRUNG-TONG It ^ ^ CJ54S-1556) Niin-hiiu : TKu^n-binh fl^ f- Trung-tOng hily U Duy- thAi-t5 mac bAng dung ■t t^ 4 ^^ JS f 1527-1529* THAl-T(^NG MAC bANG DOANH t ^ Ji. S^ ;A ( 1530-1540) Nien-hiru : D^i-chinfi Jl ^ Kh^ I.e tnmg-himg I6a a Thanh-hoa. hi^n-t6ng mac PHUC HAI ? ^ 4 Tfc 1^(1511-1546) Nien-hiiu : Quang-hoa ^ -^ TUYfiN-TONG MAC PHUC NGOYfiN 3: ^ 4 ^ if (1546-1561) Ni'in-hiea ; VTnh.Jinh ^ h: Huyfin It Si. con vua Trang- ( 1547 )-Cauh-lkh f jf (1548- Wog. Ngai lira vua Jltitc 8 1553) — Quang-baa ^ ^' nam, Ihp 2a tuSi. (1554-156tandgt; WT" - LICH LtrQt:-Kf T.£ ANH-TOxG -^ ^ ? Niin - hicu . Tli^h - 1^5^ *. ie ( K^57 )— Cliinh-lri i :-.; (I55S- ( 1572-1573) Anh-tong hiiy IS Duy-Hang ift -ip , I'ljjtu huY?n-t6n6ng I.t'* Trir ^ f^, anh vim Thiil^lci tigky Irirdfu. Vua Tning-lbng kh6ng c6 con, cho n^n 6ng Trinh Kicm mcri di lim agki v6 l^p len lim vua. Khi Trinh Ki^m mSl rfii, qii^'^n vfe Trinh T«ng, n^ai phai (r5n ve !^ghe-an Trinh T}n^ sni ngiriri duoi Iheo hat vandamp; Ejiet ili. Ngi'iL lam vua dirofc 16 nam, tho 42 tuSi. l£ lilK-TOxO ^ # ^ ( 1573-1599) Nien-hivtl : Gia-lhai 4 j$. ( 1573-1577 ) — Quang-hung St ^ (1578-1599) Th?-tdTig buy la Duy-Bam i^ ;TJ con thiT 5 vaa Anh-tong, Trinh Tiing l^p ngandamp;i len Um, vua iix liic ci!>n 7 tuoi- Trong dcd ng^i landamp;ra vua. Trinh Tung dirt diro-c ho Mac. Uy Ui dat BdDg-<!6. Ng^i landamp;m vua dirgrc 27 oSm, thp 33 tuoi. Mac phijc Ngiiyiin vty ,landamp;nh tSy Thaiih-hoj! nhiriig khOng ilircrc. MAC MAU-HOfP ^ i^ (1562-1592)' (KiG2-I5rt5)-Suna-khmig il5H6-1577)-[Jifn-(li:inh ti:i78-1585)-Donn-tku (l">8G-iri87)^Hirng- In (ISSS-LVJOj-Hun-^niah (1591-1592) 4 ^ Nfac niAii Hcrp lam van durwc 30 nam. Sau hi Triiih I'tiiiij but difoc lifni ve ch^m (V Th;ing- long v.-i dem lUlu vjo ben a Thunh-lioa. Khii Mac maJ ncoi lir d3y. Nlnrng<^-OTi L-hiui dirtrc nbir nha. Minh h^tih-nrr. cAn diro'c giJ t!at Cao-b^iig ha dod nura. .J II^IL w^'.- V1«T-NAM sfr-LUCC -fi- ll. TRJHH NGUyfiN PHAN-TRAHH L* Kinb-t6ng * |Jt ^ <1COO-I61&^ mn~hiia: Th^n-Jfrc i*. i* ( 1600)-Hclng-d|nh f* S: ( 1601-1619) Klnh-tong hiiy k duy-tiin *fr ^ , con vua Tli«-t6ng. Ng^i hm vua dSn n3m ky-mai ( 1619) bi Trioh Tung bat phai Ihat c6 in& ty l4n. Tri-vl dirffc 20 nfim, tho 32 luoi. TRINH » 'BlNH-AN-VlraNG TRJNH TONG JF i-^i (1570-1620) Mt^a-hieu Id : Thinlvto Tricl"TUrorft(f TrinhT^Dg IranhquySn cua anh, a6i nghi^p Trinli Ki2m danh pha nha Mac^ liiy lai dSt B6ng-d6. Lap ra nghi^p chiia Trioh, nhirng vaa tuu vua L^. NGUYtN DO AN QUAN-CONG NGUYEN HOANG fit 3^ (1600-1613) Trny t6n la Thdi-lo Gia-d« Hodng-d^f dirtrng tlsu-i gpi U c/tua Tien. 6ug Nguyen Hoang la con thir hai 6ng Nguyen Kim, vao tiiin ilat Thuln-h6a vi QuaDg-nam J^p ra ngbi^p chua Nguyen. Lay dal cua Chi^m-thduh Up ra phu Phii-yen. M3t nftm qui'SU-ii ( 1613 ), Ibo S9 tuoi. THUY-QUAN-Cl>NG NGUvfiN-PHUC NGUY'SN ft « iS (leia-lOSa) Truy too 15 fji-tong Hi^n oAn HoAng-di^ du-o^g lh6«i got Ml cbda Sai. Ngai 1^ con thir 6 6ng Nguyen Ho^uig, cai ho k Nguyen-phuc ft % . L£THXn-T6NG ^ ^ % (iei9-1643^ (Ian thti- nh^) NUn-kUii: Vinh-t? ff^ i (1620-1626). DiJc-Wg ^ f>(l629-l643> Dv<7iie'U* 1% 4« (1635-1641) www.3onghiJorg.vn m J . L!Ga-TRlUL LL-(7C:-SLr^ ■ r Than-!6ng hi'iy la Duy-Ky f^ it, . con vua Kmh-t6ny. .hin J m vua Jen nam cuii-nnii ( UiJ3 ) thi iihi/iJivj^ nj^oi (.■lioTliui^iir, ma ■ ■- lAm Th6i^tbir£rng-hoang. 9 1 TRINH * NGUYtN 1 J TrjnIiTung miSt nSni qui- Oiig X^tiyen-pKiic Nguvi^n J m lun (1635). chtSfiR vori ho rriiih iV Qudng- fl 1 TnAXH-BO-VUaNG binh, Miil unm aulirri (lti.j5), 9 i TIUNH TRANG Jhi ^ tho 73 Icini. fl ■- (1023-16:i7) NHAN-ijr'AX-rONG fl ■ MtL'fi - /ij'eu /« ; Van^iS N^hj- NGUYUX-i'm C IAN f^^ T* * ■ I VU-OTlg- ( H;a.i'U>ux) ■ 1 Trjnh Tiany danh Iid M;>c Tiiij'^lon lii TUihi-ivng S ■ a Cau-b3ng via khoi st/ d:nh Hiiht-cliitn HiM'mf}-tK dirorag fl 1 nhau vai hp Nguyen cf djSi Ihiri goi lu rf!;ap Tliiriyntj. fl 1 Qnang-liinh. 6114; XMuycn - phiii' Lan 1& S coil Ihir Imi cLiiia Sal. tlanh fl nhnu vtrl ho TnnU b Quang- fl ^ Lt CHAN-TdNC Jf, B Ni^n-hieu ': Phuc-ihii 1^ f. ^^1 1 Cluin-tong hiiy iS Duv-H Cru *|L t6 fO" vua Than-tfing, ^| 1 Htm vua dvti/c 6 nam, tho 2ti iuui. ^^H r Trong ritVi ngii, vua nhA Minh la Qu^-virun^ Joii^ ^^^B m Quan^-tay sai su sang phoug c, ho ngai la Vn-n«m t|iien:--irtnig. S B- TRINH NGUYEN 9 1 Trjnh Trang 6kuh ho Oug N^uyen-phiic Lan mat fl ^ Njiu5%-n Of phia oam. nam mau-ti ( t&4S ) tho 48 Lu^i. fl dCng-qlian-cOng ^I 1 NGLTYEN^PHlC TAN ft tA i^t^H ( IfrlS-lliS? ) ^^ Truy- tim 1^ Thui-tong fl MieU'triit Hodng-tte, ilirorag fl 1 thai gpi lit chua Hitn. fl IP Ong Ng'iyen-phiic TSn S r 1, Www.BQnahuDnq.wn i /iHtr - NAM sir - uTtyc - 3 d^nh nliau vin ho Triuh 6r dat Nghe-an. LSy dfit Chi^m- IhAnh lAp la phu Ninh-hOa vA pini Dien khanh ( tire la dSt Khanh-h6a b4y gitf ), l£:THXn.T6NG Me4»-iee2v (Iln thur hai) Niin-hieti : KUnh^diic A ii ( 1649-1652)— ThinK-du-c ■*. ■i4( 1653- 1657)— Vmh-thp 4^ * (1658-1661 >-V^i.Ahinh i^ Jt (1662) CbaD-t6Dg m^i khOng c6 con. Trinli Trang Ini Fir*c ThSn-tdng Thai-Ehircmg-hoang v^ lam vua. I^n tbii hai niy ngii Jam vug, dirot 13 nUni Uii mfil, tho 56 luhi. NCUYtN Nguyen-pliuc TSrt ( Chila Hien ) TRINH Trinh Trang mSt nSm dinhHl^u (1657). tAy-vuctng trinh TAC ip # (1657^1682) MicU-hiiu : Hoang-to Triob Tac danh con chau nhfi Mac lay lai clat Cao- bfiag. B^t ra 1^ v^o chaii vua kfaAng lay, air t£u khOog vi^l tdo, va d^( giirtrng nyui cr b^D la ogai vua ngir. l£ HUYifiN-TdNG * ^ ^ (16e3-i«7i» Nien-hieu : Canh-tq ^ :"* HujSn-t6ng hi^y la Duy-YQ ^ :^ cod thir hai vua ThSn- 'lAng. TioDg dfri ngai l^m vua mm kh6:i dau th6iig su v6i nhh. Thanh, vA cSm dao Gia-l6. Ngai l^m vua diroc 9 n5ra th(^ IS lu&i. TR|KH NGUYEN Trinh T^c Nguy^n-phtic T9a (Cbija Hien) www.songhuong.vn Lfe GIA.T6KG 4t 4 ^ (1B7S-167S) Niin-kiiu: Dtf<™^dic /» A < 1672-1673) ^ eicnw*a 4 *. (1 67*. 1675) Gia-IOng hiiy 14 Duy-HOi i$. ^, con ihw ba vua Tbin- tdng. L^c Qgii Jdn bai lu^i thi Th5n-t6ng mat. Triqb T*c detn v^ Qudi trong phu. Klii vua Huygn-tting mSt. khAag cd con» Triah T*c l^p ngAi i^n rim vua, dirm: 4 nSm. tko du^c 15 iu&i. TR|NH Ti-inh Tac NGUY&N Nguyeo-phijc T^n (ChiiaHi^Q) Lft H|-T6NG4t « ^ <ie7«-J70S> Niin-hiea. Vifik-tfi *. :■* (I67a-l6BO>-C^.{^,},.h4^• .t +'<I680.|?05) Hi-ltVng hiiy la Ouy-Hap 4 ffr» coq thii lir vua ThSn- tong. Khi Than-tong rnit. ba Trluh-lhi mfri c6 thai duuc b6n thang. Triuh Tac dem ve nu6i or brn phu. Gia-tdng mSt kh6ng c6 COQ, Trinh Tac l^p I6a km vua dwac 29 nfim ffti truy^Q ngdi cho Thai-tu* ma I^m Thai-thircmg-hoijig. TR1KH Trmh Tac mSt aim tih^m- tuSi (1682), BJNH-VirCfNG TmNH CAN (1682-1709) Miia-hieu id : Chieu-ro Khing- Trinh Cln l^m chila dircrc 28 aim thi niSLt, Iruy^D ng6i chua cho chau buy^a-tda ik Trinh Ciroroii, NGUYEN Nj^uycn-phiic Tan m&t oXm diuh-inao ( 1687 ), tho 68 tihu HOiXG-QUdC-CdNG nguy£n-phuc trAn «. Ti ;^ (1687-1691) Truy-fdn la Ank^tong H^u- nghla Hodiig-(te. dircrng Ihiri got 1^ cbiia Nghia. Mp phu & PhU-xu&n Ik chA kitili-d6 hAy gi£r. MJt o&m t&n-mui (1691), Ihg 43 tuM. Ihjong.vn pr— vi$T - TO - Qu6c - cOng nguyen- phCc chu rv ts« (1691-1725) Truy-lon la Hieii-tong Hieu- minh Hodng-de. du-<mg thdri goi k Qaoc-cftua. Ong Nguyen-phiic Cliu liiy hSt titrcrc Chiepi-ihaoh ( nay la d^t Binh-thu^n ) va lai Ifty dfit Gia-dinli, Ha- tien cua Lt DV-TdWG * 1*. ^ ( 1708-1920 i Nien-hicu: Vtnh^ihinh -^ iR,(l706-l7l9}-Bao-thai fl^ 4(l?20.t729) Du-t6ng hi^y 1^ Duy-Bird-afi *^ fit lam vua dLrgrc24 nam, bi Trinh Cirrmg bat phui (ruyen ng6i cho Thai-tu- la Duy- Phirofng. MSl nam tan-bo-i ( 1731 ), thr> 52 Uthl NGUYEN Nguyen-phdc Chu mSt nam nt-tj (1725) Iho 51 tiioi, cA 146 n^u-M COQ. eiNH-QUCSC-C6NG NGUYfiN-PHUC TBU ft # ^ ( 1725-1738 ) Trtiy-f6n la Tuc-tong Hi^u- ninh Hoang~d'€ mor-maiig diit GLa - dinh. vk bao - ho niroc Ch^-lap. Lfe Bt DUY-PHirO'NG i$. ** (1729-1733) Niin-hieu : Vmh-thanh ^ t Duy-phircrng Una vua dirwc 3 nam, bi Trinli Giang vu cho lir fhAng vori vtr Triiih Cirong, phai bo, gfang xu^ng lam H6n-dirc-cong, roi den nam aliain-ti ( 1732 ) ttii bi gi^t. TRINH Trioh C5ii mSt nam ky-au-ii (1709). AN-BO-VU'aNG TRINH CUaNGif mi 1709-1729) Mitu-hUti ia: Hi-io Nha^i- TVOOlg. Mil nam ky-daiu (1729) I { - t,[Cn TWifeu lAmc nt , TR)NK Trtnh Cirang mat UY - NAM - VirOfNCJ TIUNH GiANfr 4|t ix, (1729- 1710) Mi^ii-hiht Itj; Dy.iS Uu#n. Trinh Gtang lam chtia xa- XI va himg-ac qui do, gtic- giu nui It^n nit nhicti. nguyIn Nguygn-phi'ic Tru Nien-kittf. LonHi'c It. ** Thuan-tOng hiiy la I>uy-Timng j!jt -tf - N**ai la cou vua Du- Iflng. tru-firc (!n dirac Jap lam Thoi-tu-, snu bi Trinh Luang ho de l.ip Duj-Phtro'nji. Trinli Giaag [ai bo Duy 1'hirung Idp ng^i Jen lam vuh, mat nam ilt-inuo (1735) Ihp 37 tu6f. TRJNH Trinh G^apg nguy£n N^uyen-phuc Tru Lfi t-T6NG * ^ ^ (1735 - 17*0 > Niin-hieii : Vtnh-hihi jJl ^fi V-I6ng biiy la Duy-Thin 4 ^ con viia Du-t6ng, Trmh Giang bo con vua Tliuan-tdng mk J^p ng&i. Nam canh-than (1740) Trinh Doanh but ngai pliii nhir^ng TigOi cho con vua Thuan-tAog. roi lim Thai-thLrcmg-hoAng, mSt nam ky-mao (1759), tho 41 tii6i. TR|NH Trinh Giang bi bo nSm cauh-tli^n (1740), I6m Thai- Ihircrng-viTOTig. Em ik Trinh Doanh &n thay. NGUYiN Nguyln-phufTni mat n Am m^u-ngp (1738). thp 13 tufiL ^^^^^^^^WBRu - LUVC ta ^^^JHI^^^^^H ^TMlNH-Bft-VlfONG TRINH v6-VL^QrNG NGUy£n-PHOC M B DOANH ip ft (1740-1767) EiHOAT ft, ii il?i (1738-1765) ■ ^K Miiu-hiiu In : Nghj-tS An- Triiy - I6n Id /"At ~ /dng ^^H ^H VUtTOg. Whi~vd Hoang-d^. ^^H ^H Trinh Doanh d&nh -dep Ong Nguyen-phi'ic Khoat ■ ^B gl$c-gi3 Erong nir6'c. drinfi Chfln-lap vait th^m diit H B or Gia'dinh. ^^^H B Lt hi£n-t6ng $. A ^ (1740-1786 > ^B ^fc^^ Nien^hieu : O inli-hirng -j^ J^ ^^^H ^^^B HilD^t6ng hi^y U Duy-Di^i ■ ^ ft, COD vua Thiii^n-1dn£:f. 9 ^^^EL&m vua duo-c 46 nSni» tUo 70 tuoi. ^^S ^^V TR|NH NGUYEN .^B ^^^K Trinh Doanh mal tium VG-viyo-ny Nguyin - phiic ^^H ^^Kdinh-hgi (1767). Khoot ximR vtrfwig-hi^ii nam fl ^^K tTnh-bO-vu-ung trinh Jft-ddu (17H5). ^a ^B SAM Jf 4 DlNH-VrONG NGUYEN- ^B ^^B (1757-17S2) PHUC THUXn PL fi6 ^ 1 ^^H Miiu-hiiu Id: ThJnh-i^ (1765-1777) ^J ^^^^V TninK-Tircmg ^^^1 ^^^B Truy-t6n t& Dtfu-Mnff^^ ^^^^^ Triuh Sim dep y^n giSt f{^e^'dinh FfaAng-d^. ^^H ^B aziT BSc. I^y dat Thiilin-hoa ^^B ^H V& dSEt QuaDg-nam cua chua B^i ng^i l&m chii» bi 9 ^B Nguyen. Nhu-ng vl aay-dJm Tru-ang phi^c Loan chuyfin ■ ^B D^ng B$Dg thi Hu^t m6i bo quySn. Quku TAy-sona n^i Hn fl ^B COD triroTtg l$p coa thu-, l^im dunh pKia nam, qu&n ho ■ ^B thi&Qh ra cai m5i bi^n-loac- Triah daoh phia bac, ^^fl B I^^^ ^^^ nhikm-dSo (1782). ^^1 ^B Sau qiiftn chiia Trinh vfio ^^H B T0N-B6-Vl?0rNG TRIMI iSy mSt Phti - xuftn, Dinh- ^ B CAN Jp ^. Lan> chim Jircrt^ 2 vircrng chay v&o Gia-dinb ^L^^] ^ ^ ■^ ' . ._- -,. ... " . .■■ij;^.. ■ j^^Ssz^B ■■■^^^^^^^^^1 ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^■[Jj^j^*gti|^j|^m|g^^|i^^^^^^^^l 1 5 ^ LlCli THlfiu Llfgt K* - thting bj quAn Tnitj-phn bo di, Urixng TAy - sfra h Nguyln l^p anh ii Trinh Khai iu vfin Hu^ giet mAt. NgAi Iho lAm chiha. 24 tuhi. TRINH KYlkl * J^ NCinfA-PHUC ANH K, M « {1783-t786) ,^^; ^ v^,n Thf-to Cao hoAng- Bi TAy-Son bSldironc^phai d$ nh4 Nguyen khA^i binh it lir-tu' oSm bfnh-ngo (1786]. Gia-dinh. Lfi mAN-d£ ^ ft f (t787-t78S» M§ii-ilfi la chiu dich-tOn vua Hi^n-liandgt;n;^. Nj^ii Lu qnfln Tfty-scn danh Ijiiin diay sangTAu cuu-ciru, ::iu danli thua lai lr6^ sang Tau^ bi ijtian Tau lam nliuf, liii niSl c Y^n-kiah. NCUYfew TRINH Tn-BO - VtroMG TRINH BCKXG *F ». Khi qu^n TSy- scni v^ Nam roi, dany ho Trinli lai i^p Trinh Dandamp;ng liJn lam chiia. Vua goi Nguyen huu Chinh ra daoh ho Trinh. Trinh BBng bo di lu. Nguyen - viromg Nguyen-- phuc Anh kh6i - phuc diSt Gia-diiih- l-'ii.-XfiK.Z.^- inghLong.vn NAM-TRf^U bAC-TRi£U (1527-1592) ?, Vi^c nha .l/nr giao-thrp ixW aha tiith 3. Ha Xffmjefi K-hm ri/jhia j/iiip ithi't Li 1, Qifyen vi ha Trirth ■>. Truth Tiifif, Ihony iTith iandgt;iiih->itiijcit G, KhOipimc ttiauJi i'ttiuiijiandamp;jii/ 7. A'Ao iVac tntif ngiii ■t. Vi^c ii/i(l J!tti}-J.c yiiio-lhit'p riii njiii ,Vr'j/i .''- CoH-cAair n/rd ,liri;'c (/ Catt-liiiiif/ 1. CHlNIM'ni NHA MAC . Nfuii .linh hm ( (ViT) Mticdiinj; fDuny cu-op n^oi nha Le len Vam vtia, ititt niC-n-hu-u Ut Minh-dirc. Nhi Myc twy t!u liiin vitii, nlmn^^ con srr hxj^ nytmi nhcr nha Le, cho ni-n conu-viec ^[1 tunjj thet> phrp nh;i l.u cji. mi lai UnK phong cho nhirny njjiruri vi nhii Li: ma tuunlief . va Uic ttwng nhfrng cou-chAu cac qiian ftrii tlian, plioii^ cho qiiati- liroc <1e du ve vM iniiili. N'lurnti mu kc Iht Irrin-triinli vwo v cho som-Jain, kc tlii di lii ngoni^|uoc. kc Ihl d&i ho li ii, khaii^ ma}' ngiroi chin phuf. I^i cu kc ttrc-fiian vi hi.j Mac lam dieu gian-^c, to hop nhirng ngirtVi n^hTa-khi nui len iliinh pha, nhir Lt! coQg Cyen 4JL V ^lo|, N'siiyen Nga ft ^. Nyiiyeii IhoTrirung f^ .$- Ai khoi n^hia 6 Jiil Thaiih-hoa, uhinig vi Uii-^Ufc khong dii, t'hf> ncn phai" thiio- Sau Uii tn Ii' Y -g: ;% iioi lew ilAnb ho Mar Cf dal Ma-fjiang, may phen da durrL' thaiiy Irfin, uhimji cQng vi khinh ttich cho nOn d^n n6i phai hiii. — 15 — w songhuong.vn - VlfiT - NAM sir - LUp-C ^ 1 ^ M^c dSng DUDg bfit cbir6'c 16i nhi TrSn. Ykm vua diroc ba n&m Ihl ahirdrng ng6i cho con Id Mac dSag Doa^h Jt g ;§^ r6i vS 6 Ccp-trai, Uid Tbai-thtrg-ng-boang. Kfim canh-dan ( 1530) Mac dSng Doanh l^n !nm vua. <J5t m£o-hi^u la Bai-chinb, Bang Doanh luy lim vua nbirng c6ng- viAc trong nircKC Ihu-crng do Bang Dung quySl doitn cu. Mac d&ng Doanh Um vua dircrc 10 nkm, d^n nam canh- ,ti (1540) thi mSl, iruyen ngoi lai cbo con 1& Mac phuc Hai. Mac phuc Hai Jt ^ i3^, 16n nfii ngoi. doi nifen-hi^u Id :Quang-hda ^ ■$(•. 2. V1£G NHA M4.C GUO-THI$l^ YOfI NH.^ MINH . Tir kbi nba Mac cudrp Dg6i nh& LS rbi, quao nba I^ da c6 ngtrM sang k^u cau b^n Tail d^ :^in vi^n binh. Vua nha Minh da sai quan di dSn Vao-nam ciing vMquan Tu^n-pbu sD--lai tra-x^t bt^n Aa-nam tbuc bu Ib^ niiD. Quan nha Le sang Van-nam ke t G vt^c ho Mac lim dieii th i nghjch, Quan nb6 Miah lau v^'i vua xin cu- binb-oia sang danh. Vi^c djnh sang danh ho Mac khflng pbai !a viia nhi Minh cA vi g! ho L^. nhuTig ch^ng qua cung muon ohAo lut: nurfrc Nam CO bien, lay ca ma sang lam &ir chiem giir nhir k3ii tryorc saog danh bo Hi3 v^y. Ta pbai bi€t rSug pliani nhirng vi^c [ikir^c no giao-lhiep vcri ntrorc kia tht tbu-cing la ngir6i ta mircrn tii^Dg « ifi nghta » nia lam nhirng vi^c a ui l&i u ma th6i. Nim dinh^lAu ( 1537 ) vua nha Minb ben sai Ciru Loan ♦ft. 4 lAm D6-dac, Mao bfi 6n 4j -f^ 3. Urn Tin-l>?-quau-vy» dem qu^D sang d6ng gfin cira Nam-quan r5i truy^D hich di mpi ntri, he ai bat dirac cba con Mac dang Dung thi Ihirong cho quan-lir^c v^ hai van bac. Lai sai ngirtri dira thir sang cho Mac dSng Dung bao pbai dira so ru6ng-dat ohan-dSn sang n^p vk cbfu toi, thi diro-c Iha cho khoi chSt. Mac d^Dg Dung sai bon Nguyen vaa ThSi sang sir nha Miah d§ xin h^ng. r* A. 4^ www.songhjong.vn I....I-1 ! L«-.i_i^__ JJ ^ .* iT- NAM-TRjfeu BAC-Tnifeo— ^ D£n (bAng II nSm canh-tf ( 1540). Mac ding Dang Ihiy qiifiD nhk Miah stra-soaa sang danh, scr-hni qua chsrnjj, b*n d^ Mac phiic Hai cr lai giir nir*>c, r6i cing v6i bon Vu ohu- Qu£ ^ ^ ;ii eg thay birn 40 ngirAri, lir lr6) minh ra hAnfi;, sang chid t<>i 6* cm Nam-qusn, lay phyr luSng ilSt di? D<>p so di&n-Lho vA s5 dAn-Jinh, lilt xin dAiig dfit 5 d^ng . U fJ<)pg Te-phii, dbng Kim-hc drtng t.o-x«ng, d^ng Li^u-cdi, d(>ng La-phxi h dfiJ, Kh^m-cbau, L^ dera vfing b^c ding riiog cho ofafi Miuh. Qnan nhit Miah luy lim b^ bSng-hAch a6i deio binh saag d4nh, nhirng cung su* phrii c^ va nhu mify nSm binh-dinh ngky trirdc, vA lai dvgnc tien boc ciia Bang Dung rcii, cai I6iig nht^t thanh vi qii6c cung DguOi dj, ihu n^Q mM tdu voi vua nha Minh sin phong cho Mac diSiiij Dnog lam chuc BO-thtSog-siJ Jp St f-t h^iTi qitan iihi-ph&m nlm Atinh. Mac d3ng Dung da lam t6i mhri Ltt mii lai ^ti vua d^ cu"(>p 'ffy Ujioi, ay ^a mot n^ii-cn nghich Ihiin ; d» lym chu Bn>t nirfi-c raii khOii^ gi& ISy bfr-coi, lai dem cat dal iti6 d;^ng cho n^irai, Sy lit ra^t ■nguiyi phan qu<Sc, Lam dug vua ma kbiing jiiLT dtrori cfi,i daoh-pi cho trpn-veri, den tic^i phat cm triin 1 1 troi minh lai, di den qui by a iru-crc cira mt>! ngirOri tu't'iiy cu;i quj'to nghich A^ cau I3y cai phii-qui riiu m*)! Ihin jntnh k mot nha minh, ay la mOI iigiriri khong bi5l Jiftm-si. B^ii voi vua la sghich thSn, d3i vdri nirtrc 14 phan qiiSc, d6i v6i each Sn-6f cua loai ngu-ai, la khOng l'.6 nban-phttm ; mpt ngur(>i nhtr thS ai ma kirih phuc ? Cho n^o d^u c6 ISy dirp-c giang-scrn nha L^, d^u c6 miran diro^ Iht nha Minh benh-vijc mac l6Dg, m(>t cai cor-nghiep dirng len hoi sir giao- Ac b^u-ha nhu^ Lh^, thi khOng bao gicr bSn-chat "Jirac, Cuog vi cir ay cho d^d con chau ho Le Igi truog-hirog Ifin dirgrc, 3. HO NGCVfeN KHOI NGHI/V GIUP NHA LC:. Khi Mac ding Dung lam str Ihoan-doat thi cac quan cirii than trOn- traoh di cung nhieu. Thua ty C6 ngLrtri con Oog NguycD hoSng Du ?i- S^ tS-. t^u la Nguyea Kim fc iir ( hay la Nguyln ^^ ■^ ^^^^^ — vi$T-NAM sir-nrgrc - Jft hoSng Kim) (1) lam quaa Hiru-v4 Bifin-ti^n Tiifrng-quAn An-thanh-hau :& ilf ^ 1^ i*^ ^ 4r if f^, Irfin snng Ai-lao. Vua nir^c Sy lii Xa B5ii -p 4 cho dSn a xir Sam-cli^u jg. +n ( thuOc Trfin-nian phu» dal Thanh-h6a ). Ong Nguyen Kim dSn a SSm-chftu r6i cho ngirtri di (im con-chau nha Le de d<^ sir khoi-phuc. B^n nflm quj-1i(1532) lim dircrc ni6l ngu-fri con rfil vua Cbi^u-tflng ten ]& Duy Ninh i$. ^ l3p len Um vua, tiic k Trang-t6ng (k ^^ Khi ay lai c6 mOt ngircri (ufrag gioi t^o Ik Trinh Ki^na J^ ^, a lAng S6c-sorn, huy^n VTiili-|i)c, phu Quaiig-handlt;ia. Ong Nguyen Kim Ih^y ngirfri c6 lai, ga con gai la Ngoc Bao qho, dS ciiog ra sijc giiip nh4 L6, diJl nliS Mac. Vua t6i nhk Le nu-cng-nnu 6 SSm-chSu dS chi^u-tap qufln-sT, mai dl^n nam canh~ti (1540). Ong Nguyen Kim m6ri dem quan v^ danh Ngh^-an. NSm nham'^d^n < 1542 ) Trang- tdng miri cnl quiln ve d4nli Thanh-hoa va Ngh^-an, qua nftm 8au (1543) (hi thu phuc dtrorc dSl Tay-dO, quaa T£ng-trau nh^ Mac li DLro-ng chSp Nhat rjl; ^ — ra h6ng. 4. QUvi^X k HQ TRINH. Nfim ffl-fi (1545) 6ng Nguyen Ktm dem quftn tiSn l^n danh Scrn-nam. di dSn huy^n Yen-in6, bi Dirorng chSp TMhSt lii hang lu-frng nhh Mac danh thuf^c d$c c!»^t, Nhirng binh-quyen giao ca l^ cho con ri5 14 Trinh Kieni Trinh KiSm nil qitn veThanh-h6a, hlip hinh-di^n crdon Vain-lai (thu^c huven Thiiy-nguy^n, Thiinh-h6a) d? cho vua ff, rSi chieu-m6 nhirng ke h^o-kiel^ luyin-tap quAn-sl» tich trir Iirorag-thao d^ lo vi^c danh ho Mac Bfiygiof c6 nhung ngirtri danli-sT nhir 14 cAc 6ng Pbiing khSc Khoan ^ jL C (ttrc Ik trang Biing), 6ag Lutcrng hiju Khanh ^ ^ Ift. <3^" ^'^^ giiip nhA Ijandamp;. Giang-so'd cất cánh gifir chia 14m hai; tur Thanh-h6a irar vao thupc uha L^, lam Nam- Trifeu; tu* Saa-Dam iter ra thuOc v£ ho M^, lam Bac-trieu. (1) Xem sach V'/^i-nqm kbai-quJSc-cM tnry^n, thi 6ng Nguyin Rim tire ih 6ng Nguyen boiing Kim, 1^ con Ang tf^tuyla hoiling Dvi. chiu 6ng iJSi'guyen Tan Lung, din lam i)uan nh^ L6 ca. NAM - Tnnandgt;u like - TRlftO - cho con la Mao jihuc Njjuy^n 4 -^i ^. nii'n-liit^u VTnh-rfirjh, Nftm rnihi-lliAn (tS4S)vua Trrjnandgt;--liln^ iii^lt. Truili Kii m nflm ilii niSt. Jin- lij IVtiiig-li^ni;. ho I-.' cung klionii vti ai, vi^c btnh-<]uyen Ihl tj tionjj lay nil h Ki ^■m CO. Tuc truyfen rSng Trinh Ki^i« flfi litonfi-lur mufiu lir Kirng liim Vila, nhimj^ c6n chira dam tlinh hAn m nicandgt;, crtc quati cung khOns ui bicf lam tli^ hjW rho ptiai. ^au IVjali Kii^m chu riandlt;|irai di leii la Hai-diromg hut bug N|Ljuyen binh hJudJii f^ f. "id (2), liiii: li"! Iraiji^i Triuh, xcm miu liiin Ih^ n.^u. ^^g N^^iiycn binli lhit-ni khOnii iu*i y.'i ca. l-Ii? iitandgt;uii!i lai biio (liiy-UV *-.^ng ■ iVcinj nay mat niiia . Ihoc tiiojiy klu'tn-i !nt, chiiiuj muij nin tlm ijioiH; cii lin'i ijuo itnio ■ Nui riSi l;ii sai iiriy-l6f ra bao lieii qutH-ilyn tfiiia vh t]6t htrirnjj, ile I'jinj^ ra chcri '.-liita, vbi bao Lif^u r^n;; : Giii cluin ihit Ph(if f/il An mifi a. Str-gia v£ k^ cliuy^n lai rho Trinh Kicm n^he. Trtnh Kicm liieu ) ini/i cho iigir(>i d Uiti i:on dii^ii ho lA Sau lim 'dtrffc ngurwi cliou hiiy^n-ton 6n(; Lfi Trir ^ .gr, la anii vtia Tltfti-tb, tenia DnyUan^ *$. 4^, 6 laiij; H6-vandlt;-, titiy^n B6ng- SCD, rirtrc re l^p l^ji lam viia. Ray giiV nhA Le ihk lo ditnU ho M»c dt kh^i phuc l^t tifit B6ng-(16, nha Mar thl mu6n Irir hn L** df nlijt-lhung tlii^n-ha. Nhirng lir kbi C»ng Nguydn Kim miit mi, vt Irotig may nKm vS dai vua Tnmg-tOog, Trjnb Kieiii ^-ir gifr lh£ Ihu vf (l£!t Tlianh-b6a, d5 aiH-sang vi^u binh - Iiromjj, d^ Dgay ra danh bo Mac. ( 2 ) Ong Nguy^Q binb Khi^in lam quan nh^ Mhc. dirorc phong Is Trinh-qu^c^c^ng cbo nen luiri go) Ih tr;}ay Trinb, sia ve (ri si a* Unf Truug-aD, buyeo VToh-I^i, ttnh Hai-dufOfog. .huong.v, "*VI$T-NAM sfr-LUgC -2' Nhandamp; M?c sai Mac kJnh Bign 4 j^ .fr, Id chil Mac phiic Nguyen cSm quiln di dnnh ho L^. Mac kinh DiSn dem binh vria dauh Thanh-hoa ca thay k^ hffn mirdi phen, phen nao cunfj phm Ihiia Irof ve. Trinh Kiftn eung ra danh Sorn-nam kl vira 6 Ian, rhirng khong c6 Un nio du-ffc toandamp;n tb^ng. Chi c6 nam ky-miii a-halThanh-h6a. Ph6ug-bj dAu d6 iSi, bfin dem hern 5 van quSn chia ra lam 5 dpi, sai quan Th^i-ph6 N^ln hiru Liftu i. Hf r^ ^ fj., quan Th^i-iiy Hoftng dliih Ai Th^uan-c6dg Ng6 canh Hiju i* *!» V 4^ -S!- i*. mSi nguyi ITnh iji0t dandlt;^i, cdD Trijih Tiing lir HnJi 2 van qudn ra cira Tbi£aH]uan ( Ninh-blnh ), qua nui Y^n ma ( <r huy^n An-san ) dU Tia-^hOug ( tire U TidH-phong) rui k^o ve dbng a T6t- Vua nhandamp; M^I^ NUc m^u Hap cung dieu-dpng t^t ca qu3n b6o V* vA quAn nSm pliu dirrrc han 10 van^ sai M^c ngoc Li^n vh Nguyen Quyen Itnh hai daodi lam ta huu dye ; Mau Hofp tu dSn (rung-qu6n d^n d6ng ddi Irfln voi quftn Trinh Tiing. Trinh Tung Lhfiy quan Mac dft den, btn tur minh dSc tirdag-sT the danh cho Hurrc gi^c dij LAo Ihu. Quan ho Trinh ddah rft hang, qu> niS Iri. Boaii roi. ti^n quun Hn ddnh TJiSniJ-luiig Chiinh. Mac mill Hap thSy quan nlia L^ hi U^d Un, Uandgt;n sai Miic nggc Lien ,^ i ?£, liiii van Khue if^ X ■*-. N-juycn Quydn ft (*. v^ Trail bach Nien f^ "? -^ Of lai giu^ Ih^nh Thiing-imig. ri3i dem qutin sqng song Xhi ha ve dong rV ]ang Tho-khCi X it^. Tiinli Titng aai Itr^tig chi:i qnaa vay danh cac ciJa Ihkah. Quan nlia Mac giu khOng nSi, liri liirig luy den pliiJi phj ca, boil Mac ngoc Liuii, lliii van Khwe phai lio thnnh itiii ftiay, Nguyen Quytn llii pliai bat. Trinh Tung ISy dmrt: thanh Th3ng-long roi, KUquin pba nhtrng liao luy di. saci phiing ra lam binh dia. rBi ve Tlianli- Ii6a dem tin th^ng triiii cho vua bi^L Sir khandamp;ng noi ro tai Am aao Trinh Tiing da iSy dirwc TUang-Iong itili kliong danh ran di, lai bu vi Thunli-U6j*. Co c ]a [at quan ho Trinh luy thSng trAn, ahirnglixcfng-sT de« moi- mdt ca, va lai thS ho Mac hay con manh, cr lai 3a giir kh6ag noi. cho nfin phai bo m^ vS. Trinh Tiing da bo Thfing-long vS Thiinb-h6a. nhirng M^u Hcrp kh6og biet nhiin lay dip ny ma si>a-sang viCc vo-bi. chinh-d3n vi^c chiuh-En, lai cir say-dam liiu sar, bac-d3i cac tucfng-sT, dSn noi coiig-vi^c hong nal. Ihiln mioh bj hai. BSy giff Bui van Khu^ cu ngtrtri vcr len l:i Nguyeii-thi f>L j^, iihan-sac horn ngircri, Mac niAii llgp raudn gi3l Van Khui- di dS I5y Nguyen Ibi lam vor. Van Khuii bilil y dena vof vao & huyCn Gia-vicn ( Ihuoc NiDh-binh). Mau Htrpcho quan vko bat Vau Kiiu* phai xin ve hSng xiri Trinh Tiiag. nghuong.v 31 „ tfrfr-NAMsfr-nri^c 7. NHA M4C MAT NG6i . Trinb Tiing dircrc Van Khii* ve h&ng, mirng luru, lieri sai Hoang dJah Ai ra d6ii VAa Kliu£ rui deoi di lam tien dOi, tyr minh !^i dem dai binh trcr ra Trang-an, gyp quin nha Mac <t s6ng Thien-phai (^ vE cu6i huyen Y-yen vS huyen Phong-doanli. (Inh Kam- djnh ), dknh nhau m^t frsin. Jay du-crc 70 chi^c thuySo. Tirorng oha Mgc la Tran bach Ni^n vB liiing. QuAn Trinh Tving k^o ra Rinh-!i.ic, aang Thanh-oqi d6ng ff bai Tinh-lhiiD (bSy giif la xa Thanh-thau o- huy^n Tlianh- oai) roi liSn len dfin sdng H&l-gigng, cira sflng Dty ra si>ng HSng-ha, gap lirfrng nhii Mac 1^ Mac ngpc Lien, danh duBi mot tr^n lay dtrcrc chiSn-lhuyen ke hang nghiu chiSc. M^c m^n Hgp diriTc tin qndn mlnh Ihua (o» ba thSnh Thang-long chay sang Hai-diro-og ve d6ng or Kim-lh^nh -^ ^ thinjc Hal-duang, Trinh Tiing ra dSn Thang-long, r5i sai Nguyen that Ly, Bui van Khue va Tran bach Nien song Jaiih Mita Hap ff Kim-Lhanh, Ifty diroc vi^ng-bac cua-cai nhi^u lain, va bal diroc me Miu Hcrp dem ve. Mac man Hcrp Ihay qti&n minh tliua lucin, btn glao quy^n chinh-lri cho con la Mac Toan Jl 4> roi Itr minh l^m tu-frng dem quan di danh Bay gicr quan nha Mac la hon Bo Uong ^ a, Ng6 Tao -IJ- Jg, ca Ihay 17 ngirai ve bang nh^ Lft. Trinh Tiing sang dong quan 6" huyen V7nh-Iai, roi sai Pham van Ktioai ^t x. ih dem quHn di du5i danh Miu Ho-g frhuy^n Yen-dung vu huyen Vii-niDh ( nay la Vu-giang). Mac mau Hcrp phai bo thuyfen chay Ifin bO, vao Sn trong cai chua cr huytn Fhiro'ng-nhorii, Van Khoai duoi d^n dSy, c6 ngirtfi chi-dan bat dircrc dem vS ThSng-long^ iSm I6i sorg ba ngayt r6i clsein dau dem vao hen 6" trong Thanh-hoa. BSy ^ir c6 coo Mac kioli Dien 1& Mac kinb Chi jJL Jjt jt. o dtfl B6ng-lrieu biel tin Mac mau Ho-p da bi bal, bt-n tir l^p lam vua, d6ng cif huyen Thanh-lam. Con-chau io Mac htm loo ngirdi va cac quan vSn vo dfeu ve day ca, rSi treo bang vvww.snnghL chifiu mO qufln-sT, chftng bao Um dirrrr snu bay van njttnn. Mac Toan lii con Mac ni^u Hep cQrig theu ve vcri Nine kinli Chi. Trinh Tung thSy Kinh Chi lai noi h'n. Ihanh-lhf to lam. quan quAn d.^nh mai khdng dircrc, hfin dem qwftn sang danh it huytn C5ni-giang va huy^n TJianh-Bm, hut du^c Kinh Chi vi con-ch6u ho Nfac c{ing vhc quan ca Ihuy htm BO ngir^rL Trinh Tting danh du-^c trAn Sy, rfii ve TJiSng-long. sai quan vSo rir^ vuh ThS"t6ng ra &6ng-d0, me tri^u v4 th&ng thirmig cbo cAc tu'6^ng-sT* NSm sau. ttrfrng nhi Mac h Mac nf^oc Lipn llm dircrc mAt ngirtri con Mac kinh Bi^n U Mac kinh Cung 4 ^ ^ l^p I*^n lum VUH, chi^m-giiJ- chSu Y6n-bac u dSt Lang-si/n d5 liim c5n-ban. Nhirng ch^ng bao Uu quan Thai-uy k HoSny dlnh Ai dem Linh Un dinh. ^fac kinh Cung v4 Mac ngoc Litn phai chay sang Loag-chSii. jl Ian Ngoc Lieu ch6t c6 d? thu lai djn lOnh Cung rang r k Nay ho U tcti day len iTuffc. iuj la s6 irifi dd itinh ; cd/i tliin la Ihi ro tdi gt. ma lii nir de kho-sir mat ue uiVc chicixtranh ? I'iJi/ la nei ddnh phAn [anh m^nh & ntr&c ngoAi. chi'r dirng c6 dem tdntj r<fnh- trauk md /fli m&i ngtrM Tdatttng tarn /i^i r/dn nmyc mtnh, » Tiung-h*u lhay» mtj lai d^n lai cua Mac nync Uen I Chi ti^c vi ho Mac khdng ai chiu iheof 'fir do nhft Mac mSt Jig6i lAm vua, ngiy sou (tiv Mac kinh Cnng ahtr c6 nba Mirh binh-vwc dirac v£ a dat Cao- b5ng, nhung cung Ijt or mOt chd nho-moa g^n ch6 bi^a^Lhiiy rak thAi, NhA Mac lAm vua lir Mac dang Dung cho d?n Mac m^u Hgp )a tir nam dinh-hiri ( 1527) d^a nSm iih&m-liiin ( i592) kg vtra dirorc 65 nfim. Triah Tt'ing tiiy da lap durtrc cdng to : diH dtrorc nhft Maic, lay lai diro'C d^t D6rg-d»i, nhuTig nha Minh vin c6 y h^nh atift Mac khoqg chiu nh^n nha lA. Va con-chau ho Mac hay cdn nhi^u ; nay xtrng vuong chd nay, mai khoi lo^a cli6 khflc, cho nfin Trinh Tiing phai mO* im^l diinjj tri in6 giil' choTili^ Miab khoi quSy-nhiiu^ v4 m^t mSt dting Itrc mill dAi d^p dtr-dang bo Mac S-YllgC NHA HAU-L!£G£A0-THI$P VOti NHA. MINH. Khi Trioh T^ng da thu-phyc dirgrc th^oh Thang-long rBi, ngircri nbft Mac sang kSu vW vua nha Minh rfing ho Trjoh nBi rSii traoh ngfii, chij khdng phai la con-chaa nh^ L&. Vua nha Minh sai quan dSn Nam-quen kh^ra-x^t vide fiy. Thftng 3 nfim bInh-Uifin ( 1596 ) vua Thg-tong sai quan K*- bO Thiromg-lhir k B6 U6ng ^ ^ vfi quan Dd-ngu-sir ik Nguyen v5b Giai ft X ffi J^^ Nam-quan tiSp quan T^u. Sau Ifi sai hai bog hoSng-than & L& G^nh ^ «. , L6 Luru ^ ^ ' ciing vMquaQ Cdng-bg ta-Uu-lang Ih Philng khac Kboan ^ X C, dem 10 ngu6i ky-mi.ic» 100 cdn vang, 1.000 cAn bac, c^ an Au- nam D6-th6ng«su" cua, xihk Mac v^cM Sn An-natii-quSc-virCTng cua vua nh^ L^ i^fi^y lrir6c, sang cho quan oh& Minh khjim. Nhirng quan cha Minh lai bSl vua T!i€-tAiig pbai Lbftn banh sang Ii0i V cra Nam-quan. Trinh Tting sai Ho^ng dlnb Ai -g^; ;i^ $ , Nguyen hiru Liiu f^ ^ iir d^Tn. mOt van quftn di hO gi£i, dira vua sang ph6 b0i. Sang A&a uoi, quan ah& Minhl^ddi pbai nOp iigu:5-i v^ug vli 2n vJing nhir licb cij,r?)i kbt^ng chiu dfn bOi- Vua cbo* ]4u, kh6ng xong viec loi phai Iro' v^ . B£tt thAng Iv nam iandamp;a^ sti nh^ Miiih lai sang uicd vua Th€- lOng l6n fa^j o-Nara-quan. Tri^u-dloh sai qwon ThAi-Hy Hoing diob Ai dem 5 van qug^ di h6 gia aaag handlt;hl & Nam^quan, Bin khi xa giA v^, Trinh Tting dem cAc quan di d6o mirttg rd] sai C6Dg~b$ (a-lbi-Uog Phting khac Kboan ^ H. S. ^^^ ChAnh-slr, quan Th^i'Thircmg ttr-kbanb Nguyen ohandamp;n Tbi^m U* t^ 1$ iSm pb6 sict 'dem do le sang Y^n-kinb cJSng nha Minh' vandamp; xin phpng. Vua ahk Minh chi phong cho vua Tb^-t6ng lAm An-nam B6-th$Dg-4i^. 6ngPhung khac Khoan dang 3i£rtau rSng: « BO" th^ng-sir lit cbu-c cu cua ho Mac, chu* vua nur^c Nam la dOng^ <l6i jh9 LA, TDk pbong cho chirc iiy Ihi kbdng xirng-dang ■ * NAM-TRIl Vua nhii Minh gio lui rSng vSn biSt ho L* kh6nR vi nhir ho Mac, nhirrig luc (luu m6ri phong, hTiy tamchochu-c fiy, rdi vS SQU se phong vircmg. Ong Phiing khac Khoan phai diju ma v5. Tir ilandlt;^ nhi Minh vin nhi Le lot thdn^ sir nhir trirandamp;c. 9. CON - CHAU NHA MAC d CAO - bXnG . Tir khi Meic mSu Hcvp va Mac: kinh Chi phfu hnt r'di, con-rhftn ho ^[a^■ 3n ij chcncr't de iiiony dirurij^ kh6i-p]iuc. BAv yii' cu Mac lanh CJiirtrng JS. ^ ^ xung Urn TrAng-virorng it i » chiSm-giu- ttr hiiy(:n BOtifj-trieu cho dSn dSt Yfin-qiiaug. NSm binh-lhan ( 15U6 ) Trinh Tiing sai qiiflri TrSn-thi Hili- du-o-ng lu Phan Ngan ;"4 ^ danh bal du-crc Kiuh Chirmig, Ijii c6 iigircri ^[ac kinh Diing :^ jjt Jfl 16 con Mac kinh Chi chifim-ytQ- dSt Ven-blc f Lang-so-n ) xun*,' lain Uy-vircng ^ i, nhimg cung clUng bno lAu bi quiin ho Trinh bat dirac. Con Mac kinh Cimj? if. ^jt A. Irir6^c da chay sftnp (5f Long- chfiu, s.-Hn ]ai ve cvm^ viy'i dany istinh ilanh phA iV d^St Cao-bunt; va diSt Lang-scm. Trinh Tiing sai quan li^n duoi danh. nhimg Mac kiuh Cuiif4 satig k^u viri nhi >finh, vua nlia Minh cho dira Ihir sang bat nh4 L6 phai de dat.Cao-b3ni; cbo con-chau hp Mac. NhA tA bit-dac-di phai d6 dat Cao-bSng cho ho Mac &. nghuong.vn ■_andgt;.- H^P ^^^^^ 00 1 d s2 1 ^ ». "^ J«_ 3 i4 ^^^^^^^^^^^^^H c ^^^^^^^^^^P -ai ■ i ^^^^^^^^^^^^^ftk - a - 5 !* ^ ^^^^K a i^^^^^^^l ^^^B' c ^1 ^^^^^ * H* t^^^^^^^H ^^^^ * k.#k -^ii ^^^H c ^«- .^^^^H ^L » S C b i3 5 ^^^^^K X 3 ^^ - G*- ^^H ^H, 0. 1 *-* ^^H ^^P e3^ ^^H S^ ~^B ^^^^K- jg ^ C 'c^ ^^K • ?5 is ^ 4 — ^B ^^^^^^^K U 3 x; ^^^^1 ^H 1 < o fl ^^B: *= K ^j ^B < (J ■ ^B I—" CJ *» -e2^ 1 ^^^^m «N S»*' ua*- ^.^ B ^B .^^^^^^^1 ^^^^^K _ ^ ^ « _ w ^ ^IIH ^^^H ^^B ^Bl ^^^^^H ^^H ■illiiHI^H CHU^ONG III TRff^H NGUYtH PHAN - TRANH }. Ho Trfntt xirng chua mien Bac 9. ffo Xguyia xirng f ft«d mien Nam 1 HO TJUNH XL-NG CHUA M!^ bAc . T.r iJii Trinh Tiing jjKp fj^ dtrl dirorc ho Mac, Ihii giang-sc/n !ai cho nha L^ r6i. mfii Hgay m^t kieu-hanh. chiSni giir Ay qiiyen -Jiiiinlj-tri, vh In'i Jia-hii^p nhS vua. Ho Nguyen (V Irong Thuou-hoa ifl (t thay ho Trinh chuy^n quyen, cung lu- Mrng di'jc-l^p cr mien Nani» lam llianli ra Nam Hue dOi ncri vk yay niin sir chi€n- tranh rat h tad-hai cho nuijc nhu. Nam ky-hpi (1599) din vua Th^-tdny nhii L^v Trjoh- Tung thu-xfp xong viec thdng six vcri nhii Alinh, v;i da chiu nhirtrng dSl Cao-b^ng ctio con-chau nlia MacrSi, Irong tiirtrc da yen d^n, ben lu xirng t^m 9d-n4fuy6n-siiy Tandamp;ng-qufic- fchinh TIsu-o-ng-phu Rlnh-aQ-vtromg ^ ^ i^ il^ '^] it ij K ■f- ^t X. r3i diiih i€ cSp bSog cho viia diroc thu (hue 1,000 xa, goi la I^i^ lliurong-iitjn Jl i|. i#, cap cho vua 50*30 llnh d^ lam quan luc-v^. COn nhCrng viec dat quan. thu Ihu^. bat linh, tri ddn, d^u thuOc ve quy^n ho Trinh ca. Chi c6 kbi ntto UiiSt triSii hay la tifip sir Ihi mcri can dSn vua mi thfii. Tirdo v^ sau, ho Trinh cu* th^ tap [km vu-oriig. luc goi !ft chua Trinh. Uy-quy&n ho Trinh b% gitr h3ng-hach nhur (h£ v4 cac quan lai theo ve ho THuh ca. Gia-sur Trinh Tiing c6 mudn — 2& — -Twyw.songhuong.vn itr - NAM sir . Lirgrc % Yu-l nh^ L6 di m^ Ihm vua. Ihicungkhftng kh6 gi. Tuy v^y mi Trinh Tilog kh6ng d^m l^m, Jb tai sao? Tai 18 r&ng or phia BSc sgr cd nhft Miah sinh sir Idi UiAi, lai c6 ho Mac c6n gtu dSt Cao-b&n^, aho' c6 I5m dieu gi phau-trlc, Uii e qufiu Dgbicb D&i Un |gy phu L^ thao Trinh lam ca. Va chSing m|t Nam c6d cd ho Nguyen, thS-Iirc cung chAag k^m-hfen gi, ma l^i c6 y d6c-l4p d£ Iranh quy^n viri ho Trinh. Chi bing khdng iSy ntr^c cuDg nhir lay nur&c, kh^og litm vua ni6 lai htm vua. Va bao gid' c6 pbai di d^nh-dep nort nio. via iSy l?nh thifin-tir mk sai-VhUn mpi Dgir£i>i, kh(^ng ai be-bilt gl duffc, B5d thS cho n^T) ho Trinh danh chiu ng6i thir Dhl troog av6c mi giurquy^n ca D«r6x:, % HO NGUY£n Xl?NG CHUA M!£n NAM. Nguyen khi lira 6ng Nguyen Kim (^ fir khoi-nghTa giup nha Le danh nh4 MaiC d& ty du-crc d£t Thanh, Ngh^ rj^i, sau dem qu&n ra d^nh Scxa-tiam ji ^ bj hing tir^rngnhi Mac la Dircmg chup Nhat ^f ^— danh hu6c dOc chet, binh quy^Q giao ca lai cho r£ 16 Trioh Ki^m ^i ^ d^ danb giac. 6Dg Nguyen Kim c6 hai ngireri con 14 Nguyen U6ug f#L a va Nguyin Hoiing ft ^ cung lam tu&Qg lap dirorc nhiSu cdng. Ngu-di anh l& Nguyen UGng diroc ph&ng A Lang-qu^o-cbng ?f # X . Dgudri em li Nguyen Hoang durorc phong ik Thai-dy Boaa-qu|iti-c6ng lA if V- Nhu-ag vi Trinh KiSmscf ho Nguyen traahmStquy^n mloh. bin ki^m chuy^n mk gi£t Nguyen Udog di. C6d Nguyen Ho^ng cfing sa Trinh Kilm c6 y ^m hai, chwa bi^l Um th€ nio niAri cho ngu-d^i ra Hai-durcrng h6i 6ng Nguyen binh KbiSm. C>0g Sy bao ring : « Hodnhstrn tih&t ddi, van d(ii dung ihdn a nghTa li roOl day Hoinh-scn ( 1 ) kia c6 Ih^ ySn thiln du-crc mu6n dtri. Nguyen Hoang mdi n6i vM cbi lii hk Ngoc Bao ^ f xin Trinh KiSni cho vao trSn phia Nam- N&m mftu-ngp ( 1558 ) dai vua Anh-l^ng, Trinh Ki^Hi moi tAu vua cho Nguyen Hoang vao Iran dSt ThiiAn-hda ;ft <b- BSy (1) Nui Ho^nb-sorn i'a nui Dio-ngang a tioh Quang binh. ■.songhuor ■34 TRIMH NGlJVfiN PHAN TfiANH - gifer nhu-n^ ngiro-i ho hkag o huy^n TSng-sffj. :?: j, ciing nlmntf quan-Iinh a- dial Thanh, Ngh$ nhi&u ngiru-i dira La vcr coq iheo dL Nguyen Ho^ny vio diing or a Ai-tu- t -5- ( sau goi U kho Cfiy-kli^ ) , Ihuyc huy^u DSnfi-xirorng. llrtU (JuJug-Ui. Ng»iyen Hoang I* m6t ngiro-i kh6n-nt,'oan mk !fti c6 lonfi nhan-du-c. (hu-diing hao-ki^(, y^^Q-m nbrin-diln. cho nen liio^ ngirtri ai cuiip m^n-phyc. B£n nSm ky-ty ( 1569 ) flng ra ch5u vua or An-traag -^ jj. Qua nam sati Trinh Kihn goi quan l&nfr-hinh or Quaag-nam lik T^guyeti ba Qu^nh PL <^ (fl ve yiir dSt Ngh^^-an, v: laj iho 6ag rio trjiq ca d^t Thuaa-hOa va d.tl Quiing-nain. I.^ moi nim phai n^p Ihu^ h AW cAn baL, 500 tiim Uia NSm nham-lh!l;ii ( 1572) nhan liic Tijnh Kitru nnji niaL, con la TFJnh CGi iji # va Trinh Ttiiig *: -^>;rfl^nl[h nhau. nha Mac dem cjuAn vao daiih Thanh-h6a vh sai tu-Lrag La Uip-I^ao A s^ dem mOt loan qimn di 60 chitc thuy^n. bcri dimnp hai- dao k^^> vao dong urlang Ho-xa ^ -g-vuffl^ng Laug-uy^n nq (t, ( thuOchuyfin iMlnh-IiahJi d5 daah Nguyen Ho^Qg, Ong m6ri sal m^l ngu-cfi con gai dep lii ^»g6-thi ^^ gia Ii^TTi each dira vang bnc sang not vui L^p Bao xin cSu hoi. L4p Bao mirng rd^ kh6ug ph6Dg giu- gi ta. Li quAn ho Nguyen danh lcn> bat dtroc gi^l di, vk danh ian quan nhii Mac. Nam qnl-ti ( 1593 ) Trinh Tiing da Uy dncrc thaoh Than^- long, biit dtrcTC Mac mau Hop, nhiTiig nia dang nhi Mac ciia ahicu> phai dinh dep nhifu noi, Nguyen Hoang dtra quan- biuh va siing-5ng ra F)6ng-d6, a hSngS nam, giiip Trinh Tung de danh ho Mac, lap dtrtrc nhieu cOn^ to. Nhu"ng ma Trinh Tiing vitn c6 V ghen-gh6t kh6ng muon cha ngai vc Thui!in-liua, ma ngai cung chira c6 dip gi ma vt duro-c. Nam. canh-ty ( I6O0 ) nhan vi ho Trinh kicu-hanh qua, cac quan c6 nhieu ngirtVi khong phiic; bun Fhan Ngan .jfr ^ , Ngo dinh Ham -^ jl «, . Bui v5n Khu^ jJL X ^ kht/i binh ch6og lai vfifi ho Trinh cr cixa Bai-an ( tbunc Nain-dmh ) , Nguyen CIIirCTNG iV Sg^ CHl^N'TRANH I. Ho Trirth danh ftp Hgc j> Cao-b^ng ?. ATld Thniilt dai} nghi^p 3. Tinh-Jfte Ao Nguyin if ivitn Na/Ji 4. &inh nhau ii}n tfia iihat J- i3iinh nhau liiii thu liai 6. -Danb nhau lUn Ihu ba 7. Ounft pfiau tttn Ifitr hr if, -Bdnh nhau ttin Itii'f nam 9. Jhmh nhau liin ;Ai> sau 10. Diinh nhau Irirt ihir i>6{/ i. HO TRIXH BANH HO MAC (> CAO-HANa N*«ni ky- hoi ( 159&), viia Thc-t6ng miit, Trinb I'iinj^ cting von cac quan trioQ'thSn l^p hoang-lur Ju Duy Tiin .*$ *r I''" Inm viia. luc 1^ vua Kinh-tOng ft. ^. Qtia nfim sauHHOO) bpi> Phan Kgan, Nfio dinh Horn va Riii van Khiip noi Joan Of i-ira Bai- aii. Trinh Tunj* u Thang-lon^ so bon luyl thu-djch, ben iircrc vu3 vao Thanh~hda. Bang ho Mac thay thanh Thanj;-lonR bo khang, b6n nrA'C ])U thiandgt;-mau cita M^iu Hirp la Hiii-thi ^^ i^ ve Idn len lam qu(5c-nia»i, loi cho rigiro-i tendon Mac k(nh Cung ty dat Cao-bSng. Phan Ntjan va Biii vlin Khue lai ngl»i-ng(,V nhau r6i gig( Idn nhau, c6n g6 dinh Hum thi ve giup nha Mac. Trinh Timg ilem Kinh-tong vandamp;o Thntih-h6a roi thu-x6p ra liiy tai Th5ng-!ongandgt; uhifQg c6n sor m^t Thiun-hoa c6 hi£n —33 — tI$r-NAM Sfr- Lucre. "IhSng, bSfi sai quan v^o iiy-du N^juycn Hoang; doan roi dem thiiy-b^ d?i (jiidn la BSc, Janh bal Jifcrc jiiii-lhi giel di, ctin Mac kinli Cuny ^ ^ft ^ l^" cmy sang Kjni-(!i;inli p lliii-^ dirang. sau tliSy daag cfia minh iJiun c:^ Ifli bo lum-lhanh chay }hn Cao-bing. Trinh Tiing lii}' lai Thang-long lui sni quan vkn rnifc viui ra, va aai cac Itrcmg di Ueu-tru- U;mg ho Mac o- mat Thai- nguy^n^ Lang-sffQ vd Y^ii-qnang. TrjnhTiins cang ngiy cang ki^u-tianh qu^, vua cuDg kh^iiig cliiu dircrc, lai nhan ho Trinh c6 con la Trinh Xuan if ^ niimn ganh qiiy^n vwi ngitod con Iru-ffny la Trinh Tianj^ Jfi *^ . vua KJnh-i6ng men inu-ii viyi Trinh Xuan d£ giSl Trinh Tuny. uhirng chSng inay sir khdng th^nh. Trinh T(mg bin: vu;i ^vhiii thai c5 ch^t, v^ b^l Trinh Xuan gi.nm mSy Ihang rdi Lha. TritibTiing gifi'l vua Kinh-[6ng roi, lap Hoing-lir n l»uy Kf len hm yua, ti>r la vqa Tiuin-long. N&m qui-hcri ( 1C23) Ti'inb Titng d^u, hpi cue ciuan lai giao biTih-quyen cho con la Trinh Trauy Sf ffi, va cho TrinU Xu^n Jfp ^ lam pho. Trinh Xuan klidng biwg long, «.1eni binh lam loan, dot pba kjnh-th^nh, Trinh Ti^ng tbSy brfen, chay v^ xa Ho^ng-oiai. vko nha Trinh fio jjp 41 , roi cho goi Trjnh XuAn d£n hal iji^ldi. Biroti mSiy htm Triah Tung niiit & chiui Thanh-xu&n. thunc huy^n Thanh-lrJ. Trinh Trang Ifiri nOi nghiep lam chiia. Nhirng vk dang Trinh Xufln con lam loan, chti n^n mtri dira vua ve Thanb-h6a. Vua phong cho Trinh Trang lam Thfii-iiy TJianh-qmlc-cung Jl Jit fl" ^ i.' , liSl chS Ihuy-bo chir quan. • BSy gicr c6 Mac kinh Khuan ^ ^ ^ la chau Matklnii Cung xirng lam Khanh-virorng -!g. i 6- drit Thii-nguvfin. Triroc da bi quan ho Trinh danh pha mSy Iran, phai l^n Sn-Diip or d^i Cao^b&ng, nay IhSy nf'u-cri nhA ho Trinh lam loan, lai dem quAn vao dong or I6ng Tho^kbei i Jt , huyfin Gia-iam. Nhu-og ch^ng bao lau Trinh Trang 6' Thanh - h6a ra danh. Kinh Khoan lai pbni chay v£ Cao-bang, wwiw.-sanghLT M.r vMii.ts TRANH - :n Tiinh 'l';-uii4; dej] yi-ii J5t U6Tl(;-illi, lui v:io nr^c vu.i r.'i. VH lir Mni^ h'lrn N{;iiytMi-£uy, 'I'lioiiji-quuu-chiiih 'Ilutith-tlo vircng JL t^ , ^ "31 ilL , fjf- Jp i . roi sut t-im l:t Irinh Kunt _^ jandgt; ticni qiinn len djmli tlao-bann ( ril-sirti l('h^."»l Jjjil (lir.ir Mac kiiih Cnni^ detn ve pi^l (It. Mac klfili Kliann thi fha%' anng Tri^u-ilinh phoug cho Klnh Klinan 1-^m 'I'Ij:m ny 'riiiandgt;nti- qiific-o6ng i'^ ",] i^ '^ j: v£i chu giii ilUl Cau-biing Hu'o 1;? 2. NH. THANH Landgt;A' NGHfl^lP . Klii I rinli TiiinRiV Aii- nani (a niui !^ii nCandgt;i nj^lii^p l^ni cliua vi'i »!:iii;;; pliiii itutih ilt'p ho M^c a rliit c:au-bLi!i4j, Iht (r li^u fiiM nita MInli niH* !i:rCr«.-. Ngtiyi'ii Of xii- il6nt;-Uftf mrtVf 'IVtu cu diOt xlt j*!,)! b M;mi- chAii i^i ;tH . en ^iy^ni^ ngircri Xfr-fliaii -«- i5^. <•■■. Ve ilijfi nlu't Ti.ii^ riflinrj Nfr-cliAn <^^ Up n^n iruSi iiireA- l«>ii p,oi In luni i^- . sirn^ de duqc 120 iitim, riji Isi nha N^iiyt-n l.^v Tn^^. Mia Xrjuycu lUt Vnn-hO-phrt d^^ L-ai-tri J3l Man-fhAit. San nhii Minh diandgt;l duvc nhh Nmiivlh. Uiy rr Mitti-cluui rthii Minh CO ilyt vp-diM, nhtrn^ itandgt;a ii^irc'ji xlV ay van Ur cai-lri l;iiy, Difl Man-chiiH imy giir cilia iarii hun ))iandgt; : 1 . Mftn-cliaii bfj i!^ ;tH -^ (thiii^c ve Kii'n-tJi;^!! v^-dia) 2. I'rtrcrng'bach-bO -Jt 4j ^' (<lui(ic it Kit-n'chiu ve-iiju) 3. B6nfi-hai-hrt ijt i* -ff (tfciuiji; vp 0:!-'i^^!iii v^-diti) 4. Hn-Uiiiii-ht") A ■;& ^ (thuOc v?^ Hai-lttV v^-dtii) Veciitiidcri nliy Minh. iy TrirtrnL!-bacli-hiandgt; ciandgt; xnM n^viri len la N6 Xhi Cap Xich -i^ S[ »fe- ij(: , lire lii viia Thni-to nha Tlianh, danJi ISiy tJit CQ diat b6u 1)6, doni» kinli-dd adnl Tliam- dircni; i$. J^ » lit Thinli-kiah My gi*t. ^u Xhi Cap Xich mal, con len niii uyhiep tin: lu Thanh Thdi-t6ng. Sail nhi'm dirac cai Tiiiyen-qudc-ll ciia nirac Tan , Thai-lOn^ niu-i cui qufic-liieu Ih Bai-lhanh Jt frl^ - Coji Thai-t6n*^ len la Phi'ic Lim ^ A 16" l-'im vtia, lire li Thanh The-lo^ dauh J^v dime ca di(i Licii-liv cti, nha Minh. ' sangnuong.vn as — VI$T-NAM Sfr-^LU<)'C Kill lirftng nha Minh Ik Ng6 taTn QuS ^ .= H dang ch6ng (n quan nhii Thanh 6* So-n - hiii - quoo th] Ly ttr Thiinh ^ t A. n^i I6n vAy danh Ytn-kinh. Vua Trang-li*Jt nhi Minh goi Ng6 Inm Qu^ vandamp; ci/u, nliirng ve dJn cirfi du-ilrng, Taiti QuS dirac lia Yt-n-kinh da thai Ihu, Trang-li^l-dS vi Hoang-han da bi gi(5t. Tarn Qui: lai Ira ve Scrn-hai-quati Ly tu-Thinh cho ngirfifi ^oi Tarn QiiS ve hSn^« Tani Qu5' khdnfj ve. Tir Thanh Uem qu:n dgn JanJi San-bai-quan. Tarn QuS sin liaug nhii Thanh d^ liiy binh ve danh Tu Thiinh. Ly tu Tlijiah clinh Uiua, phai Lo Yen-kinh mii thay, quan nhandamp; Tbanh vao giQ- Yen-kinh rtji dcri kinh-sir ve d6. Cac quan cwu thSn nhii Minh !^p PEii'ic-virorng ig jL l^n lim vua 6- Nam-kinh^ nhu-ng sau vi cac luandlt;ifn|i khdng hja viri nhau, PhLic-virtmg phai ra hang. Phuc-vifous bimsi Thanh ri3J, Birang^virLnig jj i xirng dS cf Phiic-chau, chAng btio liiu {:uug, bi bal, phai nhin au mi ditil. D6ng-d5i nha Minh la Qiie-vircrn^ il. i fn^fi d^ or dal Trieu-khrinh ( Ihunc t!iih Qitnng-tay ) iluijc infiy nrim, tuyệt vọng nh^ Thanh den danh^ phai chay san^ Di£n-di^u. Vua Dieq-dt6n hat Qu3-vu*ofnfj nop cho Ngo tarn Qu^. Tarn [email protected] deni giet di. Tir day nhandamp; Thanh nhSt-tliong niitrc 'Yhu. Khi Que-vttffng xurng dtS & tlSt Quang-lay, co y muon nfacr Ad-aam cu-u viOn, cho nfin mcri phung cho vua Thao-lOrg itha lA lam An-nam quflc-vu'U'ng va phoag cho Trinli Trang lim phd vircrng. Khi Sy a phiai biic nirfrc Tin dang loan, ho M^c thi da >■£ hang, Trinh TrAng mai nhiin dip quyfel y di danh ho Nguyen o phia nam. 3. TINH-TH^ ho NGUYEN MI^N NAM. Tir khi Nguyen Hoang ft. -^ v€ Thuan-hoa roi, b£ ngoai tuy van chua ra in$tch5ng v6i ho Trinh, nhtrng bu trongithlhet 3iandgt;c lo sii uvww songhh/ ph6ng hi. Xem nliir nSni qul-sikj { 1013 >, khi Nguvf-n Itoiinfl 3andamp;P mril, goi ngirtri con thu- 6 la Ngiiyen-phuc Nyuyen W. ^ Jl v4o dan rSn^: a D^t Thufin. Quany nay biandgt;n brie Ihi co nut Ploanh-sorn i$i J^. s6iife£ Liuh-fjianf-, b6u nnm tlil en nut Hai- v4n yh nut Bi-strn thdt U tnOt ncfi triri il5 cho ngiriVi anh- hiiogduny vo. V^y la phiu Ihtrnmg-y^ii nbAn-dan, luy^n-iAp quAn-sT dandamp; md giiy-dung ccT-n^iLii^p ve mtifin dtVj ». vm it Sy (III hi£l h9 Nguyeii da u6 y niu6ii dijc-l^p U5 ch6a^i viri ho Triah, Khi angofli B5c, Tiinh Tuny jff ^i. mat, chiiu Siii lA dDg Nguyen-phiic Nguyen hao cAc quan rSny: «Ta muoii nhftn dip o.^y mft ra danh ho Tnnh, nhirng hit'^in vi cbng-vi6c chira lOng, vAy lEil hay s;ii ngirai ru phi'inti-ili^n. Irimr la chfandgt; pfiai cii ngliTa hun-cihin vai nhaii, haii la nlian Uit- xt-m tlnli-y n^oai B^c ra th£ nao ». Cất cánh gi(> it mi^n Nam t^ti c6 nhirn(> Dgirirj loi giul giiip Mp nhir c6c dng Nguyen hirti Dyl fr. ^ iji- "^I'S '^i'** ^^'W TCr K] |^ fe vik 6ng Nguyen huu Ti^n H. ^ !^ den lA uMircVi c6 t^i tri ca. Nguyen handamp;u D$t ft ^ ii ta ngirtri l^ng Gia-niii^n, huy^n TOng-sorn, linh Thanh-h6a, boc riinjj. tfti cao^ vA lai c6 tM hfiDg-bi^n, danh giacgiui, Ih^t la mdl bAc v^u vu ktdim {oiin. Bio duy Tit ffl ij .'^ '^ ngiroi lino Hoa-trai, tiuy^q N*MOc- scrn, phu TTnh-^ia, tinh Thaiih-hoa. VI ftoji la con ntia xiri(jiit» hAt cho nen khdnj; dircrc »li thi. 6njj phan tri mai di vflo mifin Nam tim dtr^fng J^p tilng, nhirng chira giandgt;p Jirtjc o^irod tifii- ciJ- cho, btn v^o Cr cban lr4u cho nnn( aha phii-^Ja v lang Ting-chAu ^ n phii Hojii-nhjin (nay li'i Binh-dirih). 6ng l^m b^i (t }igoa-loinj-circfng pf- -{1. ^ » dc In vi inlnh vu liug Gia^ cat Lircrag. Suu c6 quau Kbjmi-ly Ja Trun du-c Uda Ht. t4 +> biel Duy Ttr 1^ ngirtri c6 (ai, deni ve nu6i, va gii cun-ijai cho, rBi dtra d^ng chua Sai. Chua dandamp;ng liini N(>t-tan i*) 1}-, phocig Um LOc-kbe-hau ^^ ::« f it ( i ), ( 1) Bandamp;a duy Ttr giup cliiia Sai (tirgc jt nAm thi mSt, Ihct 63 tuSi- jngmjong.Vr T— vrfiT - NAM s6 - Lirp-c Nguyen hiru TiSn ft ^ il cuag li^ ngirwrTtianh-hfia, Jang VAn-lrai, huy^u Xgoc-scrn^ v6 ngh6 linli-lh6nj^, dung binli rSt cd kj'-lual:, th^t 16 mpt ngtrtyi lam lirangco tai va.y. Nhu-ng ngwM &y giup ch6a Nguyin, b^y mini dinli k€. luv$n-L^p quandamp;n Hnh, nky don dap Ifiy de chSng v6^i quan lio Trin]» (2). Khi nhirng dfin IDy da ki^n-co, binh lu-ffng da dil roi, chuB Sai mcri ra mat kh6n|; thSn-phcjc hp Trinh niia. va sai ttrcrng ra chiem giu- lay dil Nam-bi^-chinh ^ if it Ik d^t a phia nam sOng Linh-giang ig jt d^ Jiim cho ohang g«iandgt;. Tir d6 hpTrinh va ho Ngiiyeo danh nliau lai-hai trong khoung 45 nSm ff dSt Quang-bioh, Ha-llnh bAy gitr. 4. BANH NHAU LAN THlandgt; NHAT. Nam dinh-mao ( 1627) nhan khi nhi Minh ben Tail c6n dang chfing nhnii vcri nhi Tlianli, vii ho Mac ff Cao-bSng Ihi vandamp; h^iig, Trink Trang JJf jg mcri sai quao vao Thuain-hoa gia ti^ng nhu viia sai vao d6i tien thuD lir ba nam ve trirtfc. Ti" sac Urn bSng chir nOra nhu sau n£iy : <i Hoang-thiro-ng siic du cho Thai-biio Thiiy-qufin-cdng Id « Nguyeo-phi^c Nguyen dircrc biet randamp;ng : « Meab lenh triJFu-dinhj « Bao lam tAi phi^i nt^n tuan-lhu ; « Thu^-ma pbu huj^n, <( Tirtrng ngodi coi kb6ng dirge ir chuyfin. « Tririrc day tram c6 sai C6ng-by Tlnigrng-tbir la Nguyen »diiyThi, Ba-khe-hSu Ja Phan van Tri vio ThuaD-h6a. dao « d^t tlah-y, chi-bao du-drng boa-phuc, dh cho linh bi£t ma (t phac-lung quyen-chinh trieu-dinh. Khdng ngtr nha ngirffi « maag Idng ddng-ddog, t6i dircj^ng Icri lui, noi thoai-Lli6c tr cbo Idi-thoi ngay thaag, d# d^n noi thuS-ma tliieu-thon, t( khdug du vice cbi-llitt. dau lam toi nhir the da pbai ehiraV (2) Bko day Tir l^p d5o Tru-v^iK - iluc -fe "I" tf huyen Pliong-loc (OidimHt-binh)- Va ayeai luj Jiij Cf cuit NIi5Hp Q 3t ( cira BtJng-hffi) tiTC la cat TrifcJng-tbanli iV im^m-f-btutL cất cánh ^16. Nguoa la thtrorig gui lOy ay la liiy Thay, nghta la tuy cuu. Baa (iuy Tir d^p rs. H/ww sanghun WCIlltN-TRANH -« rtNhJ ngtroi nay iifin doi lovlrirac. ^j-gn phfp-tic. IMmm « npch (hue liong hai xur Tlm«n, QuiiiiK, lir n4m qui-hai « v6 trir^fc, CO phai da mSt miia Ihi xA ci iho; c6n [fr nfira « giap-tl den uay phai tinh cho du su theo 1^ trirwc, idi thiiy^n ttdem ra npp cho du ; va phui chinh-te bmh-ma. ho?ic thdn « dSn kinh-d6 Iritu-hH. ho^c phai aai con lii thay, de coi xem « nghi-v^ tronti nirtrc. va d^ lo giai tSm I6ng lAm 16L Nfu th« M llii Tritu-dinh se phong thiim cho chi>c-ttrijc vinh-bu*n. d£ « rang to den t^-lcmj*, Nhirm: bing thoai-lhic khOwg dSn. thi « lire la phaci 16 vin tri^u-dinh. u Kham lai du s^c ! » Ghiia Sai Uep sir nhinig khdng chiu nOp thuS. Trinh TrAng lai sai siir iiiang sSc vua Lfi vao du cliiia Sai cho cod ra cbau, va lay 30 con voi cdng 30 chi&c Ihnyen de Jua di CiJjig nha Minb. Chiia Sai khoiig chiu, Trinh Trang IhSy v^y, bin quySt >^ danh hn Nguyi-n. sai N'giiyen Kliai ft, jt vii Nguyen danh 'I hi6 ft & li dem 5.000 qiian di lum lien-pbonii vAo doDg u^ xa Hi-trung T + ( tiic goi la Cau-doanh ), t6i Uem dai binh rxtirc vua L^ dr daoh mSt Nam. Chiia Sai sa- chau la Nguyen-pbuc ^'e ft. iS ff liirn (i^t- ch^' ciiDg ixi Nguyen hu-u D^t dem binh-ma ra giu- c^c nori liiem ySu. Quan ho Trinh den d:mh. chfit hai rdl nhieu. Bon Nguyen hu-u D^l lai d§t ra myl k^ khien cho qufiu Tiinh phai nit vS. sai ngirdri di noi phao ra r3ngor nfjoai BSt to Trinh Gia In jt vii Trinh Nhac Ip ^ sup Iain loi^n. Trinh Tr^ng nghe tin iiy Lrong bung sinh nghi» lihdng biet (hu-c bif ibS oao^ b^n ru-ofc vua vjk nil quifkn ve Bac. 5 . BANH NIIAU l!X THU HAI . Nam eanh-ngo ( 1630) cbua Sai nghe iii Bao duy Tlt, sai ngtrori dem sac du, ra tra vua L^, r5i sai tirong danh 15y phia nam-ttgan s6nQ Liah- giaag dt: chdpg v^i quan ho Trinb. Den nam qui-d^iu ( 1633 ) Dban kbi chiia Sal c6 ngv^i con thii- ba Un la Anb ^, Iriia tbii Of dat Quaag-naait c6 ^ mu6n traob quySn^ bea sai ngirM 43 — VlfT - NAM Sfr - LUaC dtia thir ra TbSng-long :^tQ chiia Trjnh dem qu&n v&o'odnl b^D sOag l^m hi^u, Ihl se lam nOi tjny. Anh ]ai in chua Sai cho ra IrSn-tliu dSl Quang-binh d^ cbo li^n Ikm man glan, Qhimg chiia Sai c6 l6Dg Dgd'^ kh^ng cbo. Khi Trinh Trang dirac cAi thir cua ngirai Anh giri ra. li^n dem dai binh vao d6ng ^ cura Nhsit-}^ e} |t (cira. BSng-hfri). Chiia Nguyen sai Nguyen vandamp;b Thang PL t 0- ^^ Nguyen handamp;u IHt K, ^ a dem qudn ra choug-giii. Quan ho Trinh d^n doi hem 10 ngjiy, khdng thSy (in-tirc gi cua ngiroi Anh, bfen lui quAn ra d£ chir^ Qii£LD-linh dpi kn (hSnh ra lirtandgt;i-bi^ng, quan ho Nguyen mm xail k;^' bUt y, d^ ra d^iih duoi. Trinh Trfing IhSy sir khdng th^nti, nit quAn v^, 6. BANH NHAU LAN THrandgt; RA . Niinj at-hoi (1635) dnia Sai ^k Nguyen-phuc Nguyrn in3(, con 1^ Nguycn-phuc Lan ft, il Jfl t*^" noi nghiup lam chiia, goi la chiia Thutm^, UXc Sy ngirod Anh (r Quang-nam nghe tin cbim Sai vntt roi» anh Ifin n6i nghi^p, b^n phot binh lAm phan. — BSy ^cr c6 Nguyen-phiic Khi^ ghip chiia Thirgrng, sai quan vac daiih bal diroc ngircri Anh, J5y nghia aAnh em id tinh ricng^ phep nirandamp;c fa nghia tandamp;nu dem gii^t di. Trinh Trang thSy anh em ho Nguylnlranh nhaii, sai tirang v^o d^nh diit Nam-bS-chinh, gi£l dirgrc tirfrng ho Nguyen la Bai cftng Thang JJt V ji- roi liSn len ddng d cira Nhal-M. B6n nSm qul-v; (16t3) Trinh Ti'ang t1em dai bioh vk rirfifc vua La vio d^l nac-b£j-chinh. Xhirng buy gi6^ dang (iSl [hang tir, khi trvi nong lam, quan-sT uhet-h^i r^l nhi^u, Trinh Tring phai rut ve Bftc. 7. BANH NHAU LXN THCf TU. Nam mgu-tf (164S) Trinh Trang sai d6 d&c TiSn-qu^n-cong i$__ -if '^ IS Le van Hi^u ift. X a4. (3) dem qudn thuy-bd vao d^nh mifen Nam; {3) Co noi chep la Trinh Bao ip O^f Iiay la Iliin Tien. SV CtUfiN TRANH - 4S bO binh tifn I^n Uiinf! it dilt Nam-b6-chlnh ; ciih thuy-quAn thl vao danh ciJa Nhot-l^S BSy gidf c6 hai cha coo Trmyng phiic PhSn ^ lA f cA sTJc giii luy Tru-erog-dyc ^ f. rju^n ho Trinh .Unh mai khcVng li£n Un dirac. Chiia Nfiuy^n aai con Id Nguy5n-phiic Tan pt, ii M Jem ra ch6ng-gi& viri ho Trinh, khi ra d^n Quang-binh, Nguy^n-phk'ic Tan h<i c^c (ii6ng lai hAn rSng iQihn kia luy nhilii, nhiriig mS ngtrd-i rianh gini Ihl it. N^u dfn dim ta cho voi x(!ni{j v^o r&i dem dai quftn d£n danh lA chfit pbi diTffc. D Bo?in r(3i, mOt mat cho thuy-quiln di phuc aao n s6ng CSm-la J£ chSo du-emg quAn Trinh chay v6 ; mijt m^t sai Nguyen hiJQ Ti^n dem 100 coii voi J^d canb aSm xOng vio trai qudn Trinh. quftn b(> liep sau vAo dnnh phi. Qua nhi^n q»inn Trinh thua lo chay vS B;it, lai g^p quAn thiiy cija ht> Nguyen ddn dirt^nu du&i danh mai dSn ^ung Latn- ^rnng m&j lh6i. Tr^n ay qnftn ho Nguyen bSi du-ijc mdy ngird-i (u^g vi 3.000 quAn cOa ho Trinh- Trinh TrAng (hSy qu^n mluh (hua, sai Lt> vfin Hitlu ^^ 3t 3^ f«ng voi Tran ngpc M^u f|t i 4 *''nl> 'ii*>l van i]uj*u d6ng a Hi^-trung, LA handamp;u Btrc !j|i f (4 ciiug viri Vu Lirimg ^ l^^ dong o' HoAnh-scTQ, Phani iandamp;t ToAu ft .£• ^ J6ng o dSt Buc-b6-cbinh dS ph6Qg giir quAn ho Nguyen. Liic bSy gifir o- Iroug Nam [hi chiia Thu-pmg mSt, truyen nghif-p^chua laii cho con ii Nguyen-phiic TSd, gpi U chiia HiSn, ff ngoAi Bac thl viia ChAii-tfin^ miil, kh6ag c6 COQ. Trinh Trang !ai nrfrc Thao-lOng, Thai-tbu-iJng-bodQg, v$ lam vua IsD i^u-a. Ho Trinh vSo dAnh ho Nguyen da mSv plien^ danb pheo nAo thi liao binU !&n tu6ng phen Sy» lh# ma v^n khOi»g chiu th6i vi^c chi^n-tranh. Bfn nSni St-vi (1655) qodn nhA Trmh lai vko danb d^t Nam-bfi-clunh. Bi^y giiV chQa HiSn mfiri quyf I y dem quan ra dAnh ho Trinh. jnghuong.Vr U — VlfT - NAM sO - LU'O'C 8. BAnH NHAU LAN THf'- NAM. Thong "(ir nSm ift- vi (1655) ch»ia Hieii sni Tliulin-nglHa-liiUi Is Nfiiiyln hu-u TiSii fti W ^. Chi4u-vu-hati Ih NiJiiycn hiru D^» ft ?f ji dciii qiian qua E6ng Linliniang ra tirtnh cTnl Uilc-bfi-chJnli, Uriynjj ho Trioh lA Pham tiit Toaa ve. hniig, QmAn nha, Mgii5'en lii^ii len d^n Hoarh-strn. gap qn5n oua I^^ h&u Biic^ dhnh ihihi inOt trAn, roi thura tiTimg ddnli d^n dSn Hil-trunR. Ld v5ii Hieu eliding khftny n?>i, pfiai cdng v6i Le hiru Birc rut qiun ve ym An-tririVng 4i: ^Utiic h thanh Nghd-an ba^' gi<r). Nguyen hirii Ti^n dem liinh d^n d6ng 6- huy^n Thach-h^, lA v5n HiSu vi Le hij-ii BiVc lai sang douy ff^a Bannai ^ ^. Trioh Tr^ng IhSy bpn Lii vfin Hi^u bJiih b^i & HS-tiung, bfen clio sir vat> Ivi^u ve kiiili, va sat Tijah Trircrn^ Jf^ 41, vSo lam Th6niT-JTnh, Idnli-Iirgn.- diil Nj^he-an. Lfi v5ri Hreu bj dan ff fhAn, v& d^n iiija dirtrnq thi cti^t; cOn boa Le luiii BiVc, Vu- Ltrorng deu pliji jriiing chu-c ca. Trinb Trirffuy lien binh l^n dfin htiy^o K^-hoo, cho tliuy- binh ko d6ng o* cira Ky-la. Nguyen huu Ti5n thay quan ho Trinh da ti^n, b^n rut qudn ve sOnji Linh-gtaiig dS nhir qiun ngbich. Nhirny mk Trinii Trirorng Ihay tir-nhiiin quin Nguyen bo v6 nhir v^y, sff c6 mtrti-kS q, kh6ng dam du&i, b^n d6ng qu^n o lai Lac- xuy^n ^ fi|, rSi chu 500 ngtrvi viio dong or dSn Hd-lrung. Nguyen hu-u Ti^n th&'y quan ho Trinh khAng duoi, b^n dem quAn dSh ddnh quftn Ttjnh o" Lac-xuydn ; cGn Nguyea h&u D$t llii dem thuy-binh ra dftnh cu-a Kj'-la, diioi chi^fn- tliuy^a cua ho Trinh vfecira Chau-nhai. Nguyen h&u Ti^n vS Ngwyen hiru D$[ lUira Uiang ti^sbinh 16n danh quSii lio Trinh. icii chiStii-giir Iriy don Lac-suyiln. Binh-tir^Dg ho Trinh phai chay v^ An-fraug. BSy giir nhirng huyen cr phia nam st^ng Lam-giang (tire A &dng Ca biiy giff) la huyen KiJ-hoa, tiuySn Thmch-hd. huyt /w. song hunt ThUn-lde, htiyvn NghUvudn. iiuyvn La-styn, hiiyru HinymytTu. /(i/[/rn Tbanh-ffurang. ca thay Ih hsy huyc^n dt?ii tliurtc v? hn Nguyen ca. - . Tin qiidn Tnnh Shun a Uc-xuyan ra JEn TIifiuji-Lrtng. Trinh TrAng giang Triah Trir./ng xu5ng Urn di>-d6c. nii aai L-on hi Tnnh Tac i,i ^hQ NJJh^iln liim TIinng-Hiili it? chfmg- giu- vdfi quill ho N|;uycn. Bon Nguyen h&ii TiCn IbSy quaii Trinh Tuc laf lii^n. lifen ]iri qufid vE (long cr Hii-liun^ .Je gifr tmn tht. NJumg bfiy giiy 6- ngoAi IMc J§m viic, Trinh TtiiuA phai ^Hi Trinh Tiic v6, Je uaa hn N^juyen J^n Janh don Ti^p-vu, hpn Ihscii van Quang hothay. Ni^iiyrn hTni Ti6n itrm qii^ij den *l6ng o- song Tam-eh^. Con Nj^uyen hfru Uyt liandamp;n binh den niji Handamp;ng-litih I'-J^ ^, [^iiip quiin ht Irinh diiuh dii*^i d^u diSt Man-tu-ffng. rui lai gyp Ihuy-bijih iiiu VQ van i'litijni K :i:f. *lS"h pha mgl IrAii, Vfln Thiem Ihua ihuy. Qnan ho Nguyen thira (h5ng li6n k^n den hing Minh-lirvng va iaiig litnh- lauy gap qii^n ciia B6o quang Nhii-u. hai b^n JAnh nimii iiinl Ir^n ri^l dfr. Bao qiiang Nbi^ii thua rhay ve An-trany, dnng bilu tu tQi va xin vi^n hinh, Trioh TrAng sai ngirtri cyn ut lii Ninh-quAn-cOng Tnnb Toan ? *F 'a" ip Jifc (tuc hay goi a ilng Midi) vau ium Ihflng- ITnh IrSn-thu d&i Nghe-an. Trinh Toan vao d^n Ngh6-an. d6c chu qiian ii6a lea a6n Thach-ba £ :H. sai BAo quang Nhi^H KO ^ H. vi Dirtmg Ho dem binh d^n dong <V tiing Hirofng-bAc va a ling Bai nai» sai Li sT Heiu ^ i^ /^, Bill s7 Lucrng j^ -J^ ^ dem Ihuy-quanU^n dong o Nam-gi6i (?), va sai Vu van Thieni ^ il, ff. dem Ihuy- quan d^n doiig & Oiau-nhai. nghuong.vn « — vifiT-NAM sir-Lirpc Ngiij'ln hftu TiSn (hay qiiim ho Tiinli cir donij nhir vyy, b^n sai bpn Dirffng Tri ^ *f , Torig phi'ic Khang ■?! ts ^ ciinj^ viri Nguyen hHv, D^t ?t ^ Ji Jem thuy-bo qiiun den *1anli qunn Trinli * Nflrn-gi6i, Ijiy dime hi>n H(t chifc Ihuy'^n, r5i IrAn xu6ng s^ng Ijtm-giang danh Vu vfin Thi^m o ChAu nhm Vu van Thiiim phai Im"* tltiiy^n ma cUm'. Trinh Toau Uiay cac dao Ihuy-binh rua niinh da Ibua, bin r(i< ve d6ng alien Hoal ,*, bong ngbc lin loan qiuin cua Bio quBDg Nhi^u bi v&y a lIircrnE-bOc ^ ;^^, lup ttrc ilem quAn d^n cifu, hai htn danh nhan o li'mg Bni-nai ^ ^, quAn bo Xgiiyfn chay ve Ha - Irung, Trinh Toun vn Bad qunng Nhieu dem quan JuBi den Tam-lt>ng. bj qiian eua Nfiuyin hirit Ti^n va N<*nyen hirn D^l <16n diro-ng danh phii. Trinh To^n lai thiia^ phai chay vc An-tr^ng. Trinh Toan tir khi v^o trKn-Uifi dUl Ngh<^-an, ]iiandgt;tandgt;-<*iandgt;i tu-orng-37, y^ii mSn quiin dan, landlt;>ng ngmM deu phut; iihtrng ehSng diiac b:»o lau, Trinh Trang mat, Trinh Tac Jif^ i'f l^n Ihay, lliSy em conhiSu ngiri/i men-phuc, liiy lam nghi-ky. Leu cbo con la Trinh Crin <p ^B. vao dmg Iran dal Ngbe-an, c6 J giir d? cbo khoi bien-loan. Boan loi ebo ngirtri vao dii Trjnh Toan ve kinli. trach sao khong v6 thin tang, bat bo iiguc giam ch^t. Btnh-quytii a Nghrf'-an giao lai cho 'iVjiib Ca«. B^n Ibang sfiu nam dinh-siru (16a7) Trjnh Can chia qu^in I^m 3andlt; dao, Kai L^ Hi^n it if lam lu-ojig Uung-qiiau, sat Haang ngbia Giao ^ ^ J!f bun tu-ong Id-quiVn, sai TrinJi lh€ COng J^ -^ itj? lam tirorng buu-qudn, sang s6ng Lam-giang loi ti^a l^n danJi Itr^og nhA Nguyen lii T6ng hfrii Bai ^ 1)" ^^ ff lang Nam-hoa { (Iflltandamp;c huyen Thanh-chirong )- Nhung vi c6 ngirrri bao tijro-c, bpn Ngiiytn httu Tien dS phOog-bi ca, dSn kht quau IrinJi d^n, thi mac ke phai tbuu, may flb^ c6 qudn Trinh Can ti^p ung, f^ho ntii niijri n'lt ve dLroc. Tiandgt; d6 quan hai ben cu- giir nhan a s6ng Lam - giang, Ihiiib-tboang danh nhati m(>t tr4n, nhir Lhaug cbap nam mdu- www sanghL si; CHIEN-TRANIi ^ 17 fuK( ( 1658)»ddnh 6- lAng Tis?in-lo (# tf ( huy^n Hir.Tog-stni ) qufin ho Nguyen phui lui; JSn Ihang torn niim cnnh-U (lliGO) d6oh w N^hi-xutbi, qiirtn ho Trinii thitfl ho thuy^n mu clirty ; qua th^ng 9 njlin &y dang khi qnftn ho Nguyen con Jong kt Ung Hofl-viandlt;^n { lire Ik l^ng XuAii-^iin bfty gicr ). Trinh Cftn dinhi sang l^y ciii [^n-scrh ;#. j, ik^ jiifr ir^in (h^, ben %&i Hokng nghia Giao -y^- A # vji Phan kiim ToAn :lfr t ^ ileni biah sang sOng l-ani-ffinng ct Inng Ani-cOng, va mu l^ Hi^n * ^ (4) <!i xn6ng phln Hfti-lh6ng rhi sanp sdcij?. chi^ *I^n niVa d6m IIU hai diio cdng lidn ca. Bao quAn cua Bio nghTa Gieo ili Jen I4n-scrn hi quun cua Nguyen h5ii D^l d6nh vA riiy ng^l lam. IJiiy gitbr fntih CSn dijng thi chi^u trfn nui Qiiy^t-dunjj ( wgan liSn-lhuy biy iiuV). trong thSy qulin nilnh bi vAy nj^ity-cnp Mm. Hen sal qud,n sang cu-u» vA truyeu cho Ihi'iy-quHn d^n bi> adng iiiil bun I^ii, quBn ho Nguyen phdi lui. COm dao qu;ii cCia L^ Ili^n va M'in van Lic^n s:in;i ilen Jung Ta-tio g$p quiHn h9 Nguyen, h;ti ben ddnh ntiau, Mdn v&n Li^n tii Lr^ii, uhu-ng [(uiin ho Nguyfrt phai bo Hoa-vifiii lui ve d6ng cr Nghi-xuAn. him riy dai q^^Il cua Nfjuyen hLru Ti£n doug or Nghi-xuan, c6n Nguyen hiru D4l tht d6ng 6* Khii-d3c. Chua Hifen cung dem binti d^n tiSp irng, d6ng a Inng Phu-lt> ( nay lii lang Phu- an thuOc buv^n Biiih-chinb, Qiutng-binh ). Nguyen iiuu D^t leo ve ra mAl chua Hi^ii, k^ day dutii naoi viijt dfluh liy Ihf nao, cbiia Uieu mirng ISm. cbo bu^u Uyl mOl thaoh ban-ki^m bS.ng vang vA lai aai [r& lai danh gi^c- Nguyen hiru Ti^n bi^t vi^c ay, Irong bung ISy Itim kh6u( bSug long, v^ bliy gi^ lai uhun c6 nbirng sT-L6t iiicri hung a idat Ngh^-an, thu-Orng hay bu tron, Hfru Tien b^n Ji(>i chir (ir6ng hii de ban xem n^n dnnh hay ]a nen lui vg. Mui n^ux^ri ctfeii tn(i6n lui ve, diiy chJ c6 Nguyen hiri.i DAt kh6ng cbju- > lloimg-de I^'i landgt;iiy Hm *S i*- U-n liuii viia, Urc la vua Ciia-lonS- to. BAXH NH.Vl' T.AX THV RAY . Tii niim lan-^Cm ( f !.*U) qiji'in ho Tiinh lhn:i or Jal )l;'ic-L6-cliinh riii, Tiinlt Tar vi= phfti In viec nirtrc vfi phai *lanl] tit;-]) h(> Mac tr (Kit I ao-liAnii^, cho iiiti l;li6nj; Jlhh - ni[6 dcu pfiia N'am ; inai ilt^n nrtiu nhj'ini-li (1072) Trinh Tie ]iii itoin may van qii;iii vii ririr*" vtia Gia-I6ny vao diii E^ac-ho-ihiiih ttr t!uiih ho N^^uvt-ti, s;ii Triiili Can lam Ihiiy-qiifm Ki^uycn-Miv, 1a- llien [nin !h* quin 'J rn.Jnj;-siiat. (Ihua hi;ii ^;^lll^ xni Lin iluV lut;>Hit[i Sain X'^uv=.-n say ilOiia binh *;l tHii.; N^iiytn ht'rii I KU Til N;^ilLn ni Dire ^iit cac ii'-fi liifiii-ytlu )lu i]<'.u' 4li*:li. chnallliMi dem drij binti iti tifip iandgt;nj^. Quail ho Trinh den dinih liiy 'Vriiu-nii-ih fjj *^' ml hiln!^, d5 hai ha phtEi sap pha dirt^f h1y, nliirnji Xpnycn ln Uat hiijl sire chOnjr {^iu-, quan Trinh dirnh n^ai kh6n^ dun-. [>Iiai Hu V? rij1c-bo-t.!iLiih. Pen ili*^in^ thap, (ru-i niuTA rtl vii lat uyhe thi ranrj Ti'iiih r..'trj Ui d<in IJiih-yian;^ phai honh naui;, Trinh Tac hi-n r^ai Ia- Hieii ^l i i? t;*i Itaii-lhii N^hi^-aii, Le si Tiit'l ^ -fi; ;St. Iain f^u-doc ilonj^ (> Ila-tniiiy ili? pfr l'lk- iifri yen I<i, ISy sonjf Linh-iiiiiny >^ ;3. . tiVi la sua;^ Guuih hay giir rna ph«n gitri-han Nam Hac, i oi ri'iL (iin t 'i'hantj-louy;, Tir do Xani Rac thui vi»;c chien-traiih, mTii ^iCin khi Tay- s<rn khoi hinh^ Ihi iio Tijiih moi iihan dip vao danh lay dui Thuivn-hoii, Kc 111' Hiim ditdi-iiuio (1027) dai vua Thiin-liJog Ian Ihu nhat, d^ri uinn nlidm-ti (1672) diri vua Gia-tung, vira 15iirmi, ^^lliO*. inghuong.Vt M-'Vi^-NAM si>-lu<;fc hp Trinh, ho Nguyen d^ah nhau ca thay 7 ian. Trong bKy nhifiii I^D, hp Nguyen chi ra dSnh hp Trinh co m^t l^^n, da ISy dttffc 7 hU3'^n ^ phia nam s6ng Lam-giaog, nhirng vl cac ti^mg ho Nguyea kh6ng A'6ng )dng vin nbau» cho u6ii lai phfll bo ve giir dat cu. Cdn nhir th^-lirc biEih-lircmg Ihl hp Trinh manh hori bp Nguyen, nhung ngirW Bac phai di danh xa-xfii, v^n^tai khfi-^ khfin, ma ngircri Nam thi danh Of dtal nha minh, c6 don-liiy cfaac-chSn^ t)r6'ng~sl h^.t l^ng^ cho n^n thanh ra hai b^n doi dicb chu khdng lam gl dirprc nhau, chi kho cho Dhuug dan sir, phai su-u-dich v£t-va, vk bt tan^ pha tbiet hai rSt nbi^u. www. song hu CIlTrONG V cOncvi^c hq trinh Lkn if dXt bAc 1. Vi4c gioo'thi^p v&t nM Thanh 3- Viic iiiy tJal Cao-bang cua h^ iVatc S- Qaaii'Che ■♦. Vi/c binh.ck^ 5. Hlnh-Umt S, That dinh, !hut di^ti vo jicrr rficft 7. tiic fhir (hu^ it. Si> iihi thii 9. Vi^c fihai mo 10. Vi^c ifr'ic niti 12. Vi^c in sdcft 13 Viic hi}z-haith thi.cir Ik. Ttttang hgc vo 13. Lam quSc'SU 16. Sir danh dep gi^c-gia Irong nui'fc : Gi^c Sgdn giii; Giac t^'jiih - xd : iVflfiycn fiuii Ciiu ; Kfjuycn darih Phufrng : itoang c6ng Chat : I>i day ifqt. 1 . V1$C GIA0-THII!:P Vai NHATHANH. Nam qui mao ■ ( 1663 ), lilc ay nha Minh d?i mal roi, vua nha Thanh c6 ciio sir sang du vua An-nam ve lri&u-c6ng. BSy gitr Trinh Tac J0 -^ min cho sir dem dB c&ng U san^ Ven-kinh Jjt, % { Urc la Bic- kinb) de c^u phung cho vuh L^. B^ii ni^m dinh-moi ( l(j07 ) vua Khang-hi aha Thanh soi sij sany pUonycho v»ia Lt lim Ati- tta.ni qucSc-viTCrog -^c ifo fl A • — 5t — w.songhLiong.vn Ti> d6 hai ntrirc Ihdng si> v6i nhau nhw Ihirftug. "VS aau dSu c6 Idi-thOi v5 nhirng vific giyc-cir^p vft vi^c giW-han ir phia tbiroag^du, nhmig bao gi& vua nh& Thanb cung chu ISy SIT hda-bknb, cho n£D vi>6c gl cuDg traog-trai ^ang-xuAi. 2. Vl^C LAY BAT CAO-BAnG CUA HO MAC. NSui liu sixu ( 162&) Mac kjnh KhoaQ da xin ve hdag, diri/c phong 1dm Thfii-»iy Th6ng*qu6c-c6Dg, cho giir d?ft Cao-bflng. Song dSn Dim m^u-dan (1638) Kinh Khofin mi^t, con IS Mac kJob Yu 4 ft -f (c6 chd ggi U Mac kiuh Hoia Jl ft ^ ) khtiDg nh^n chiic vd khdng chiu v£ c6Dg, lai lii xirng &m vua hi^u 1& Thuliu-dirc M * • Tit d6 ho Mac cir IhiDh-thoaag dem quSn ve cu-^p ph6 or m^D Th^-nguyeD, quan quaa danb <1ubi nhi^u Ian, nhirng khOog trtr hin di dtror. Nfim dinfc-vi (1667) Trinh Tac J|i ^ dcm dai hinh ciiag cAc tir6tig la fiinh van Ta T St. i , U ChAu ^^ j|^ , h^ Hi^n #. J l^n dauh 13y dSt Cao-bano. Mgc Idnh Vu phai bo cbgiy 9apg T^u, Trinh Tac miri (reo bang, cbi^u-t^p d^n-sir vi ]km an, va dait quan cai-lri, lai sai Via Vinh ^ -$- iSm d^c trSn dSt CacHbang, Binh vfin Ta lam Iran-lbii dSt TbSt-tuyeo {tike k That-kh€ bfty gitr). M^c kJnh Vu a beo Triu^ IlSy vang bac diiit I6t cho quan nhfi Thanh d^ tau xin vcri Thaoh-d? bSt ho Trinh tra lai 6andamp;t Cao-hAng cho ho Mac. Thanh-df cho Kinh Vu vE 6- Nam-nioh ^ f , randamp;i sal sir sang thu-crng-nghi viri Nandamp;m-tri6u v^ viec Sy. Tri^u-dloh An-nam v^ sir nh^ Th;mh bandamp;n di b^o lai mai, a^u Tdah Tac phai chiu Ua lai cho ho Mac da! i chAu 6- Caiandgt;- bSng la chau Thacb-tam, Quanguy^n, Thirffng-lang, Ha-lang v4 lji£u quan d5c-Er3[n Vu Vinh vei. Ve sau N'g6 lara Qu£ ^ -. j^ phan nha Thanh cr d£t VSn- nam xk dat Quang-t4y, Mac kinh Vu cung vg daog v6i Tain QuS mi ch5ng lai nh& Thftnh. B^u khi Tarn Qu£ ch^t rSi, nh^ Thanh da I5y lai dSl Quang-tay, ho Trinh mu5n nhin dip Sy ■ tnA trir ho Mac cho xong, ben mOl i"<'it sai Binh van Ta T X i va Xguyen hiru BAng r. ^ ^ k^o danh Mac kinhVu. CONG - vifc HO TniN'H I Am b e;tT dAc - &a BSn tiling Ifim nam ditih-li ( Ififl7 ). Binh vSn Tu iSy dir^c thfioh Cao-hSng. Mac Idnh Vu nimg ha-hiing chay sang I^ng- ch&w, bi quan nhi Thanh bitl giai sanfi tra rho An-natn. Txr khi Mac mliu Hop p hit i bat. ho M^c tbSt Ihu Thfing-^ long r(5i, COD chfiu chay Mn man xgxr(yK tih(> IhS nir<yc T4u dircrc giir Mi Caa-bAng. tuwiig Iruyen diror 3 dat, ti Mac kjnh Cung. Mac kinh Khoan yh Mac Kinh Vu ; <Jen nay md-i mSt hJn, DOng-doi bg Mac ho$c bi but. hojic ve hing, cd iihiSa iigireri dirgrc tha. cho Iflm qwen v6ri ho Trinh. 3 QUAN-CHh. Trir&c khi ho Mac cirfrp n^Oi nhd Li Ihi quan-ch^ v5n Uieo nhur itiVi HSng-di'rc X ^, frhirofi lu- khi nhd L^lrimg-birng vesaii, chlnh quycn v6 ho Trinh. i-ho ni-n quan* chS c6 khic il nhE^u, Trinyc [hi tri-n L-{ingc6 4nian rJiam-ltinii ^ Si^k cjuaD B6i-lune r* ^ 'fi^ coi v»*ic fhinh trt, tire la giir chu-c T^-tu-trng iJerj xira. rfli d^n cdc quau Thirarig-th u- w Luc-bO. Luc-bo 1& . Lfl/-fcd coi vi^c Ihuy^n chuyen cm; qtian vi^D. vi*c Ihiin^ harr. tbirmt^ lirfirc, vi^c cich chuc «idng-ti';&U h>c lA ctii niui viec ritng ve qnan lai Irong nir^c. y/fi-i;(i coi vi?c dien-lhovi nhAn-dan, thu^'-khoa. lu-cmg-lien Ihu viin phat ra. Lf-/jo coi vi^c nghi-le (i:-tir, vt^c JiOL-hihih llii-cir. vi^c 4o- mu pham-phuc v& phi'i-Sn, viec lam chirang iSm bieu, vi^c di su- nir6rc no Dir6c kia. vi^c coi thifin-van, lim lich, [Lim thufic, bdito^D. viec quan-h^ tSng-nf, dao-sT. vitc I'lm nhac c;i-xij-6nfi. Binh-h6 coi c6c vo-quan. qiian-lJnh va vice phting-bi bit^n-^iiAri v.v. Hlnh-bu coi vi^c hinh-phnp. ki^n-tgng. Cong-Z'^J coi vi^c xfly-dip Ih&nb-lri, cung-dJen, cau-c6iig. dirofng-xa, s6i3g-ng6i, rirQg-ni!u. B^n Qam ina,u-lu^t ( 1718 ),dM vua Du-ldug. Trinh Cirmig Ap $^ lai d$E ra Luc-phi^n ^ ^ o b^n phij chi^a^cCmg nhtr L^c-b( o b&u utiA vua, dc coi moi vi<-c chinb-tri. VS vific vo-hi Ihi Irixfirc c6 NgG phu la : Tnmg-qudn-phu. DOng-quAn-phii.Tiy-qufiji-phu, Nam-quAu-pliu, tUc-qiifiivpbu^ M6i mOt phu d^t TiO' B6-d6t-phu c6 quan ta hCru fid-d6c coi vi^cca qu&D. Trong diri vua Thiinh-t6ii.g, thi Thanh-hoa, Nfih^- an thu^c v£ Trung-quan; Hai-dirtrng, Ao-bang Ihu^c vE B4ag nnghuong vn i.'..A-J. I „ I^ Jl H — VI^ - NAM Str - LU<)rC qufin; Sori-nam, Tliu^n-h6a, Quang-nam thiiOc v§ Nam-qufin ; Tam-giang, Hu-ng-b6a thuOc ve Tay-qu&n; Kinh-bac, Lang-so-n thuOc v& B^c-quan. DSn n&m gi^p-thln ( 1664 ) dm vua HuySn lOng, Trinh Tac ^ ^Wi dat them chirc Chu'fi'ng-pliu-&iJ ^ ^ "ft v& Thir-pbu-3ir ^ ^ "f d? coi hSt lliay tat quAn. C4c quan-Ghm: thiri hSy giff, cbia ra I&m bft ban : van ban, v6 ban va giam ban. Tbeo Ihircrng 1^, thi chi c6 van ban vn vo ban m& thfli. Nhirngtur khi ho Trinh giir quyen-b!nh va lai yeu diiDg cac nOi-giarri, lbur<yng cho ra bm quan coi viec chinh Iri, cho nfiu mtri dijl ra giim ban. Bao iiiy dSn cu6i doi Canh- hirog ( 1740- 1786 ) mcri bo. Tir kbi hp Trinb tarn quyen, thl htn nliSi vua goi la Trieu- •^ii^h ;jl^ ^ . ben pliH chiia y,qi Phu-Ji&u jfl- ^i-. Ph'im tiliirng vitc chinh-ln v^ quan-Jan den do lica pliu cltiia dinh-doiU hfct ca, cho nSn ngu-tTi tn Ihircxfig dunft chii Phu-lit-u, t-hu- khuii-^ may kUi diUng cb[j Trieu-diiih, vi Trieu-diuh chi cO cai bu--vi, cliur. khOag c6 qu^'f n gi nira. Su k^n-dion cac quan-lai UiUe cu may aSm lai khjo iiacia m<it Ian, ai khfing xiing chu-c thi phai gihag xufing. Kbi n4o quan vi^n vc hiru-1ri tbi difiYC :m dan-l(3C, nhir Ih qiian nhal-phSm ;hi mSi nam diro-c 100 quan iiei> dan-l<>c cua b6n nam Tta : quan nhi-pliam diro'C 3(H) hoiic 250 quan cua hai baxa ; quan-tam ph^m dtrcrc 2oO hoSc 150 quan CUa mpt hai %a ; quan tur-ph&^m du-crc 15U quan cua mOI xa ; quan ngu-pham dirwc 100 quan cua mfit xa. B6i biSygifif lai dgt ra mot ph^p riSt hay, nhir la c^ra khong cho cac quan vien lap Irang-trai a cho minU lam q'uan^ bcri vi thtrfifng c6 nhieu pgu-ui y quyen-flie ma hfi-hiSp I£y mong dal cua dfin, r&i nu6i nh&ng do gian-ai; lam t6i-l6r, d^ quffy-nbieu moi ngircri, JSn n5i c6 nbi£u nan dan phai xieu-tAn di. Ay cung 1^ m^t vi^c dfl- haii cho dan, va lai c6 Ui& giir lidm cho quan vay. Nbung ve sau, tir Airi Trinh Giin^ J^ ^ Irof di, tihk chiia chffi-bcri xa-xi, lai c6 nhieu gi3c-f;ii, phai tim each ISy tifen, djl ra Yi cu tir-phfiro tra xudng ai n^p 600 quan thi dtr<yc thSng chu-c mOt hdc. Cda nh&ng Dgurfri chitn Irang mk ai nOp 2.800 quan Ibi du-^c hh (ri - phii, 1.800 quan (lil bS (ri-huy^n ( 1 ). Nhir Iti^, he a c6 tien lA ilircrc quy^n [rv dan. chtir kluing caa c6 t^i-iiJing gi ca, IhAnh ra cai phciin - gin ciia nliirng ngirol Ifem quan dm bSy giiV cung ktm dnn riiln di. 4. VI$C aiNHCHE. Khi dhn 1^ irnug-hfrng ra (f«nh ho Mac» s6 quon ctii c6 han 56.000 npirdri mjii thOi (2). Vc .saii, lit Irtc danh dir^xi ho Mac r'6, ho Trinh chia ra lim liai thu- i>ioh ; m<yi thij gpi lA iTuhinh f4 ^ thi iSy linh a ba pliu diit Tlianh- hoa vj Cf bSii phii dnt N^h^-an. JA ctr b^ suSt dinh liiy mpi Ida linh ; mi>l Ihir %vi lu nh^t-binh — ^ thi Uy Unh 6f UV tran or diii't Rac U Scrn-nnm, Kiuh-bic, Hai-dircrng, Scna-lAy, le cir J .luat diph li£y nl()l l^n Ijnl). lAnh mi-hinh Ihl dong a Kinh-th^nh. k^n vho lim qudii Tiic-ve dJ caah gii> nhiiiig nod den vua phu chua, Nhirng liob fiy da dtroc clip c!io cftng-di^n, Ini dtrox th^m clitrc siic. Linh nh^t-hinh Ihl rhi de du ^iTr cac tr^n, v^ h^u-iia cAc quan, cbn thi ulm ve lam ruOng, co khi nao c5n diiii^ d^n th^l miri gel, nhir ii ve dai 'l'iin]> Doanh Jjp ft c6 lam jfilc-gia. phai dfihh-uep nhieu nod. Ihl mcri [jpi d^n Jii>h lu Er.tn, ca thay ducrc dO fhirny 11.50U ngu6n, chia ra lim *iO v^. San let Ahi ra l^m ca, liin d^i. moi cof e6 200 rtgirffi, de 100 njJiriVi 5- tai ngu, COn 100 njjircri cho ve Ikm ruOog. rOi cir l-3ii lu-irl thay d&i nhau ma v^. 5. HINH-LU^T- Hinh-lLidt vg dM 5y ihl dai-khAi c5ny Dhir d<yi Tieo L^. Hlnh-phap thi chia ra &tn 5 thir gni ti^ ngu hinh; xuy, trirang. d^, lira vk tir. Nhirng li-ircrc thi ti>i ^i ciiflg (l)Vi£c h&ii ph^m-K^m Qa cA ttr S&i <ma Dg-lunt; nhk Tr^a vi Siti VU4 Tbatih-tOitg nh^ Le. Nhu-fi^ mil bay giflr ch'i cbu Jay hint mit thov, chir kbdng thirc cbuc- (2)Kbi 'Tua LI Thai-tu ra danU nhii Minh thi so ^inli bay i{i(> quln, (u-iJU^[i, htiu-qu9n- B&i khi danh-d^p xoajj r&r, cbo la v^n ve liini ru^ug, ciia <.tc l^i 10 van cilia lam b dao K^i i'^ &6ag-&if.Q, lay-daa, nitm-^ao, b^v-dao vii bnghuong.Vi ,56 — V!$T-NAM Sif - LVQC Avrtrc cho chu6c ca (3), d^n dtri viia Huyfen-lfing, Trinh Tac 4F 4^ dinh Igi : trir nh&ng ngveir'i dirac dif vAo baf-nghi ( 4 ) ra, c6ii ai phamtpi gj cir chiSu theo t^i o^ng nb? mi Uigin hiah, chii kh6ng cho chu^c nira. Trirfrc thi ai da phai tOi lu"iJ, laj phai tAi chfit (ay niHi. B^n dcri vua Dii-E6ngi Trinh Ciro-ng S^ ^ mifi bo c6i luat chal tay vi dSi lai nhu la si pUai ch^t hai b^n tay vft phai luu di viea ch&u thl cai Um t^t db chiing thAa ; ai phui ch3t mOt bSa lay v^ phai lua ngoai ch4u thl dhi lam tiVi db 12 nani ; ai pliui chlit hai ng6D lay tro vi phut Iutli CEta ch^u„ thl d^i 1km t4>i d& ^6 Ei£ini. Con nhir ai pham t(>i Ir^m-cirtrp thi kh6D<j ke v4o Trinh Tac lai dinh ra hai ph^p xij ki^a. Chia nhfirny vice ki^n-tung ra lam hai thit. Nhirag vk)c miru-sdt, rfpo. kiep, thi goila dai *init*; nhO-ng vi^c Viri^ /ifVi^ fin <f«, thi gpi tik ti?u tung, Quan xa ki^D ma khdag ho'p ]e» (hi phai phat Liea, c6q nburng vi^c da KIT ph;u le rBi, ogiroi kien ctin di ki^n nira tbi ogLr^i &y cung pfaai pbat ti^n. Nhuag vific dn-mangj trOm-cir6-p vk ahirng vi^c h(>, hOn, diSn-thandamp; (hi phai theo Ibir-tir ma xet xvr~ Nhir vific 4Q-inang (.hi quan phu huv^D x^t, r5i de idn de Thira-ti f, ^ vi Hi^n- ti ]5 £J bdl doDg xet lai. Vi^c IrOra-cir^p, ff Kioh-dd thi do quBD Bfe-liub 4t <i 3^61 l^i» Of cac triSln Ihi do quan TrSn-thii «A <? x6t lai. Ph^m nbixag vi$c dai-tyag li^a-tung tni ff huy^n phu. hay I4 ff Thira-ti, Tran-ti, xij kbong xoag, Ihl dgn Hi^ti-ti x^l (3) T^j irir^g thl cu m3i ra^t Irving ti quan tam-phQni phai ct^ui^C 5 tiSo, quad tiz-phlm phAt chuqc 4 ti^n, quaa ggQ-phtlm 3 ll^n, yuan IhSt b^ I- pham 2 lien, lij cmi-pham chaxuon^d^D tlili- nhin (hi 1 ti^n. T^i dd lam llnh coi chuSlng voi (hi phai chu^c 60 qoHD. lim lieih d^D-diea thi 100 quan. T4andgt; lull c^n chau Ihi phai chu^c 130 quan, vi§n ch^u thj 290 quan. TqI tQ* thi ph^l chuOc 330 guan. < 4 ) Bu nOi a do-i Vua Ln Thai-lu. www.3DnghLang vrf COnG VlgC no TftlNH LAM iV bXt bAC - 'at lal. Of Hign-li khfing jcong. Ihi dSn Ginm-sflt ft %: xiandgt;l ];ii, (j Girtm-sat va B^-Imh kJiany song, ilil il6n Ngir-su"-Jai iJy t. .^ Nhirnj' vi^i; nhiin-inang thi liao clio 1 thiinji. vice trrtm- cirirp (lien-lhandamp; thi 3 lhang. vii^c h6n~n!v4ii Su-iiu Ihi U (hang» chir I^ khdn^ cho d^ lAu, Itini ma? crtng vi^c cnn diin. 6. THU!^ BINH. THUlS BiP.N VA StTtJ-DlCH . Tnrac t^ cir s6u nam lam s6 handlt;i-tu-h iiiandlt;>t Ian. roi cii tily sii dsm din!) nhjeu il rih dflnh IhuS. ■•oi Iji « i^ih :^ » di^ni,' ni^n mui liin dmh ctj Liiy hang, hfandgt;Sc dung mnt qu4in hav la ni4|il qitHn l;im tiBii, Iltc IA lliu? Uii^n. DSn niiiii k-d^ii (18691 d(Vi vim Hiivfa- I6ng. quan Thnm-tnng & 6iig Pham cAnj; TriV ;t i' .if xin dfil ra phiijj ^i/i/i ly -f fp], nghTa la him su dinh nhal dhih mnt liin, roi hing ntio phal doii^ bao nliit-u snaJ dinh. ci'r iheu nh(r UiC mil ding mni, chir c6 dti lh6m th ciing kiioiig kt, mil cd cli^tdi cunj^ khOng Irir. i-4p ph(*p ny la d^ clio ddn kliui phni lam so, niA quan cuiiy Itiioi phai Ira x6l, nliuufi phai nnandgt;l dieu hiit ticn lii ve sail Sii ifinh hoi' k^m bao nhi(>ii, qtiaii khoiifi; Liift din»c nua. B6n nam qtii-li (1713) d*^)'! vuu Uu-ldng. sir rla-p rSnfi si^ din nOi-Udi phai dong thu^ cho nlu'i vua cu Ihsiy chi 206-315 suHt ma tb6i. C6n nhir Ihu^ difn Ihi nam ky-hcrJ (I71landgt;) dwi vua Dii- tflnfj, Trinh Cirandlt;ni>-Viit tihir U fti?(y, chigii, viii v. v... 8. s6 CHI THU. Te th^ Trinh Giang lam chtia. c6 lam gijc-gia pJiai chi-tU^u nhieu viiU-, cho ntlii niiin ky-mili ( 1731 ) enc quEvn xin dSt qiian d^ cCisij; vM 14 pbien nu^ b^m so bi^^ii ro dBry niea tliu vao diror Iii«o nhieii va phai ra tnill bao nhi^u, de li^Li sir chi-d^ng chu vira. * 9, VII-.C KHAI MO. Nu-irc to tir d(Vi bny giir rr Tuy^n- quanj; thi c6 mo d5nandgt;j ff Tu-Ioiig, m« bat' » Nam-xiranjj vii ir L(ing-siiih. Htrnj^-boa tbl c6 mo d5n^ a Trinlk-lan vA Nfioc-iiytn. (j Tbiii-ntJiiy^^n llsl c6 mo di'mjj o- S^nj|-mOt. Tf^n-h^n, Li^m-tuyen. T5ng-ainb, Vfi-nflny . mo vunj* i Kim-ma, Tani-IOng ; mo kein ir Candlt;5n-]ninh. (J Ijing-acn Ihl c6 n»o dong gt Ho^i-vien. Nhunj; mo ay dBu la ngir^ri Tiu sang khai ca. buo nhlin qiiyen-lgFi ve lay ngirtri Tau hfil, cua 10 phan nhii nir6c khdng dtrcrc mOi- Mjj nhirng phu Thu sang lam mo tbLrtrng hay quSy-nhleu dAu-suf. Tuy rSng nflni dinh -d$u ( I7l7 ) Trinh Cirorng da diuh U rSng Qhurng ngmri T^u sang kbai mo: chfi dflng lara chi dirp'c d^n 300 ngiroi, ch6 ddngyira. 200 ngU'iVi, cho It 10(1 ngu-6i mi th6i. Th^ mi vg sau c6 ncri phu-kEiach ddng dSn h^ng van ngiriFi, rAi sinh str dAnh nhau, Ibirurng phai diing d^n bliih-Iinh di dandamp;nh-d^p mat mfrandgt; xoDg. 10. VJ$C BUC TIKN. Nha H^a-U trung-hurng l^fl roi. vId Ij^u lien Hi3ng-duc, vk ir Cr^o QAocuQg e6 sandamp; diic ti^n ; inghuong.Vri 60"Vl$t^VAM siandgt;-Ltrandlt;?fc nhung vl c6 iSm sir nliGng-lam cho n6n den uSm qui-da,u ( 1753) Trioh Doanh in6i bo sa diic lien h cac IrSn, ma chi d£ hai sff gaD dSl Kinh-aw mandamp; lh6i. Dfin nSm hinh-tUan (1776) dori Canh-liirtig vua Hi§n-t6ng» khi ho Trinh da liSy diTffc dSl Th[i^n-h6a rbi, l?i ma l6 due liSn o Plui-xuSn, dfic ra 3 van quan li^n Canh-himg nu-a. Biti bSy gi<r cung c6 diJc ra bac lang de ti&u di"iTig. M6i mpt lang IS 10 dSiig, mSi dSng gia hai liSn. Bac ay chAt ra mfi lifiu cuTigdicac. 11. Sy DONG-LU'&NG. Su- dong-li?6rng thl Irtrfifc vin Iheo 16i cu, cir 6 hap ^ !a rtiOt Ihang 4f, nhirng lit nam giap-thin (1664) 6ng Pbam c6ng Trir djnh lai, I3y mAl tAi 6ng ggi Ifi boimg-cbung-quan -J^ ^ "^ I^m chirnn Cai &ng ^Y dtrng dircrc 1.200 bOl tb6c den^ goi la mrtl thuorc ^, rbi ciir 10 Ihircrc li^m mOt bap, 10 hap lam mfil IhJtngj 10 thdug lam mOl diiu, 10 dau lam m^l hgc I 12. VlftC iN SACH. KgiTffi nirac la lipc clii> Nho da lau vnk nhirng s^ch hoc nhir la Tir-lhir^ Ngu-kinb iokn Ihj diing sach ID cua Tan ca. Nam giap-dau (1734) du-i v«a Thuan- Idng, Trinb Giang miri but khac ban in» in c4c sach phAt ra moi noi vk cam khdng cho mua sach in ben Tau ni>a. Ay cung h mOt sir lai cho su* tai-chanh cua nirftrc ta. 13. V1$C HOC-HAMH THl-Cir. Su hoc-hanh vB doi H^u-Le. Ihi dai-khAi cung gifing nhir dM Ti6n-Lfr, trong nu-drc a dda cung lJ(y Nho-hoc Jam Irong. Of Qu6c-lir-giam thl d^t quan TS-tiJu va quan Tu'-nghi^p d5 I&dq giang-quan^ mBi thing mOt Ian li^u '^p, ba thaog mOl iSn dai ((ip. C6n viec thi-cir lA vi^c nhd nu-dt: chpn ISy ahSn-(Ai d^ dting liim vi^c ntr6c, Ihl d6'i uao cung c6. TCr khi nh§ Mac vii nh& Lfi tranh nhau ng6i vua, BSc-trifeu ho Mac vSn m6 kh.aa Ihi 6 Thfing-long ; Naro-tri£u ho L^ vi b^n vi$c binh, cho nfin d^n mai nSm canb-lhin ( 1580 ) m^i mor khoa thi H^i or Tfty-dd ; tir d<!i ve sau cir ba nam mOl kj ttii H^ii nbimg mS cfich-lhiic tbi-cir cCin ta-lircrc, dSu nSm giftp-thin C6NG [Eg ho TRINH LAM Cf bXt bXc — 01 (1664) di>i vufl Hny^n-lOng, Trinh Tac m^i dinh lai qui C6n nhtr Ihi Hiicng^ thi dSn nfini miiti-ngp ( 1678 ) miri dinh cAc di^u-le ro-rang. Tir d6 ci> ba nfim ro^t ks- (hi Hu-crng: ■rhanh-h6a» Ng1i6-ati, Scrn-iiam, Som-lAy. Kinh-b^c, Hai-dtro-ng, Thai-ntiuyfin. Hirng-h<i&-, Tuy^iv-quang, Lani{-3cni, Ven-quarg deu c6 Irirang thi cL Nhimg ma str llu Hucrng bSy giif h&-dS 6.m. khOn^ nghi^m nUir dui HSufi-du-c. Nhu- lA ve dori vua 0u-t6nj;, Qit!n-hi^u Bao-Lh^i tJii ddt 1^ ai dj (hi phai nOp li^n minh-kinh ef ij^ d^ I3y U^n l£im nh6 irw^ng vA khoan-d6n quan-trir^ng. BSn nam tanh-ngo (1750) dori Cnnli-birng, nhi nitfrc Ihl^u lieu, 3ai dyl ra 1^ thu lien Ihong-kiith ,^ j^, he ai nop ba qiian Ihl dirrrc di, mA kh6ng phai khao-hafh Thanh ra lilc bSy gitrnhirng ngirdi di lAni ru(>ng, di bi6n, di ban lbi(, ai cunfi dcrp-c ndp quyen vdo thi, d^n nui liit v^i> thi. ni^inVi tranh iihau vao Irirtrng x^o-dap J,^n nhau, c6 nsirCci vh^t. Ao & trong Inrang ngirai tbi diing s6ctu ku "1i IhiiO njifinVi Uim bai, hpc-lr6 viri quan-tnrang thi thAng vixi nhau, thilnh ra Cki char tbi. Phep thi ciJ bffy giilr that ii biiy, 14. Tmj'{rNG HOC VO. Btri vua Dii-tonf;. Trinh Cuaag lai mof^ ra trirvng hoc v6, d,^t quan giA'ti-thii dc day cho con- cliAu cdc quan vao hoc vo-kinh clii6n-Itrgfc, cit moi thiipn mOt 13d ti^u E^p. ba Ih4ng mOt liin d^i t^p. Mua xui'in miia thu llit 14p va-Qgh^» miia d6H|J miia ha Uu t&p vo-kinh. L^i A&i ra 1^ 3 nam mpt Ian Ibi o. Thi Ihi dal-khai I^ phai b^n cung, mua giao, mua gircroi, pbi ngira niA b&D cung VA chay bd ma bao cung, r^i aau ciing hoi nghla sach d^ x€l hoc-IyCj hoi phiroug-iirgfc d5 X(!l tdi-uang. NSm canh-thSn (1740) Trinh Doanh l^p v6-mi3u, chfnb vi thi thif Vfi'ViTCrng, KhiroTig-Uiai-f6ng, T6n Vo-lU', Quan- tiV v.v... U d^ng sau thi Ihd Hirng-dao dai-vu-orng TrSn qu5c Tuan, va lai J^p mi^u rieug bif Qtian-cAn^>. Cu xudn thu haj k;j' l^Al 15. LAM QU6cS(>. Tu khi dng VG Qu_S?nh ^ *Jt Um sAch jB(u" Fie/ thdng-gidni ^ a, i^ 4^, mai deii dcfi vua Lfi www songnuong vn «2— VI^-KAM SU-LIfffC Hu7^n-t6ng nhk Hlm-L^, Trinh Tac rndi sai quan Tham-lung 14 Pham cflng Trir ;J, i.' ^ aoan aach Viii-:iir to6n-thz i*^ jt ■Jr- "l;^, ke iir vua Trang-tdng nhn H4w-I-^ cho den vua Tliiin- Wng, chia iSm 23 qiiy^u ; nhirng m^ bQ sir Sy klidng in. D&n nSm binh-fhin ( 1676) doi vua Hi-t5ng sai H& sT Dirornrt ^ ■k Mf x^t 1^1 bo quBc-sir. nhirng chiing bao lAu flng oy miiU lai sai Lid Hi -^ ^ vA Nguyen qni Bi'rc ft- ^t i4 chep noi li'r vua HuySn-tdng cho d^'n vua Gia-I6ng, tlnJm vAo 13 qtiyen^ gpi lA 0«^c-j(J /iftirc-/yc j^ *. ^^ #■ N5m Sl-vi ( 1775 ) doi Canh-hu-ng^ Trioh Sim sai Nguyen Ho&n f*. ^, Le qui B6a ^ ■?■ f?. Ngi^ IhOri ST ^ »J- {i, Ngwyen Dq fit. (iJC soan qutSc-siJ, ch^p lh6m lilr Hi-tOag cho dSti Am ■$-(6ag^ goi 1& Quoc-sif tuc-bien. ca thay I6 6qayeiii. 16. SU bANH-D^P GIAC^GIA TROXG MWC - Ve thoi Trinh Tac, Trinh Can, Trjnh Ciro-ng him chua, thi 6ng niio cung hSt l£)ng lo vi&c Iri dan^ va lai nhtr c6 nhirng ngiii>i tdi gioi Tihir Ph^m coug Ti u- ^■4, v -^, Nguyen c6ng Hang ?t -i." :'S. v.v... den h?( sire gii'ip-da, cho nen sira-sang dir<rc nhicii vide, nir6c du*o-c yen trl. Nhirng m^ Itr khi Trinh Giang Ida n6i nghiep chua, j^el vna L^, hai ta cac quan dai-lhan nhir Nguyen c6ng Hang, L^ anh Tu3^d i^ ^ f^ vA lam lam ilieu tan-iic. Tinh Ong Sy da tan-ngifo'C lai hay ti^u-duug xa-xi, thu.€-ni4 m0l ngav nnjl nhieu. suij-dicli inOt ngay mM nang, d6n-tlnh khb-sor, gric-gia noi len khip ca moi nod. *liri>ng- sA tram-dich di kh6ng dircrc, pha] lain dSn hoa hieu o- Irfin dinb oui de phOng khi e6 viec gi thi d6t lua b^o tin. BSy gio trong triSu thi c6 mSy ngu^fi t6n-that nhti- fA U duy Mat 4Jt 4 44. L^ duy Qui Ijl fi ^. L^ duy Chuc ^ ^ ?it (6) cung vcri may ngirtri triSu-than U Pham cdagThS ;£. 'j: i^, V5 ThLrirc. ^ # dtnh dfit kinh-il^anh dS tfir ho Trinh, nhirng ching may %iec 1^ ra phai bo chay. U ngo^i cac IrSii thi ch6 nilo cung c6 giac, & Hai-diro-ng Ihi c6 Nguyen Tuyfio K. ig, N^uyeo Ciir K- ^ n^i 1^«* ^ lang NMnh-xa |r ^ (6) IJuj Mat vii Duy Qui la Con vijs Ou-long, Quy Chuc lii con Vita Hi-lOog www sanghiJ c6Nr. viftc H(.> TRINH i.AM a &Xt hAc - m (thiiOc huyen Chi-linh). Vti Irnt- Oniih X. jf t nandamp;i |An iV l^nfi Mo-{r;ich JL ;J ( thiwH- liuy^n BirunR-an ). (V ,1A S,xii- nam thi cq Ho^og cdii^ Clufl ^^ V ".t^ deu lAy li^ng pini I.^ die! Trinh likiu cit, btVi vi^y dm luhi dfln fh^i ilrmi^-nnni mnng bira vac: gyy di lliro giyf. Tu«n nau dbng ||ii kt c6 hang vnn ngwi/i, lonn niio it [[li cunji c6 tKu hiiii^^ ttam Ik'hi^ nghin ngirM, roi di cu-txp-pl.A (V cj'u- himnjf^liiOn vy v:iv cAc th^nh Sp, q«Qn quAn il6nti dep kJdii^ dirtrc. Dang lijc giTio cirfl'p nhu (h?, Trinli CtanR fi> di^ni-ddl v6 do, lai djio ham him nha ir dirtVi dfll ile fiu> kitdi so- sam sel. t6n vi^c chliih-lri thi df cho nhuTig Ijoan-lhan k hoii Ho.nig c6n^ Phil -Ji; V jK chnyen qtiyen lam b^y. CAc qimn u phfi- Ufiii 1h Kyiiyen qui Crinh ft ^S- &.. Nu"yt'i' i-OiifJ Thai f-L v ■£, Vo ctWg Tf dC. 'a ? Ij^i^ li "Si I'i iiih tujtmp mii lap em fii Trinh Duaiih It'll lAm tlnia. tie In virf dunh-(lc|> 'ho jen yi^ic-gia, Otri hSy girr |»iac i irtrp ihj itJiitMi, iihiD^ri ">a n'lu-n^ jiiyc tu phai itanh Uii. thi cA Xyuyi'ti Tuyt'ii :x^:^, Xkuvcii t.i'r ?i^ i^ i V6 (rac Oanh A. 4 ^ iV diil Jliit-diririiH : H(.<aiiji cdnii CliJit ■^ X ^» Vo dinh Dung ^ ft X ^ Scyti-nitni ; Nguyen tiaub Phircrng ft. St ^- Nguyen Dieii f't j^, T& ;fl., Rong ;J a Strn- tAy : Nguyen htru Cau f^^;%Cf mM ddng-naai ; Lc dny Mat #■ M ^ & [email protected] Th.-inh-hda va Nght--an. M^y liic 3y laj c6 nhirng quan diub gH*c gioi nhir Hoang nghTa iJ-i ^ ^ iH. HoSnfi rvgu Phiic ^ x, ii«, Phani dinhTroJig ^l fi_ i, N'iiuyen Phan fKj ;t, Bui thS Bal iJL # it v. v. cho nen IViuh Doanh vk Trinh Sftm ni6i dSn dan dep y^n dtrcrc ckc utri. Gipc Ngtin-gid. Nam canh-thdn (1740) Erong kiti dSr Hoi-dtrcTDg, or ling Ninh-xfi, c6 Nguven Tuy^n^ Nt«uycn Cir lam loan, Ihi dSl Strn-nam, o Ung Ngtln-giS, c6 Vq dinh D^ing, BoAn danh Ch^n, Tu Cao, cirdp-phA fc'Sl dir. gilt C" quan Bfic- IToh h Ho^ng kim Qua i^ ^ ii, Th5 gi;ic manh Uin, Triuh Doanh phai lir hm Iwira^ dem binh di dAjiIi, ht.[ duac V5 diuh DuDg detn chtm, vA d5i l£ii xa NgAu-gijt lam Lai-c^ch ( Qay ItL Gia-h6a). W— VI$T'NAM Sfr-LIT^C GiLf ISm 4 cor, giao cho hai agu-<yi Ihu'ha cal-qudn. U* phu-li4!>u iboD Dandamp; th€ Giai nh^n l^y dieu Sy rak n6i gi^m vifriTriuh Doanh. Nhtfag Triuh Doanh v6n biSt Pham dinh Trong la ngirdi truog- th^nh, khdug q61 gl dandamp;n viec Sy, 1^ ^m m^t bill thcr dira ra cho dng 3y d$ dng py y^n ]i!>ng. Ngiiyla hfm C5a luy daxin ve hSng, nhtrng Aq ciandgt; ctr^p- ph^ Candamp;c nofj, sau ]a,i v£ pha Ofdfit Sau-nam. Myt iKim Phani dinh Trpng dinh duandamp;i Hfrii Can tr Cam-giing, HCru Cau n6i vM thu-ha Tandamp;jig: wTa vira moi Lhua, ciandgt; tin ve Kioh, tftt nhi^n khAng ai ph^ng landgt;i, nay ta len vc danh cti le dutrc. » Nof doan, ngay dem hCm Sy k^o quan v§ ben Bo-d^. Bin noi thi troi vira sang; colin bao^ Trinh Doanh tu dem quandamp;n ra gift a b£n Nam-lAn. Pham dinh Trong biEt [in 3y Up liJc dem qufln v£ dinh mSt sau. Htru Can lai lhua bo chay. Tir khi thua tr^n B3-de rSi. H&u C^u ve cuoe ^'^ Ha^Dg cdng Ch3l ctrfrp o- hiiy^n ThSn-kh6 vh Thunh-qiian. Pham dinh Trong v4 Hoang agu Phiic lai dem binh xuOng d^nh duoi, Ho^nfi cOng ChSt chay v&o Thnnh-h6a, Hfrii CSii chay vin Ngh^-aii hcrp dang viri l^n Di^n ^ 6 Hiro-ng-lam ( Miiiijc huyfin Nain-diru'iig). Pham dinh Trpng dem quSu via danh phn liai gi^c, r&i dii£i H&u C§u ra d^n lana Hoang-mai bal diTCTC, d6Dg ciii dem ve nop chiia Tijnh. Ba' gicr la nflm t^Q-vi (1751 ) lijc la aS.m Canh-hu"ng thii J2, Nguyindanh Phucfitg Nam canh-th;'in (1740) l^n Te v^ Mn liSng lim Iohh o d^t Scrn-t£iy. qtian (^hinh-Uy dai-tu-frng^ quftn 1^ V6 IS. Lj' ^ ^ a danh bat duffc ca hai tSn ^y a huydn An-Iac ( tbiioc phu VTnh-tircrng). Bay gifif thu-ha t^n T£ lA Nguyen danh Phirorng* luc gpi & qui^n Heo, dem dip- dang v& giir ntJi Teni-dao. MAL inat Ihl Tn6 quda trir lu-o-ng vA m^t Tn&.l thi tho ngirod ve a6i d^i xid hang- Liic hty giir tta Cau t^a Ch3t dang lim loan a phla d(>Qg- nam, cho n€n Trinh Doaah ciing tarn cho h&ag. Nam giap-ti (1744) t^nPhLxcrng dem hao m^t van quAn vS giir d^l Viet-trl, sacg drfirp-pha or b&n huy^a Hach-hac. Bfiy gifr qiuu B5^:-su5t Sffn-tay h Vfin dinh tfc i_ A *l '3era biah dSn Viiy dAnh. Danh Phircing chay sang giu ling Thanh- linh ( huy^n Blnh-xuy^n, dal Thai -nguyen ). Tir d6 Danh Phiro-ng l^p dai d5n ff a»ii Ngpc-b^i (giAp huy^Q BlnU-xuy^n va huy^n Tam-dirCTDg ), truag d5n 6* d£t Hurcrag-caab, ngoai COng Viec HO TRJHH lAM fr bXt bAc - 67 dSfl CT dfft Uc-k*. roT UrxtrnglA ThitAn-fhi^n khri-vAn if/ii- nArin. l^m cung-ili^n, rffil quan thuAi , Ihu rftc thir thug (V dJii Tuy<*n-quBng, lhflnh-(hg lirng-lay tronRnon 10 nSm triyi,th4nh ra m^t nirac rieng trong avtirc Nam vi^y, Nfim canh-ngo (1750) Trtnh Doanh lij di^m ildi quAn di dirong ThAi-ngiiy6u d^n tUnh ph6 dime don l"c^kV. Klii quAn ti^n Jfln d^u dfin Hironig-canh, eiOf ^hn sting, clj?n la ohir mu-a, quan qiiAn khrtng ti^n I^n dircrc. Trinli Doanh m6i Ity girorm tran dm 6ng Nguyen Phan ft. :4 ma hao ring «e3n n^y phA khOng du-ttc llii Iny qu«n-& ihi chinh-dandamp; jl i^ vfi !hi hoa-vandamp;n Jf X- Tbi chinh-do chia ra l^iii ba ky : kj-^ d^nbat thi lur-luc, kjr d^-ahi thi thor-pM, ky di-tam thi vfin-sAch, Qtiaa trr- phii tri-huy^Q Jandamp;m aa-khao, quau cai-ba, k;?-lvc, v^-iiy lam giam-khao- Nbirag quy^n d^u, thi chia ra Ikm ba hang r hang thu nbat go* Ik giam-smh, dir»c hh lim (ri-phu, tn- huyen ; hang thv nhl goi k sjnh-dti dirov hh lam hu^n-d^o; hang Ihu- ba cujig goi la sinh-dd ^irqrc bo l^m le-siab, ho^c Ikm nhleu-hoc. Thi hoa-(fdn Ihl cung phai ba nghy, mdi ngdy chi phai lam cA mOt hai tbtr mi IhOi. Ai d4u thi dirgnt b£ vAo l^m vi$c a Tam-li. www. song hjong^' CdNG VlftC HO NCVVeN l.kM If M1£n NAM - 1. Nam at-lKj? ( Ifi9^) QuSc-chaa Xjiiiycn-phur Chii K, f4 ^ (1691-1725) nio- khandlt;>a llii o- liang phu chun. fioi Ja Ihi Viln- chijc jt. Jt v^ Ihi Tam-li .-- 5J, Thi Tam-li k* thi Xsi sai (i, thi Tir6ns-than lai-ti va thi L^nh-sir-tL Thi Van-chuc llii Ihi tii-hic, tha-phu, vfln-sach ; thi Xa-saiHi thi hoi ve vice biEih-!inh. tien iimn^. (ir in^ (hi TircVtig - D^iin - laj-ti vu L^nh'sir Li iUi chi lam mot b^i ihi/ mi lh6i. NSm cauh'lhan (1710), Vu-vircrng Nguyen-phuc Khodt Kj ti :R (17M-1765) dinh tai pheji thi: nhfi-ni; n^tf^ri diu ky d^-nhflt goi la nhieii-htandgt;c. dirandlt;TC mien sai 5 nam ; dau kv dd-nhi vi ky de-tam Iht dinrc niirn sai chung Ihun ; ddu ky d^-UV goi li lurang-cung. dirnc bS di lam Iri-phij, U-i-hyyen. Xetu nhir vay thi sit Ihi-cir 5- mici; N'am di/i hriy «»!> cuh sff-lirorc landamp;m. 3. VltC VO-B[ . Ho Nguyen bay yii> phai rhoiig nhnu vuri ho Triah clio nfin phai lo vit'c vfi-lij hwii. Qiitin Ihi chia ra Uim nam cir goi h . trung irir, (ii uff, hfrii t-a, (iOii ca^ hgii) ctr. Sd qiian dp cfairng non bn van ngu-url. Nam tjkn-mtit (1B31 ) chua Sai l^p rn sordiic simg daii-bac Vii ma Irwtrng ban, irircrng lap voi, i^p ngtra, ctt b^ng nam luy^a-t4p d^ phong-bi chl^n-tranFi, 4. Vl£;C THU^'KHOA. Bi^u-tha chia ra lam 3 hang d£ danh Ihuif. t^i c6 hang gm la Ihu dicn. khO th&, iighTa 14 niOng Cilll xSu thi Ihue danh lai nhe h^n ruOng d^t IhuO'ng. Nhirng c6ng-di6n thi cifp fho dAn uay-cay de iu>p Ihnd ; con ai khai-khan dircrc dat hoang la likni ru<Hig, Lfai eho ta iLT-dien. Thni mo. u dat Quang-nam, Thuau^h6a c6 mu vang ; a dSt Qtiaug-nghTa c6 mo bac ; a d2l Ti6-*:hioh c6 mo sat. Cac mo ^y dfeu danh thuS ca. TAdf xudi'Cang Jihqp-cang. Le cir nhfrng lau 6f Thirong- hai vA & Quaug-d6ag lui^ thi phdi n0p 3.000 quan, d^n luc di phai ntip 300 qunn. T&u b Ma^cao, ^ Nh^l-ban lai, Ihi nghuong.v .« — VI$T-NAM S(f'hV-(^ phai nAp 4000 quan, d£n Iiic di phai nftp 400 quan. Tftu a Ti£m-Ia, & Ls-i6ng lai, thl phai nOp 2.000 quan, dSn luc di phai nftp 200 quan. Tau or cAc nirirc phircrng Tay lai, Ihl ph&i nOp 8,000 quan. d£n liic v§ phat nOp 800 quan. ThuS fiy cbia ra Urn 10 thhah : 6 thiali tlil dem v6o kho, c6n 4 th&oh d^ nOp cho quan-t^i, binh-Ilnh da coi ve vi^c thu thuS. 5. S6 Ti£n CHI-THU TRONG Nlf(5fG, mm qut-d^u (1753) Vu-viromg sai quan Chirorng-thii-giam Tift'* Mai v4n Hoaa 4t A. #t tinh s6 vfing, bEtc vA tien thu vlio phM n. m&i oftm U bao obid u. BSy gifr s6 li^u th) c6 nfim tbu v&o dirm: hern 33S.100 quan, uift phftt ra mSt hem 364.400 quan; c6 nam duCTC htm 423.300 quan. mk phAl ra mSt ban 369.400 quan. Ving thl c6 nftm thu dirgx 830 Iirang, c6 nSm dirge 890 Itrcrng. Bac Ihr thitgifkp-nglkn t ML (V) c6 nam Ihu duvc 240 Iirgmg* c6 nam dirort 390 Iirirag; thti dung-ngan j{; fl. (?) cO nfim dirufc 2.41)0 lirprrtg. c6 nfim dtroc 1.800 lu-gng; tbir k^-ngan ij^ «. (?) cd nftm dirot:: 10.100 d5ng, cu n&m du-Dt: 400 d&ng. c&ng c6 ofim kbdog c6 dSng u&o. Tinh d& d&ng lai tix aim bfnh-d^n (1746) d£o u&m nbim- th&n (1752) ngbia Ik Irong 7 n&ni, s6 v^ng diroc 5.768 lirgrng. b6 giap ngAn diroc 9.D78 lu-cmg, s5 dung-ngiln dirox: 14.276 lu^pg, s6 kS-ng^Q dtrvc 21.150 d&og. Tix dd tro di mdi n£m phai lam s& ke ro ra trong n&m vkng ba,c vk IISd thu vao va ph&l ra mS!t bao nhidu, i cv d^Q aghy m&ng ba thSng gifing nfim aau dAng l^n d^ chi^a em. Nh&og tiln tidu trong nwirc, ibl c6 tiSn d(3ng v& li£n kSm, khftc hai chu thii-Mnh i^ ^. 6. lly bUt CHlfiM-THANH. Trirtxc Tnnh KiSm chT cbo Nguyen Hoftng vko IrSn-thu dSt Thti4n-h6a mk thOi ; sau din n&m canh-ngo (1570) ho Trinh d6i quan tr^Q-thu Quang-nam Ik Nguyen b& Qu^nh vg (r£n dSt Ngb^-an, d^ diit Quang-^nam cho Nguyen Ho&ng ki^m ITnb. www songnuong vn CdtiG . M£C ho NGUy£n lAM cV WlfeN NAM — 7t NSm (An -hoi (IGII) Nguyin Htiftng vho Janh ihHtc. Chtem-lhanh Jfiy <ISl Up ra phi'i Phii-y^n; chia ra Ihm hai huyftn Ilk BSng-TuAn v^ Twyen-h<^a. B?n nSm quj tj (lfi53) vua nuirc Chi^m-lhinh lA hi ThSm ^ <; saoR quSy- nhi^u a dat Phu-yfin, chufl Hi6n lA Ngtrren phiir T§n fK. i$ M mai sai quart rai - ca In Himg Lflc It t* sang rlfinb. BA Thfim phai dan^ thir sin hiriH. ChiJa Nguyen tlk tir <uyng Phan-lang ij. p^ jl tra k<i cho viia Chi^m, con tir idng Phan-langtr& ra Iffy lAm Th^i-ninh-pliu, sau <1&i Um pliu l>i^n- kh^nh (tuc la Khanh-htia My giiV) , dOt dinh Th6i-kliang dj Himu LAc Urn thai-lhii- Nam quJ-di>i» ( 1693 ) viia nutvc Chigm-m^Qh li Qh Tranh -$. ? Iio khOny tiSn cdng. chiia Nguyen la Nguyeii - ph6c Chu sai {jiian l5ng-binh h Nguyen h&u Kiiili ft Tj it. ( coo Nguyen hu-u D^l ) Jem binh (ii daoh l>Sl itucrc Bi Tracli vS boa than-hV 15 Ta trf'i Viiin, K? bfi Tu- cuiig [hAn-lhut>c Ij Hi An Jem ve Pliu-Xuflu. Chiia N^nyon d&i ihll CJiteiTi-lhanli luiii Thuaa- ph{^ eho Ta ivix Vit-n, Kf ha TiV lam i-tuVc Kham-ly ^ Jt vji ba ngiiMcon cuaBi Ad liim de-d5c giir Thnflu-phii, lai hat phSi doi y phuc Iheo lHu ngiriri Viet-nam dc pliii-du din Chii^m- Ihfinh. Qua nam sau l^i dbi Tliuiln-phii ra Ihm ThuOn-Eh^nh- <ian»cho Ki bi Tir liim la dd-dfic. ^Am dinli-siVu ( t(j97) chUa Nb'uyetidalphMBiDh-thuan ISy d^t Phao-ly ( Phan-ri ) Phan- kng ( Phanrang ) lam huy^n Y^n-phuc vk huy4:n Hua-da. Tu-d6 nvifc Chi(}m-tbanh mat hAa. NiT&c Chj^m-thaah chlnh lA nir^c L^m-Spng^y tru6c da lirng qua mSy trim nam, cdng viri ho Ly, ho Tran d6i dich, chiScg v6i qtj^c MO'Dg-cb^ kh6ng cho x&m phaoi viiQ vui, |$p o^n in<>lnu'6-c c6 vua^ c6 I5i. c6 chlQh-lri> c6 lui^t^phip. Nhirng chi hi6m vi iigtr£a tiirtirc Sy cii hay sang cuo-p pha cr diSt Vi^l- pam.thfiDh rahai nu'6'ckh6ngmSy khih6y liiSu ducrc viri viha.u. Ba Id d6i djch fhl kbdng sao trdnh khoi dime cai lu^t chuag cua tno-h(^a ik : khoecdn, y^u chit. Vi viiy cho n^Q Itr khi vua Thanh-tCug nhA LS ^ .^ ^ da lay d3l Quang nam vh da chia Qir£rc Chi^Di ra lam 3 nir<crc roi, Lhi tu d6 ve sau tb£-liic nirdrc £y m^JDg^y m^t k£m, dttn tlah mSi ng^y mO^ suy. Ch^ngnfairn^ www songnuong.vn XSO - V|$T - NAM Sir - Lu<rc U dSn mil mat nut/c vfri cliiia Nguyen mii chung-Ioai Cliiein- th^nh bfty gitrcung ctiSng c6n dtxac may Dghin ngtrtyintra. Mot nxr<>c tvirac nhir th^, ma nay nKir th^, dan rfiny iiirac ay tliiii;^ h6a v^i Dird'c ta mac lung, song nghi cting Huron ij- tarn tliay cho nliirDg nird'C y^u-b^n khcm'j Iriinh khui tlirc/c cat Una : ca nho bi ca lorn nuiSt. 7. MO BAT NAM-V11>T VA SU" GUO-THlfiP VO'I CHAN-I^P, NgU3''^n nxrdrt Chfin-Iap 6- viio quang dir6-i sbii^j M^-kdng, c6 lam sdng nhi^u ngt>i, rudng d^i thi nliieu nut nir&c Nam la tbtrfrng hay mSt mua, d^n-t'inh phiii <16i kh& ludn, v& lai vao Itic chua Xguycn^ chiia Trinh clanh nhdn, cho nSn nhi^ii ngirtri bo v6o khan dSl. lam i u<>ts^ tV Mo-xoai ( B&-ria ) vi o B(3ng-nai (nay thuOc Bi^n-hun ). Nam inau-Eui(t ( 1658 ) vita lUiOc Chfin-lap nnJlt roi, cIiM chau Iranh nhan, sang c^ii ciru ben chua Ngiiyt-n. Chiia Nguyen bSy gicr lii chVia Hien sai quaii deisi 3.000 quan saug dnnh a Moi-xuy ■% Kjt. (nay IhnOi^ Imy^n PliiriKC-t-haiih. tinh Bi£n-h6a) bat dircvc vua nuffc ay Is Nat; Ong Clian g i> J^ lem ve giam ff Quang-binh ingl do, loi Iha cho vc nu-oc- i§( phai triSu-c6ng va phai benh-virc ngu-i>i Vi^t-oam sang lAm iin a b^n ?(y. Nam g;ap-dan (lfi74), nircrr Chan -lap co ngirofi Nac 6ng Bai 8^1? di caii-vlen nucrc 'fiem-la d^ danh Nac 6ng NOn a 3S *- N$c 6ng Nnn bo chay san^ cau eiru cr dioh Thai-khang (nay la Khanh-hoa J. Chita Hicn ben sai Cai-ccr dao Nha- trang la Nguyrn dircrn^f LAni pt ^ ^1^ cftag viri Nguyen dinh Ph&i fit Jl 'K lam Iham-muu deni bioh chia rn bai d^o sang dAnh Nac dnr; Bai, pha dirrrc don S4i-g6n ^ i^, ro' li^n cjuan icn vay Ihanh Nam-vaiig. Xiic 6ng Bai phai bo th^uli chiiv vao ch€t a trong rirng. Xac 6ng Thu Bi 2f ^ ra hang^ Ngc 6ng Thn )a cliinh flong con (I'lrong cho nfirn lai [dp lam charih quoc-vtrnrng dl6ng cr Loog-uc, tie Nac Oog Nyn lam de-nhi qu6c-vuroHg, d6ng cr Sai-gon, bat h&ng bSm phui fri^u Cfjng, CONG vrfiC HO KGU^T^M LAM l> MJKN NAM 81 il Xam ky-vi ( 1679) c6 quan nh» Minh Id l&ng-binh li Sn- Ihi'i d^( (j>ng-mOn ( Qiian^i^lAy ) Umrng n^an Bitb # ^ i*. ph6-liri5mg Hoang Tii5n ^ t$_. iRnR-binh chaii Crto. chSu I.iii, vA chau LiSm (thu(>c Qunng-d6ng) 1& Tran Tiiirorng Xuyfin * .J^ III, pli6-tiHrng Tran nii Blnh f|L * ^, khtin^t chiu ]jim t6i nlm Tlianli. tlcm 3.LX)0 tuidii cimj; 50 chi^c tbuyen aflny xin o- liim dan VitH-nam. Chua Hit'ii nhAn niuuu khai-khSa itSt ChHn-lap, ben clio vio cV da't D6ng-pli6 Jt :t ( tire lu JiSl Gia-dinh ). Hon Ngan Bjch chia nliau o dift Loc-da ( lire k dal Bung-nai tJiiinc Ri^n-hcm ). « My-tho ( tliucit Binh-Urong ), Of Uan-lan ( thu^i' Hii-n-hoa ) roi cfty ruruig him nha l^p ra pliu-£rng-pli6. CO iigirtFi phirong (ay, ngmVi Xh^t-han, ngircri Cha-va den bniin bnn dOng lam. Xam m^ii-lhin (1688) nhCrntt nyiriVi khac if iSIy-llio 16ni loan. Hoftng Ti^n giSt Dmrng ngan Bicli di, ri3i dnn ctii'irg dbng diin rr an-klu bin tan diic snui^ de rlinng ivliau vM ngurri Chrtn-laip. Vua Ctiitn-lap Id Xac rtiij? Thtv cung duo liao dap luy itandamp; liim kg cfi lln"i va hu khung cliiti Lhun-pliuc chhn Xgiiyen nira. My gitV chua Nguyen la Ngiiycn-piiuc TiSn &t (A ;*- sai i[uan dcni mAn di diiiih-dep, diitig muu gi£i dirge HiiAiig Titn vii bat vua Chan-lap phai Iheo k^ Irieu-cSog Nftiii niilii-diin ( U>98 ) chi'ia Xgiiyen la Ruyen - phiic Cbu sai Otig X|Tiyen IiQ-u Kinh R, ^ ft lAm kinh-lmyc dSl ChAn-lap, ohia dal Bting-phS ra ]itm dinh, I.^tm luiy^n, Uy BSng-nai lani huyen Phuc-long vi SSi-gon EiiTii huyOn 'I'iin- binh. Bat Tian-bit-n-dinb Ji s^ -^ < tuc la iJuJn-hOa ) v^ Pban-(ran-dinh % iA- ^- (tire la (iia-dinh) sai quan vao cai'ti'i. Lai chif^u-mii)' nhirnf; ke lira dan li'r Quang-biuh Inr vao dc l^p ra thon-xa va klmt-khan mang dat. Candlt;to nliirag nguro-i Tau cr dSt Tran-biSn (Bien-Eioa) thi Mp lam xii Thanlri- ha ^ -^ ^ nhirng ngirCri cr d3[ Phnii'lr?[n [(lia-dinh) Ihi l^p lam xa Miiih-huffng ufl ^. Xhirng ngircri iy deu lEiuo;; ve so bi> nrirc la. nghjong.vrr 83 — vj$T-NAM sfr-Lurrc liSy gift lai c6 ngircri khScli Qiiiang~d6ng tin Ik Mac Tiju i^C. trong IchJ nh^ Thanh cirfrp ng6i nh6 Minh Mn TiiU' bo SDng a Chan-tap, thfly cf phu SfLJ-mot ^ :^ c6 nhieu n^jird-j cAc nifd'C d^n budn-bAo, bfrn mff 36ng daah bac, rBi Ii(y lidn chi^u-mO nhu-ng lirii don lAp ra 7 xa, goi ]& Ha-tifin. Nfim m^u-li (1708) Mac Ctrii xin thupc ve chiin Nguyen; chiia phoDg cho lam cbtrc long-hinK, giTr dSl H^-U^n* Ben khi Mac. Cijli mfit, chi'ia NgiiycQ lai phong cho con Mac CiTU la Mac thi^n Tir Ip JJ^ 6ft l^m chxrc *l6-tliic, trSn & Hfii-ti^n. Mac Ihi^n Tir d§p Ih^uh, xfty luy, mof ohcr, ISm dtfdrng va nr6c thSy ve day Nho-hoc d5 khai-h6a dJtt Ha-ti6n. Thfifi b^y giif Aandamp;i Chdn-lap cij loan lac liiOn. NSm ky-mao ( 1699 ) vua nirirc Sy la Nac (iDg Thu g Jy ^l, dem quan chcing vfiri quSn cluia Nguyen, cbiifi: sai qiian tandamp;Qg-suiil. N^uyeu hQ-ii Kinh sang danh. Quaii ta sang dSn Ihanh Nam-vang ,^ ^, N^c Ong Thu bo chay, con Nye flng N()u 1^ Npc Ong Y^m g S ft mor cira Ibanh ra hang. Sau N'Ctc dng Thucuugv^ liatig, xiii Iheo 1^ trifeu-eong nhir cu. Qu^n Ea rut ve. Birofc il l^u vua ihir hai 1andamp; Nandamp;c dng NOo mSt, vuo thix nbi^l la flng Na.c 6ng Thu pliong cho con N^c 6og N^n 1^ N^c 6ng Yandlt;^ni lam quan vii lai ga con gai cho. Sail Nfic &ng Thu gid ySu, truyen ngA?cho con 1andamp; NSc 6ng TliAm g g ;^. Nfim St^^u ( 1705 ) Nac Ong Tham n«hl cho Nfic 6ng Y^m cd y Jam phao^ ben khoi binhdanh nban. N?c Ang Thtkm l^i dem quandamp;n Tiem-la ve ghip minh. N^c 6ng Yfim phai chay sang cau ciju a Gia-diah. ChiJB Nguyen sai quan cfti-ccrU Nguyen ciru V^n fi, K t: sang daub Nac dng Thflm. Nguyen cCru VAn sang phA du*grc quHQ TiCnj-la ; dem N^c Ong Y^m ve ihknh La-bich J( 5. Tir d6 Nftc 6ng ThSm ct TiSm-Ia cir Ihioh-thoang Jem, quandamp;n h dandamp;nh N$c 6ag Ygm. Nam giap-ngu (1714) qu^n cua Nandamp;c 6ng Th4m v6 13y 1 handamp;ph La~bich va vny danh Nfic 6ng Y^ni nguy-cSp Ilm- Nfic dng V6m sai ngir6i sang Gia-dinh cau- ctrij. Quan d6-d6c Phi^n-tr^n ( Gia-dinb ) la Trau thirgng Xuy^n h)L -t 'J| vA www songhuong.vn Candlt;iNG VlfiC HO AGUVfi-N LAM <> MlftN NAM - M quan ph6-tu-ang TrSu-bifen ( Br*n-h6a ) lA Nguyea ctVu Phii t^ ^ t phat binh sang danh. v^y t^fic Ang Thu vi Nfic Ong Thaiii ff trong thfioh U-bich. Nac 6ugThii vS Nac Ong Thim scr-hSi. bo thauh chay sang Ti^m-Ia. iiqn 6n^ Tr^n thurmg Xuy^n I^p Nile Oog Y6iij It^n Um vua Ch^n-lap. Nam taD-Uqri (1729) qu4n Chin-lat) san" qu3y ^ nhieii .r h^t Gia-dmli. Chiia N^ruy^n b£:n dAt acr Di5u-khi?n «? 4 ile Ihdng-nhigp vii-c binh <> man iiy. Nfim blnb-tbin (1736) N^r 6hr Y^m inSl. con I3 Mac ftog Tha a $ fc Ifin Um vua. BSn nam mau^tliiii (1717) N§c 6ng Than) lai o- b^n Tj^m-la v^, cij binh dnnh iluoi N5c dng Tba di, rijf chifim lay ngdi lim vua. N^c dng Tha |>hai bochay saag Gia-dioli, Bircrc il lAu N;lc 6ng ThAm mJfl, nm 1^^ Xilc Dandlt;ln t» It. Nfic Hien Hf 4^ v^ Nfio Y^ra ^ ^ tranh nltaii. Cliua Nguyen b^Ti sai quae Bieu-khi^ii li Nguyen hOii Duaii ft, ^ ^ deru quan san|» danli bon N§c B6n vi dem Nfic 6nK l hn ve iiit6c. Nac im^i '] ha ve dirirc Jiiiiy Liiaiiy [ai bi ngirfri l-ou lliij hai cua Na:- oug Thnni lu .uc NguyOiJ 3 ^. dein quiin Tii-^m-hi sang diinh dnbi dL Ni;ic Ong Tliu ch^y snnt; chH o GiA-dinli. Niif j*iiy6ii v§ Ifin vua Chan-lap Ihiri>nj| hay lia-biep y<y C6n-mnn ^ ^ y n^jn Ifi20 mtri c6 boil sir-lhSn Tii^m-la sang bAi-yftPhftp- hof^ug Luuiandamp; XIV a Iai Versailles. Thua bSy gior chi^a Nguyen c^n tlang khai sang a (IjI PhO- yfin, Khanh-hOa, nhirnt; ve sau chula Nguyen iSy het dSl Chi^m-thilnh, Iai 13n sang dift Chiin-Iap. Nguiri Tiem-ia c6 J mudn ngau-lrcr d^ giir lay CliilD-lap l^m cua miuli, Nhirog vt' th^ chila Kjjuycn manh hou, cho n^n phai chin dS cbrta Nguy^Q sttiig bao-ho Ch4a-!^pandgt; Tuy vay nirdrc Tifim-Ia thirfimg hay diing nhCrn^ ngirM phau-dfii vijri vua ChAn-Iap, roi giup binh-li/c cho ve lam lo^n troog nir6c. Nbieu kbi quan ta phai ^atig dAnh duandamp;i qudn Tifim-ta d^ ^up qutic-virofng ChAn-lap- Cung c6 khi quftn Tifim-la sang dAnh cf dSt HA-li^n, nhir nam St-vi (1715) agtrui Cbiia-lap 1^ N^c Tham dem quSn Ti^m-la sang cutrp phk, quan toQg-bmb Ha-ti£n li^ M^c Cuu phai bo thAoh ma chay. Qu^D ta va qu^n Ti£m-la da giao chi^a nhieu laa, ehanen hai ben kli6ng thdag str vcri aihau. Mai diSn aSm canh-ngo (1750) diri chiSa Ngwyen la Vo-vu-cmg Nguyen-phtic KJhiandgt;ttt, thl <;2)Nufrc That-laa ngsy nay. m SDnghuong.vn 86— VlgT-NAM sfr'Lirandlt;?G mfri IhSy sir chifcp rSog chua sai qufln dem thir sang trandamp;ch rnrdr Tiem-In dung-tung ke nghich-thSn d6 l^m loan mr6c Chftn-l^p, NSro Sl-hcn (1735) iiirdc Ti^m-la sai siandgt; sang xin dirns dandamp;nh thu£ nhCrng tbuj'en cua nirdrc tiy sang buon-ban or J5t chua Nguyfin. Chua dap Ihir las r^ng iljue % la qu6c-I^ da d$l ra kh6ng Ihfe bo di dii-crc. Nim dinh-hgi (1767)qiiflii nixirc DiSn-di?n jife fl sanf;^ danb Tifim-la batdirgrc vim mrorc »y ik Phong-vtrtrng ^ x ( 3) va con Ik Chifiu B6c i$ -^ ciing mfiy van ngu^ri din Jem v6 Di$n-die!n. f'6n nhirng ngiriri con, ciia Phong-virorng Jd ChJSu XI Khang flS ^> Jit Un chay sang Ch^n-ttip va Qiieu Thi^y flS J* gia ) va dot cho tirsandlt;V lu phij. Nam hinb-lJ (163r») chila Thu-o-ng la Mguycn phiW Lan lai 6in phij vao Una Kim-long 1^ H ( IhuAc huyfin Hirwng- itk, tinh Tbiia-lhi^n). Nam dinh-mao ( 1687 ) cbiia Nguyen la Nyuyt u pbuc Truu dem phu vg lang Phu-xuda % 4-- *"■*: ta dal Kinh-thanh bdy gia, goi 1^ cbinh dinb. Cho pbu cu de lam Thai-ldog-mieu. thof chua Hiandamp;n. «B — vl$T - NAM sir - HTflrc Nfim giAp-ll ( !744) Vu-viro-Dg m^i xirng vircrng-hifeu Ahi phu ra l^m di^n. amt-sang ph^p-thc, v^ dinh Irieu-phgc. I^i chia nu-frc ra l^m 12 dinh. 1. Chinh dinh Jt -g- ( Phii-xiiSfl ) 2. Ciru diflh ^ 4f- (Ai-lu-) 3. QuBDg-binhdioh Jit -^ ^ 4. Vfl-xa diah *. -4- ^ 5u Bf^cbinhdiDh f A. -^ 6. QuBDg-nam dinh ^ i^ ^ 7. Phii-y^n dinh t ^ ^ 8. Biob-khang dinh ^ J* ^ Mai Chiem^thanh 9. Biiih-lhii^n dinh -f « ^ 10. TriJn^bi^a dinh U it -Sf- 11. Phi^n-lrSn dinh i- m. ^ J dat Chan-lap 12. LoQg-hS dinb ^ M ^ Dtnh nao cung d$t quan Tr^n-thu. quan Cai-ba. quan KJ-luc d^ coi vi^c cai-lri. Cda phu Quany-nghta vA phu Qui- nhira thi thuoc v^ lioh Quang-nam, cho nta m6i phu d$t ri^ng quan Tuan-phu va quan Kham-iy dS coi mni vi^c. Bat Hh- tidn thi d^t k TrAQ, c6 quan dO^dJic cai-lrL T6m lai mil x^t, ho Nguyen l^m chila mi^o naia, nhimg triT^c Ihl vIq giii chuc vua L£ pbong cho^ mai diu dau thS- ky thir XVni nam nhAm-ngo (1702) Nguyen phiic Chu m6i sbI Dgircyi sang c6ag vua nbandamp; Thanh d^ xin phoQg lam vua, nhimg Thftnh-lriSu n6i rSng nu-^c Nam c6n cA ho I^ khdog phong dirorc cho ho Nguyen. Viec Sy lai im di- Ngu^'tn-phiic Chu hkn ximg ix qu6c-chua vh dQc c^ &□ BQt-viit qu6c Nguyen chila vTnh irSn chi buo ^ ^ ^ tJt. X -^ H^ ^ '^ d^ lAm c6i truySn qu6c-bao, dSn dod vua ThS-lfi miri Ihtti. BSn Dandamp;m giandamp;p-tl (1744) Nguyen-pbi^c Kboat m^i xtrng vuvng- hi^u v^ d^i laj ch^-d^, d^uh ra trieu-nghi. Biy gid" d^t phia nam luy dOc-lgp. nhirng bo Nguyen chi xung cht^, cbiandgt; kh6ng xu-ng vua -vk vim, khong d§l quoc-hieu. www.songhuong C6SC, ■ Vir^C HO NGUYEN lAM O M1£n NAM - *9 Nhirns nrftriri nRoai qmk Ihirunf^ goi diit chiia Xt;iiyiandgt;n la Quanj^-nfini qnCii. ^ ,fj i*]. Djiv Ij i <jf QuAn^-ii.im c*"* pho HOi-im jj^aifo) Iji ciiu "jiiri.ri Tan a ii^srtri cic niruc I'n vau biiou hfni, elm nvn niti ISy l"'"n Oiian-^^-nani niii goi. Con iilifrng conj^-viet- iio Nj;uycii li'im a iihi:i tiiim quan- Irong dio nir6-c Nam Ih hern va, l;i viec mfy-iu^niij liiT-coi, kJiiSn clio liiitrc. kVn I6n, nyo-^i ntiicii ra, vii nliit't Ji chicu-mo nhrnig nyircrj npticu-kho iron^ iiirtVc dira tli kliiii-h6a nhiriij' da( plii-nhit'ii Liiandgt; lioniiji^, Inm llandgt;;^nli in ^iani-Vi^l bdy ^^(t phandamp;n-pliu htrn c; moi nrri, iSy la cat cdng Im Nguyen viji iwrttc Nam tliAf IS lo lum vav. GHUONG Vll NGir6ri Au-chAu sang firandamp;c vi^-nan I. SV BI TIM &AT -^ v^,j.^^- 4„.p;,ju ,^^y ^f^f UiVf-num H. SI/BI TRUYEN OlAO Nguyen ngurtn Au-la-ba di du-Iicli thi^n ha hi i c6 M cir m(>* 1^ di lim dft d^ budn-ban, Imi 1^ de Uiiyandamp;n-l»a liing- tjiao Thien-cliLia ct cac nirac. I. Sir DI Thf E5AT, >igirandamp;i .Wdniu s/tmj :i-(MM,j — Tir dii-i La-ma, 'fa l'« sach cht-^i njicryi Au-c!i:m sandgt;in}f 4!*'ii iiircrL- Ti'iu, nliHiig khOng rG each i^iao-thiep r.T lum aau: deii lhd|»- lani Ih6-ky mandlt;Ji c6 (inj^ .rarca Polo, nginji xwiin.: l-ta-li sang cr Irieu nli.^ Nguyen yL v§ dai vua The-lo M61 la( i-iel hflng 17 nam. roi sau di qua An-dr)-dirtriig vt uinjc, lum ra quyeii siich: n Thi-giandamp;i kij-quann { Les itierveilles dii luoade )^ k5 iihTrrg chny^n <in^ fiy da biSt. Ye sail vAo thap-ngu thS-ky, 6ug Kha tin Ho ( Chnslophe Colutnli ) diing dJa-ban chi nam ( houssolt ) dinh di i[ua Bai- lEky-dirong sang An-d<i, roi lim thay chAa .-iny-?i-gia ( Anie- rique);(ti^n nam U79, ngitM Hu-iiao-nha ( Poiltij^al ) Wn 14 Vasco de (taitia di^ voiig qua H&o-vpng-j'jac [ Cap de Bonne Esp^rance ) sang An-do-dLrcrny vilo diit Au-tto. NiSm 15'il lai c6 ngudri Bo-dao-nha ten ]a ^lai»ellan di qua Aii-do-durang sang Tbhi-btnh-diro-ng vao d.it Plii-lug;t-lAn ( Philippines )- Tu- do ve sail ngur^i RB-dao-nha ( Poi-Eiigal ) mii iuiug Tdy- ban-nlui ( Kspague ) v:i ngtr^i Hda-laa ( Hollifode ) mdi song — OS — w songhuong 'v 96— viCrr-NAM SU.IAIOC A-dAng tSy dal thu6c-dia va mo- cira hi^ng bu6n-bAn nhir sail nay : Nfim qoi-hpi ( 1563 ) vc diy'i Gia-l7nh nhd Minh. ngtrai BS- dao-nha d^n o dfli Ao-mtin (Macflo) nirandamp;c Thu. Nflm man - Uiin <l5fi8) ngirtri Tfiy-ban-nlia SiiQ}.; liiy dSl Phi-lySt-Wn lain lhu(>c-dia. Nfim blnh-lhAn ( 1596 ) ngirai H6a-Ian sang iSy d^'t Ti-^-va (Java) Urn ibuoc-dia. Ve saii dan dan njiirC-i Il5-d^o-nlia, ngiriri Phap-lan-tiiy (Frjince) vj^ ngircVi Anh-cal-Wi (Anglelerre) d^n Of dat An-do. Ngttandamp;i Aa-chdit stang dandamp;t Viei-nam . Ngirai Au-chuii sang butm-ban 6* mrcrc la, llii cj iif»irandlt;Vi B'o-dao-nba den i? xiandgt; Niun iriraz hl-i ca, raff ciVa hauy ff pbrt H6i-an (tuc i Fiio) Iliuandlt;ic dill Quang-nam. dSy Ini c6 n«xtandlt;n Tiui, ngiro-i Nh^i-ban va ngu-6i H6a-Ian dfin bndn-ban tibicu lam. SiU-h cua 6ng XJaybon vA Riissier c6 ch^p r^ng nam giap-d^n ( 1(U4) dtri cbiia Sai da c6 ngirori liS-d^o-nha Ilmi la .lean dc l-i Croix di5u l^p lO diic: Sling & dal Thuan-Uoa. ma biiy giu- cr Hue njjirtri ta c6n gol eho ay la Phuang-duc. (7 iigo^i HjI^c fhl Irirfrf da c6 lau cua n{^irandlt;yi B5-dao-nha m vao biion-ban, nhirng mai dCn nflm dinh-sirn ( 1(337 ) dcri vna Thau-long nha L^, Thonb-d6-vurajig Triiih Tiaiig mm cho ngu-M H6a~lan d?n mo cira h^ng or Ph?)-hjandamp;n (gan ch5 tinh-ly Himg-y6n bSy gicr). Ve sau a day c6 ngu-oi Nh^Ubatv, ngiTfri Tkxi, ngirai Ti6ni-la den bu6n-b;ra ke co 2.000 noc nhk, iim (banh ra ch6 vui-ve lam, cho n^n luc-ngu cất cánh gia c6 cau rang: Thiz nbandamp;t Kmb'ki/, ihu nhi PbS-hi^n. Ldc bSiy gi(V nguandamp;i Rb-dio-nha aamfi bii5n-bAn cr trong Nam nbi^u horn^ ma c ngoai BCic llu cb njjuo'i H6a-lan nhieu boti, nhirng thiia ay ngirtri hai niric & hay Iranfa-canh vtri nhau, boi lh£ chii:) Trinh va cluia Nguyen deii cu y mu^Jn nb^n. cA Sy ma nhor bo j^ti'ip minh. Son^* vi Ipi bu6ii-ban cho ntn bo khdng chiit ra milt gii'ip hSn, th^nh ra Iandamp;u nguy cac chiia cung chdn ^'a lai D^i-thoi v'& vi^c lOrtg-yiao, cho n^n d£n nam canh- NGl/tVl AU.CHAU SANG Nt/tVC VII^T - NAM - 97 thin (1700) J^ri vua !^ Hi-lung. ngir6i H6a-]an Ihdi Tchrtnjj vao burandgt;n-hfln a ngofli Bac tiu'Q. Btri b^y guV n^uJi Anh-cAI-Jtri va ngirandlt;Vi Ph-ip- /nn-tdy cung vtio bubn-biin 6 nirwc to, N^lm nhtm-ti ( JtiT2) ddri viia Landamp; Hi-IOag, ngircri Anh-cAt-loi «Iem chifc t^n iTn/i* vAo xia met cmi h-Xng hi)6n-b6n, L-hua Trinb cbo m6ug 6- Hht'i-hifii, nhtrng vi sail sir buOn-ban khandlt;lnj^ dLrorc Ihinh-lm, nain/i Anh- cal-loi clu (> diJn nam dinlwsiVii { ltiU7 ) riji ihdi. Cnn ngif^i Pbip-lan-tAy thi t ir nSm cjinh-lht'iii (KiSfl) rf« c6 lau v6o xin mandamp; cira hant; a I'bS-liiSii: i!^n ndm aJi^m- tuSt ( 1682) !ai c6 nhi^c laii Saint Joseph a Ti^m-la sang ircra pham-v^t &n^ cUuii Trjnh. tl' lronj» Nam Ihi nJ^m binh-djii ( l*»8fi) en nj^u^-i Pliap li^n Is Verret ttu^fc ph^ii miV t-ira b;"inj* 6- cu-lao Cfln-Iun. l)?n niSni ky-li ( 1740 ) lai c6 ^^►l nfjuuri PhLip lea h Poivre Ui chi^c Ijui Machault vho cira Hrii-an, xin vhO yet-kj^n chija Nguyen ik dding trr qiiGc-lbir cimiJ phSm-v^t tit' 16 tinh ^nao hi€u ciu bat mrcrc. Cliila N(^*ivfii <.un[j tlap tbir lai, tbu^iii i-bo njjirct Ptiap vao thOntl-thirani;, N'hxrn^ ch^n^i dirg^c ban Inii llii cba^-ly cua Phap Or An-ilci bai di, chn iifin, sir IbiSiig, Ihirirny vt'ii n^in''! PtiAp cuDg bai. 2. SV fil riU'Vi£N-S[iao nao ca. Mai lian-ti'it. thiy mAt vi tban riOnn cua miuh, ThirOn^ hay I^y uai lire hcttil-dc>nt; cua tao-hua ma tiriinj^-tircmg ra cac vi [h^n, mi lani il^D, Uim dai. d6 [hi> cuni", Nhur dAn-bw Hi-tap (Grec) vad^n-tocLu-ma (Romaics) rhir IhanUiu-bt-le ^lupiter), Ih&n A-l>u-ltJii'» (A, tlu tir nSm Nguj^fin-hOa ngnyen-ni^n ^ -dfo ?t -^ dandamp;i vua Traog^Ong nhfi U: ( 1533) c6 nguoi Tiy E^n Ji I-n^-khu di dirong b? viio glaug dao Thifin-ctiuu ir lang Niali-ciryng, lang Quan-anh, ( i ) B^o cua (^ng Gia-lo lip ra cho ncn ta thiro-njj goi la dao Gia- lo; l^i Ti 6ao ^y chl tli^ Thten-cliuB ma thoj, cho neii lai ^oi 1^ d^D ThiilwibLiii Ciandgt; phai goi la dao Ctr-doc bori chir Chriiit la tandgt;4c ciru-thS. (2) CanbgiQu Id m^t pbai d^o Gia-ta cua ngu-if^i cliu-^nao tE-n la Neetorjus kl' ra tir de-ogG th^-lty cr Bong La-ma. roi Iniycu saog iiirfrc Ba.ltf f Per**!) vi nirfrc TAu. NGlfifl kV - ChAU sang NirO'C VI^ . NAM — 99 IhuOchuy^n Nam-diiin (tiro !a Nam-lrirc) vA & liing Tri-lu. ibuOc huy^n Giao-thuy. Sandamp;ch A'am-siandgt; cua Trircng vmh Ky ch^p rSn^ n5m binh-lhiin itr6-j Irong nir6fc phfla ra b^n Urang hen gido. ghen-gbt^t nhnu ban ngiTandamp;i cure dJch, Vua quan (Iii IhSiy ddng phcp thirirng kliiing cam duffc, men dtmg den cijc hinh dandamp; ma liirng-trj. gH hai bao nhi^u ngirdi v6 i^i, T6m lai mi x6(, Ihi gia su- ngirori ngoai qu6c vao ntrac ta ma chl c6 viec buoo ban mi lli6i, Uii chai: rtug nir6c ta xija nay v6n la inandlt;il Dircrc v5n hiiSu, vua qiian la cung khongco le gl mi ngaQ-cam ; nhirag bm vl khi du qiian^bt; d£n viec siing- Uq, thl dii hay do" Ih^ nao m^t- loug, ngtrOi la ai rung cho sir ajing-tm cua iiilub lA phai hori, Ihaiih rn. kh6ng ai khoan^uiig cho ai, rbi cir phai dung th?-li,rc d^ mu de-n^Q nhau. Cung v[ th? cho nfin ve sau nirtrc ta khoiig chiu suy-x^t le phai-trai cbo kj-cing, lam lam sir lan-ic dc d^n n6i niSt ca sir hi)a- hi^u vdri cac nitifc a Tfiy-dirang va gay ofin cai roSi bieti-lo^n cbo ntrd'c nha v^y. (3) HoS'lan luc la H6a-lan (Hnllandie). Nyuri-i Hua-lNn sang bu5n ban b ngoai Bat (rUffC h^t ca <.'ho i»en rairi (joi la dao H6a-!aii. Vu luc. bi!y giiCr ngirfri Viel-nara ta ktinng phan-biel. tfUffC nh&ng nirorc iiao, hS Ih^y ogircri Tay Ihi Ihiri^ng cu goi 1^ Hda-lan, www songhija CHimNG VIII V^NTRUNG-SUY COa CHOa NGUYEN i. Triwng /fftiie Loan chuy^n ijmjen ? Tdif-strn day hin/i 3. Qaatt lio Trinh vdo lay Pkti-xndrt *- Chaa Ngugin uio f,!o dinh 5. Ntjuyeii-inftTiig khui binh Jitnh rUy-jcrn fi. i'gay?ii-i>irQng ilinh r<Ju i>Uri niri/e Phap-Uin-i^tj 7- Kguy^n IIu^ phd quait Tifm-ia I. TRUCTNG PHOC L0N THUY^N QUY^N. Ttr On-i Nguyen HoiiTi^ li<r di, ho Ntiuvcii lam cht'ia Irjng Nam phiu bac chflnu nliaii voi ho Trjnli, phia nam daiili tjSy dil Ctii^m- th^nh va dit ChiVn-lap, ti uycn d^n tlOi Vu-vircng li"! Nguyifin- phuc Khoat mcri xirng vircrng hicii. Vu-vircrnfj ttinli Irieu-nghi, I^p cung'di^n a dfil Phii-xuSn, va pJitinR cho njjirW con thir 9 1^ Nguyen-phuc Hi^u fft H %. li'ini Ih^-tir. NiBm St-d^u (1765) Vu-vinrag mat. Biiy gi(> IliS-t^ da raiSt rSi, qOn the-lu- 16 N^uyen-^phuc Ducruy ft w flf hiiy c6n nho, in& ngtrcri con trirffng ciia VQ^vtriyng cung mSt roi. Ttr di- chieu de %i dinh lAp ngurcri cun Lim hisi l^n n6i [it;lu^p cliiia (1). Nhimg khi Sy ngirai quy^n-Mian I^ Trirang phuL- Loan St 1* ^, y niuoD chuyi^n qnyen !am b^y, bead&i lor di-chieu di mft I^p nguxri coo Ihvr 16 cua Vu-viranf', mfri c6 12 lu&i, 16n ikm chua, goi la Binh-viro-ny ^ j£.. {1) Ti>c la boang-klnLio vua Thl-u"!, sau Iruy Ion Ifl Hirag-lo HicU- kbang HoaoK^fl^ i*- tfl. ^ ^ ^ I". 101- snnghuong.vn J02 — Vf^.NAM sO-LirgrC Trircrng phiic Loan k ngircri thnm-lam, Iflrn nhicu dieii tan-4c» trong nirtfc ai ai ciing oan-giqn. boi Ihf cho nen, o- phla nam Ihi c6 TAy-som ^ j, dS'y hinh danh ph.^ lai dot Qui-nho-n ; c mat b^c Ihi c6 quan hp Trinh vho lay dSl Phu- xudn, ISm cho ccr-TighHp ho Nguyen xi^u-dft vgy. 2. TAY-SON DAY BINH . Luc bay gid ty huyen Phu-!j ■^ ^ (n^y *^oi 1^ Phii-cal ) dat Qni-nhtrn, c6 ngtrOri Wn lit Nguyen Nh^c ft -^ khcri bicih phan-doi vm chua Nguyen. Nguyen 6ng to bon diri cvia Nj;uyen NUac la ho Ho cunp mOt t6 v^ H'6 quj Ly ngay Iru-irc^ nguai u huyen Hung- nguyfin, dat Np;he-an, gap h'lc. cbua Tiitih. chiia Nguyen diknb nhau, bj bat dem vao a Sp TAy-scrn sg di i., (2) ihuoc dSl Qiii-nhcm. BSn, do-i ong Ih^n-sinh !a Ilo phi Phi'ic 5!^ % -fj dcri nha sang o Sp Kifin-thanh ^ i*. L. nay la li^ng Phn-lac % jj)"-, huy^n Tuy-vien. sinh dtrtrc 3 ngircri con : Iru-oriy la Nhac ^, thu la Lfr fS, thir ba Ifl Hu^ 4. Anh em 6n^ Nhac mu3n khai loan, m6i lily ho me 3a Nguyen de khoi sir cho de Ihu-phuc niian lAm, vi rAug dSt trong Nam vSn la dSt rua chua Nguyen. Nguyen Nhac lrir6-c kam bi^n-Iai 6^ Van-dOn. cho nin aau ngirori ta IhiriVng pgi Id bien Nhac, NEiung vi tlnh hay danh bac, ti6u mSt ca litu lluif, scr phai Lot, hit di vao rirng 16m giyc. Ben nam tan-mHO (1771) m6i J^p don-lr^i o- d3t Tfty-sffn, chieu-nap quAn-sT, ngu-^i theo ve cang ngay cSng d6ng. Thircrng hay iSy cua nha giau cho nha ngheo, fho n€a nhitng ke ngh^o-kho Iheo phuc rKl nhi^u. ThS Nguyen Khac moi ngay m^l nianh, quan nli^ clnW d&nh khdng diroc Va lai Xhac la mot nguai c6 can^dam v& t£m cor-trl ; mpt h6m dinh vau l&y Ltianh Quj-nhqrn, ben Mp mu^, ngbi vao Irong cai cui, chr» ngirtri khieng vao npp quan Tu^n-phu o dSy Ih Nguyen khac Tuy^n. Nguyla khac [2) Ap Tay-swn nay la dal thou An-kli3 -^^^ vi IhOa Cuit-an K^, Ihupc: phu Hoai-nhan, Vi anh em Nguyen Nhac khtfi nghiSp or cli5 ay, nen mai goi ia nha Tay-sirn. www songhu •ST" VAN TRUNO SUV ClIlA CHOa HGUwts - m Tuy^n tirofng 1^ thai, cho diifl vAo Irong Ih&nh. Bfo nira (Mm, Nhac phii cui ra, mcr ciia thdnh cho qiiAn minh vAo dAnh dnoi quan qutm di. giir lay IhAnh Qui nhan Iktn ch.^ can-ban BSy giir lai c6 m% ngircri khich bu6n tSn I& T5p Blnh Jf, f v<i Ly Tai |: ^ cung mO quan nfii Mn theo giiip TAs'-so-n- Mguyen N'hac chia quAn ra lAm .*) <lBn Id . (rung, tiSn. hiii, la, hirii, roi lit?n l^n danh t^y (Ii(t Quang- nam. Chdng bao lAu tir d3[ Quaug-n^hTa h&y giir vao cha dSn Binh-ltiu^n den (huOc v^ Tfl,y-stm ca. 3. QUAN ho TRINH VkO LAY PHO-XUAN . Bang kJii Irong Nam c6 quyen-than chLiyfin-chlnh a (rong. Tiy-snTi danh pha Cr ngodi, ff ngoui Hac thua Trjnh lA Trinh Siin jSp 4^ biSl linh-trang nhirviy, bi^n sai dai-lirdmg la Hoknp ngu Plu'tc ■i^ .i. tE dem thuy bo ho-n 3 van qunn uijng vM H<;flng phiing Cor ^;i^ ^, HoSugdinh The *^fl. Hoaog diali Gao j/^ O. i ko dat B6-chtnh d6 d;iah hp Nguyea, gia n6i i vao Jdah TririTng phi^c Loan. Bin Ihing iO n5m gLn|j-ngp ( 177-k ) quan Hoaci^ nj;{i Phrtc sanf* st>ng IJnh-iiiang. sai Ho&ngdinh ThS dem binh den danh l&y luy TrSniiinh ^ Jf , nhtf c6 n6i irng^ cho nftn tdiOi ; ifanh iTi^ JSy dirox: liiy. Trioh Sam daqc tin Ho^ng ngu Phiic dapha diJ7C thanli Tran-ninh rdi, ben quy^I k6 dem dai bmh di viku liep u-ng. BGn thiing chap thl (juan ciia Ngfi Phiic tier: '11 Junf{ & liiiig Hn-xa ( thuyc huyen Minb-linh, Quang-Irl) y 'A truy^n bjcli dt nt)i rSng quan Bac cin vsin danh TriroTig phi>-: Loan vak !h6i, chu- khOng c6 y gi khiic ca. Cdc qtian o* P*. xufin b6n miru bit Vitiic Loan dem n^p. Hn;^ng ngu Phic b^l dLrcrcTrtro-ng ph6c Loan roi. laj li?n bin!) den hiiyen Datig-xiJ'Cmg. sai iigirtri dura tbir &^n i'hii-xuan noi rSngtuy Phuc Loan da Irir. nhirng m^ Tfiy-ao-o hfiy cim. v^y xin deni binh d?n hot tai Pht'i-xnan d^ cung di danli yiac, Chua Nguyen bi^t mu-u Hoang ngu Phuc chu-c danh lira d^ lay Kiuh-tlianli, beti ^ai Tdn thiSt Tiep i|, ciing vdi quan Churo-ng-cor la Nguyen i-an Chinh fi. X lii. dem *htiy-b6 quan fa an n^'ij (r sOng Bai-^!ap-giang ( nay goi lA Phu-lt- Cf huyen IM — V1$T - NAM Sir - IMQC Quang-dien). Ho^ng ngu Philc aai Hoing illnh Th& dem binh di I^q dirang niii r5i tiSn binh hai m&l daati dp lai, qufta ho Nguyen vo- Ian b6 chay ca. quln Bac tiSn Ifln 13y Ihftnh Phii-xuan. chiia Nguyen vi c&c quan chay v^o Quang-DBm- BSy gicr Trinh Sftm d6ng ct H4-trimg, dirorc tin Ho&nf«ng& PhOc da Uy dirac Phu-xuAn rBi, mirng lAm, sai quon dira cho Ngu Philc 100 lang vSng. va cho cac tirime-aT 5.000 lang bac, lai phong cho Ngu PhiSc lam Dai-lrSn-phu j^ fl- j^ dSt Tbufta- li6a dS lovi^ iSy dSt Quang-nam. Boan rbi Trinh Sftm rill ,quAn vS Bile. 4. CHtiA NGUYEN VAO GIA-BJNH. Chiia Nguyen v6o Ma Quang-nam d6ng cr BSn-van, I^p ch^u la Nguyen -pliuc Dvang fiL i£ 8| l^D I*"!" Bfing-cung, d5 lo vi^c d^nh e'MC- Bwgrc mSy th^og quf^o Tay-som or Qui-nhcrn k^o ra danh ISy Quang-nam, qufln chtia Nguyen dinh khdng nSi, thua cliay v6 ddng if Tra-icrn $. J,. Chda Nguyen li^u chirng kliOng chting giu- duffc, b&n cGng ngu-cri cbfiu lb dng Nguyen-phi^c Anh ft fi i* xufing (huyen chay vao Gia-dinh, de BOng-cung a lai Quang-nani chSng gtir wiri giSc, Ddng-cnng d6ng dOn 6- lang C4u-d& ft. R (thuOc huy^n H^a^vinh). Nguyen Nhac bi^t DOng-cung Ih^ y£u, vi lai mufln iSy liSng d£ mi gai chiing. b6a sai nguofi di riiArc Ddng-cung v6 d6ng o- ph3 HOi-an f- ^ ( Faifo, thuOQ Quang-nam ). Ngay luc liy quan cuaHoang ngu Phtic da qua Hai-vAn-scm vAo J3y d6n TriiQg-swn va d&n Cftu-d6 6 huy^D Hda-vinh, Nguyen Nhac sai ngaa'i khach la T^p Binh 14m ti£n-p>hong, L^Tai lam Irung-quan, lir mlnh lam h^u L^p ra danh nhau vari quftn ho Trinh 6- lang C^iU'SS ^ ;> ( UiuOc HOa-vinh )- Qudn Cua T^pBlnhdiu la ngu^Vi kb^ch Quang-ddngvfi nhirng ngircri mpi to ^n. a1 nay coi U-^n i-a d<ii kb^n do cam phang^ deo bhi^n, dAnh Ih^t la hting manh. Qu&n lien dOi c«a Ngu Phiic diTorogkhOng n5i, NguPhiie miy sai Ho4ng dlnb The vii Ho^ng phdng Co' dem ky binh vko x6ag lr4n» rbi b^ binb danh vAN TRUNG-SOV C&A CHOa NGUy5>J - JW. Wha vko- T4p Blnh Ihu3 cbay. Nguyen Nh^c vfi L^ Tii pbai iii v£ gifr b6n Ban 4%. :^ rfii dira BAng-cun^ vfe Qui-nhnrn. Tdp Dinh v6n U njijirtri bao-ngircrc. Nguyen Nhac mu6n nh&n dip thua trlin Mt gi^t Ji Tdp Blnh bi^l y bo chay v% Quing- ddng bi quan ahft Thanh bSt durprc dem ch^qn. Liic bay giir cr phJa nam c6 qaan Lirii-thu dAl LoDg-h5 1^ T5ng phuc Horp "^ i* iS- dem qufin dfinh lay lai ctiroc ba phu ):& Bbnh^thiidn^ Di£n-khanh vu Rlnh-Jth^nh. rtii tai lii^a btnh ra dinh diSt PhU-y^iQ ; 6^ phia bSc thi c6 qnan ho Trinh dbng w Quang"iiam« Nguyen Nh^c ti^u th€ cli6Dg khi^n^ nSi, b^n sai Phan vfin TuS ;i- X S. dem tbir v4 v6ng li^a ra noi vd'i Kodng ngu Phtic sin nOp dfll Quang-nghTa. Qui-aho-n, Phii-y^o vit xia lAm tien khu di dinh ho Nguyen, Hofing ngu PhiiQ cung niu6n dung Ngiiyj^n Nhac d5 Jinh dSt Gia-dinh, ben lam bit'u xin chua Trinh ehu Nguyen Nhac lAm Ti^n- phong- tiffriig- quiln» Tky-actn Hii^u-triraiig tS Jjl :ft ^, sai Xguy*^n biru Chioh f*. ^ ft ^J^n^ c^ va aa kifm vao cho Nguyen Nliac. Nguyen Nhackhdng lo mat bac nira, b^n kp mifu de daab- JJiy d^t Nam. dem coq gai ininh la Tbo Hu-any jt «^ dang; cho Bong-curtg va khoun-dai m^t each, rat I6a-kinh. M3i sai ngiro-i d^a gia u6i v6i Tung phiic Horp xia vg hihig Je lo ayr khOi-phnc la,i dat Phu-x.Li4n, T6og phuc Hg^p cha su- J^n xem hu Ihuc, Nguyen Nhac dira BOng-cuagra liC-p, r6i vi^t thir cho ai> dtra vfe noi lay nghTa phii Jjp B6iig-cung. dicu au xu- tSc, Toug phuc Hopp tia ta Ihtrc Unh, khuog phOng bi gl nira. Nguyen Nhac biSt ru tinh-hinh, sai em la Nguyiin Hu(^ dem quan d^n daali Tong phiic Hcrp. Quiln ho Nguyin Ihua to bo chay ve giir V^n-phoag. Nguyen Nhac cho ngirtri duai lin th^ng tran ra cho Hofing ngu Phiic bi^t. NgQ Phiic xin chua Tiinii plioiig cho Nguyen Hu^ lam Tfiy-aon-hifiu Ufia- pho ng-liro-ng-quan. Qu^n Hoing ngu Phiic doiig Qf Chiu-5 i^ %. giap dSl Quiing-nghia, den thaug chap nSm iy la n^ra at-vi (177a) bi dich chfit mSt nhieu. N^u Phiic viSt Ihu- ra xin chua Trinhi lOG - VI$T - NAM SIT - Lirg'C cho r^t v§ giur Tbu^a-hoa. Trmh S§,m thu^n cho. Houng ngii Phiic v£ d^o Phi4-XLi^n thi mat. cbiin Trinh sai Bui thg Dat J(L # ii vao thay, v& sni I^ qui B6n ^ -f il vao l^m Thara- (hi ciiQg giv A&i Thu(ln-b6a. B3t Thu^n-hoa bfiy gia kJ li> dal Nam-bfi-chinh (ro- vao 14 2 phu : Trieu-phoDg vS Quaug-biuh (3). 2 huycii^ S uhau. SG nhan-dinb dirtrc I2C.S57, siJ rugng tiai rOng dirjc 205.507 mau, nhiTDg ma Iflt dal rirtig vu cac IhiV di» thi con dir<?c 153.181 miu phai dong tbu6. Tir khi quSn ho Trinh luf ve Thu^n-hda roi, dal Quaqg- nam iai tbu^c vS Tay-scn. NSni bioh-iban (1776) N^^uyen Nbac sai em la Nguyen Lu dem Ihuy-quan vtffft be vio danh Gia-dinh, J^y dugrc Ihunb Sai-c6n ^ jfit.- Chua Nguyen phai cbay v6 Tr5n-bi*n (tire 1^ Bi^ii-boa). BSy giof a Bdng-som c6 Bd thanh Nhtn ^i f^ f:^ kliu-i binli ch5Dg 'in Tdy-sffn I3y Iai Ibiinb Sai-con. Xguyen Lu lay tlnjc gao TOi rtit quAn vk Qui-nhtni. Xguyen Nhac th3y Ihg rainli nn>t ugay mOt mtinb, ben sai sira Iai thanh Ba-ban ( lu kiiih-thunh cut.ua Cbidni-Uianh ngfiy IriTffC ) roi d5n Ihaug ba nam binh-lban ( 1770) Lu xvng Mm T&y-scrii-vircrn^ va phyng cbu"*; Urt>c cliu fiioi Dyiriri. Bay gifr TAy-sorn dem B6ag-eung la or chiiu Thap-lhap. Bong-cung bfen ti'6ri su6ng (Iiuyen chay ve Gia-tlinli. Ngirrri khacb Ly Tiii Uirwc da hii iXyuytii Nliac tbeo giiip chiia Nguyen, roi sau bi phAii Iai, danh chvia Nguyen, nay nghc B6ng~cimg (r^n ve, Itii deiii biuh iirac vc Sai-con ]a[) Itn I&ra TAn-chinb-virorng #r aL i, lOn Biiih-vurtrng lam Ihai- Ihu-ffng-virang Jl ^ J- d« ciing io str kJiOi-phuf. ^5m dinh-dau ( 1777) Kguyin Nhac sai ii|ir<>i ra xin vM chiia Trmh cho triSn-lhu dat Quang-uam, Trjifli Sam hay Qiir cung cban iir dung binb, b^n nhan-<lip phong cho Nguyen Nhac lam Qiiang-nam tran-lhu, Tivyen-uv-dai-str, Ciing-qnan- ct^ng ^ ,?, a t> S S ^ ft- 4. i^ i:. ' (.l)Trieu-jilion«-phiic6 5htjyeii;Qurins-binh-phucd 3 hiivn.. . 'au. wwwaongnuong vn T Nr.UYKK - in? N'ffuypn Nhac ilum- phong rou khonjj phiii phunj'-;;irr miiil hiic nTra, htn sai Nguyen Lu- vii Nguyen Hue ilcm tliny- hii quftn vaf> ihinh Gia-flinli. l-v Tisi choiii^ klmn^ iini f)luii Im'i chfty. riin-ctiiiih-vu-uiig tiiai' vt- h^n Tr;i ( lhiM>i." l>iiih-tui/a|i ) rSi lai chay ve Hu-vat ( lhm>c VTnh-loni,' ), mn ThiJi-lhirmi<»- virornj; Ihi chay ve l.oiiji-xuyCn. Nhung chiinij lino liUi Nj^uyt'h Hii6 item ifUi'm (.liioi bnt (firirc ca Tliai-tJnTfmy-ir(Tng vii 'rjn- clnnh-viru-iig, (icm ^lut ilr. Xyuyen Lu- vh Nguyen (hid liiy xanj; cl^l (Jia-diuli, ilc t?ing-cl«5c Chii i. u* lai tran-thii. rui ilini quan ve ijui-nlian. Qua nan» sail ix nam m^tLt-tunl ( 1778) Nfjiiycn N'liac Eir irng lie hi^u, ((fit nicii-hieu la Th^ti-itirc J^ -tfe. gpi ihaitli Bij-bau lu Hc)jJuj|-tl^ th;tnh, pJiiirip I'ho N'miyen [.w- him I'iel - cbc, Nguyen Hub lam Long-iilnro-iiy trnVriij-qiian. :>. NdUY^N'-VlPaXG KHm BINS! tJANJl T.V sa Klii Th!ii-UiLrQrn(i-vu'n'njl va ■riin-chinh- iromg bj. hiit, Itn mji/ori ch.iu Tliai-ttiirrrn^-virqrny lii N^nyi'n pliiic Anh, chay lliozit dtfrf. Ben khi X>inU ti> diil Lon£-vuy6ii. litfi l^n iIl-u Sa-ilec, vi niiag <xi quan iluf/Tny- dlnh la Bd Ihnnti XhuD ^ :j- ^, quun cai-Uni Ll- w'ui Cud ife. X ^ ( J ) vii cac lu-drn^; la Nguyt-n van Uoun^; f^ X S^. 'Gag phiriru Khuong "^ 16 ^, T6ng phucrc Lirirng % H j^ ^ *lanh (hiui loui^-Jiic Chu. lay lai IliaiUi Srti'i:6n. U&y ^iCf X^uyrii-phiic Anil iiu'ri Co 17 liioi. cat- lirtrny dei.i lun leu him Birg-c it !An rua Tay-scrn lai shi long-tloc Chu ^, Lir-khifu l^'y J*, va quau luV-yia Pham Ngan '£. j' gio* iu6i cu 4 tiioi. Moi SIT da xep-rlat ca roi, nhtrng vi con Ir.ii miia gift cho nen ong Ba-da-lOc chu-a khai-hanli dirtrc. Nguyen- virandlt;ynii tuy da nghe lori 6ng Ba-da-lijc dinh sang cau-ciVu nirandlt;yc Phap, nhurng Irong bnng chua quy£t hin. con c6 y mu6n nhcr nvritc Tifim-la. Nguyen lie ddnh thua aSii-cdn, Chiku vSn Ti^p chay sang Tifim-la cau-ciju- B^n 1hang2 nam gifip-thin (17S4) vua Tiem-Ja sai ta6fng la ChJit si Ba dem tbuy-quan sang Ha- lifin, tim Nguyen-vucrngd^ mori sangbandamp;n vice. Nguyln-virong lai tiSp dirorc nial hi^u cua Ctiau van TiSp, cho n^n m6i dSn hOi v6i tufrng ntrtrc Ti6m^ rSi ciing sang Vong-cAc xin binh ciru vien. (5^ To- i]iidc-lhu- n^y va cai thu ciia Nguy£n-virandgt;Qrng vi^t cho vua nu0c Phip nay hay con a Ngoni-^iao-b^ lai Paris.. www songhuo VAN TRUNO-SUY CVA CMVA NT.llYfcj - in Ti^in-viro-ng tifp dai Nguycn- urtriig r?it hi^ti. vji Hiii li;ii tuOng Vd Chi^u TSiig 43 ^, Chii^u Siranji ^3 ^ ilem hni van qiuin ciing 300 chiC'c Ihuyfen sang giup Xguyen-virandlt;r]ig. Qiiviii Ti^in-ia sang iSy dtrcrc Rach-yia, ftu-lh^c, Tra-6n, Mmi-rhlt, Sa-dandlt;fc- Khi ddnh ff M^n-lhll, Ctiftu van Tiep In Itur-iynj^ "O'l^ nift mSandlt;. Tir do qiinn Tit-m y th? di d^n diiu (jiiSy-nliitM dan sir, lain nhieii dien iiin-flc, cbo u^n Imijj nijuoi ijiin-hdn luin. 7. NGUYEN HUe PHA QUAK Tll^M-.l.A. TutrnfiTAy-sini giu dal Gia-diiih 1^ Tiircrng van Bn J^ X S- . tli-^v quin Tiem- la sang danh pbHi, th£~]irc nifinii kni, b6u sai tiirirai vi^ Qui- nhirn phi-bun. Vua Tiiy-scirn sni Nguyen Hu^ ft .'S dcni biiih Nguyen Hue vto d^'n Ciia-dinh nhir <|uAn Tit-in-la df n gall Rach-ySm va Xoai-iiu'il cr phiii liOn My-tJiu» I'OJ dnnb pha niOl Ir^n, ^iandamp;t qnim Tiem chl uou dirp-c vai nyhin n;^irOi^ fliay Uieo du-frng iftiranff-dao hSn ve nirandamp;c. Ni^iiyen Hii^ pha'du-fxc qu;"in Tiem -la rif»i, deni binh diiandamp;i daidi Nguyen - vin.vn;P CHOA t Chtia Trink bo tnrong tap fliir 3. Sifn-binh 3. Tay-son liff Thuan-hoti ♦. Tdg-ssn dal Ap Trfnti 1. CHT5A TRINH bo TRU-ONG lap THtandgt;. Tir khi quSfl chin Trinh 13y diiwc dSt Thanh-h6a randamp;i, Trioh Sim dac chi, cdng th^m ki^u-hanh, tai c6 j* mu6n cufrp ogdi aha ht, b6n aai quaa Tbi-lang U Vu triSo ThJeu A, J^ i? sang nh^ Thanh dang bii^u n6i randamp;ng con ii'hau ho L^ kh6ng c6 &i d^ng lim vua nu-a, va lai sai quan nOi-giam Ui viri Vu trao Thi?u dem ti^n-cua sang dtif-l61 mk xin phong Ikm vua. Nbimg sang dSn BOog-dinh-hB, thi Vu trSn Thi^u dem iandamp; bi^u dot di» rl3i u6ng Ihufic dOc nia cb^t. boi viy vi^c cau phong lai bo. kh6ng Q6i d^n. Sau Trinh Sfim sBy-dam nanj; Bang thi Hu^ 9^ ^ .4. bo con Irirorog la Trinh Khai :Sp fe*^ m^ l^p ngircri con cua Baug- Jhi U Trinh Can Jis ^ lam tb^-lu-- Tir do ngircri thi theo Bang-tbi, Dgird^i Ihi ph6 Trinh Khai, Irong pbu chiia chia ra bfe-dang. Thangchin nam nham-daa (17S2) Triph Sflm mSitd^di- chieu l^p Trinh CAn lamchiia va Huy-qu4n-c6ng HoAng clinh Bio M^ tf X -^ M. "t' lam phu-thjoh. Trioh Can c6n il tufei mandamp; lai lam b^oh, khdng m% ngiroi chiu pbuc, boi v^y cho aandamp;n Lh^ab ra su^ bl^a-tosm. — 113 — ■"WWW. song hiJong.;'n in— V1$T-NAM SV-'LU(/C 2. Kl£U-B!NH . Nguyen tir khi ho Trinh giiip nhk L6 trung-himg v5 sau, d3i Kinh-kJ chi diing linh Thanh, linh Ngh^ gol la ttu-bink d.^ liim quan tiic-v^. NhuTig Unh fiy Ihiro-ng hay eiy cOng I4m nhiSii diandamp;u IrAi ph^p. N3m gifip-^ian ( 1674 ) dfri Trinh Tac, linh tam-phu lire Ijiljnh Thanh, linh NghedagiSl quan Tham-tung Nguyen qiiSc Trinh PL ^ ilj vandamp; phk nha Pham c6ng Trir ?t V ^- Nam lan- dau (1741) quan iru-binh Ipi pha nha v^ chtrc giSt qudn Tham-SuDg Nguyen qui Canh f^ -fr g- Nhixog He quAn iru^binb Ikm loan nhir v«y, tuy nhfi chi'ia c6 hSt nhvrng du-a thu xirfifng lam tpi nbirag cUiing da quen thoi, ve sau he hcri en dJeu gi bSt blnh, thl lai not l^n lam loan. B^n nam nham-dijn (1782) Trinh Sam mSi, B^ng-thi v4 Hoang ^llnh Bao Up Trinh Can len hm chua. Con trirong Trinh Sam la Trinh Khai miru vffi quandamp;n tam-phu d^ tranh ng6i chija. Cất cánh gifr c6 tin hi^o-lai th«gc di^i Tiep-baa l^n la Nguyen BSng K* W. ngirm Nghe-an, dirng len lam dau, vfio phu chiia daiih ha hoi trong lam hi^u, quan u-n-binh k6o dfiti viy phu, vio gj^t Hoang dinh Bao, bo Trinh Can vi Bang thf Hue, l^p Trinh Khai lia lam chi'ia. Trinh Kliai phoiig quan-lir6-c ilio Nguyen BSng vii trong fhirorng cho quan tam-phu. Tir do qiian ay m^l ^a^Y niOl kieu, cir di ctrcrp pha cac nha» khong ni kiem-ch6 dirrrc. Nam giap-thin ( 1784) quiin tam-phu lai pha nhii quan tham-Umg Nguyen Ly ^ ■((_, nha Duo-ng Khuong # & vu gi^t Nguyen Tri^m ft* $ 6- tnTfrt; cira phii cliUa. Khi cất cánh gicr Nguyen Ly chay tho^t dercrc l^n Styn-lay ciing voi em la Nguyen Bi^u ji, i^ ban dinb rtrofc Trinh Klini ra ngoai. roi goi binh cac tr^n vfe Irir ki^D'hinh. Xhung sir lo ra, qnAn kieu-binh vao canh giCr phu chua, Trinh Khai kliflng ra du-^rc, Quan ay lai chia nhau ra giu cac cuu 6. Quan cac tran cung sty chiia bi had deu phai nit ve, Tir d(> quan kiclu-binh k^o nhau hang trfini hsiog nghin di cuap pha cat- liing. He c6 diia nao di 3e-loi thi dan likng ]ai bat gift di, tlianh ra quan v6d dan xem nhau nhir ciru-dich. ma cac van than vo tir6'ng cung h6 lay ma chiu HO T«[XH mAt NrrHl^P CMV.K — 115 kh6ng hm sao tlircrc. Snii i;6 quan Iham-tunii Ift Riii luiy Hlch ¥- ^ 5 flo-d;1nli mni niiyi diin tljin hiri yt'n. Luc bSy yid ir troxiji ilan^ *;6 ki^u-bmli hm toan. <j ngoai Tuy-san nliin dip ilem (,' n-jii Phuc iniit roi, Urni CUinh v<? theo Ho:iiii« ttinh Hao. [email protected] khi kidu-htnh da ^icl lloang dinh Hiio W^l. c6 itgir6ri dem tin cho Hfrii ChJnh biiil, lliru 4:liiuh vao bun vcri quEin tri^n-thu Ngh^-an bt Vo la Giiio ^^ ii y^ de tii'lap rV xur Nfih^, nburtvj' init Vo ta (iiao sir khfiii)^ dnm lam. HiTi,] Cbinh b6n bo Viio vandamp;i vua lYiy-sirn la Nj^iu'eii Xbiic. Nguyen khi trircrc N'giiven biru Chinb tlico lioanH """ Phiic vandamp;o daiih Qunnj^-nam tliinVitg viTn di lai {|uen Nftuyt'ii Nhac, cho nen Kgityen Nhac (in diinii. lUli Imiti thimtiiJ b^n. Ttr do Nguyen hOru Chinh cất cánh mtni ilinb kfi xin viin, Tfy- scrn ra diinh Thuan-h6.i v4 dSt Rac-hj- Va, tir khi Holing njj J Phuc mal rni, l rinh Sam sai Biii thS Dal vao trlin-lhii d.^t Thuan-h6a, sau lai sai Phiim rigti CSn iL ^ -ife ^'ao Ihay Hui Ih^ Bal. Pham ngo Ciiu U ngwtyi nhu* nhircrc vfi miru, ma lai c6 tinb thixm-lam, chi lo viec lam gfau. chir khOng ngliT jjl di5n vice bjnh. Qisan pb6 d6c-thi IS Nguyen Lenh T4n ^ 4^ ^ da viSt Ihu' ve bay-l6 moi le vi xin Trjnh Sam cho ludfag khac v6o Ibay Phara ngo Cau. Trjnh Sam khang nghe. lai d6i Nguyen lenh Tan ve. Vua TAy-stm bi^l diil Thuan-hoa klibiig phyn^ hi, ben sai em 16 Nguyen Ho^ lam li^l ch5. r? la Vu van Nh^ni ^ jL ^ l^m ta qiiin d6-d6c» Nguyen liiJu Cliiiih fit "? i^ lam biru qaka d6-dOc. dem quAn thuy-bo ra daoh Thu^-b6a. ■ighuong.vn 116 — vi£t-nam sfr-LtrgfC Mot ham PhaiM ngd CSu tbay m^t ngirai khach buOn n6ilhugit s6» d^Q bao Ngd Cuu rang: n H^ii v^n lu-6ng-c0ng phiic 16c nliifeu landamp;m. nhirng nam nay t:6 han nho c6 le phai 6m- dau, nfin !$p dan !am cliay niandamp;i dirwc y^n-landamp;nh a. Phgm ng6 Cau nghe Icri i.y Up d^n cau-khan cất cánh dem ngay, bit qu^n-sT phai phiic dich khonji duo-c rfjhi-nfioi chut nao. Chfrt nghe tia quftn T^y-sffn da lay dirg-c dSn Hai-van, tird^ng giu" doala HoAog nghTa Ho ^ A i'^ "1^ ^"' *r^"> ^^^ ^^^y ^^^ ^^°S thuj'- quan cua Tay-sffn-da v^o ctra b^. Ehuy b^ hai m^t dandamp;u k^o dtn ddinh. Ngo Cau hai-hoaiig, lir d dSn chay v^ dinli, ggi bmh-tifd'ng dS chfing giu-, nhirng qiiAn linb deu moi-met ca, khOng ai c6 I6ng niu6n. danh. Ph§in Ng6 Clu lai c6 linh da nghi. Nguyeti h5u Chinh b^Q lam mOI cai thir de ngoai giri cbo ph6 [ir<>ng la H<)^ng dlnh ThI ^t A "tt- "■ti v^ b^ng Tay-sqm, rSi gia laug sai ngirtri dua nham sang cho Ngfi Cau. NgO Can bSt difffc Ibir Sj' nghi cho HoS;ng d'mh TUh nhi tim. B§n khi quan T§.y-scrn dSn danb, Ho^ng dlnh ThI dem quan ban-b^ ra tr^n d5i-i1ich bSn [email protected] tbu6c dan^ Ngd CSu dfing cira thanh lai khdng ra ti£p- urng . Ho^Qg dinh Th^ ci'ing hai coa v& tl-lucrngl^ Vu ta Kitin ^ ii S- d§u fir ir^n ca. KM quan Tay-atrc keo Mn danh Ihiiiih^ Pham Ng6 Cau k^o cij trSag mo* cu-a Ihanh la h^ng. Quan ho Trinh giir 6* cac dbn deu fan-vo- bo chay. Trong may ngay ma <IJtt Thu^n- h6a ra d&a Linh-giang diJu thu6c ve Tay-son ca. Bay gi6 I^ Ihang nim n^m blnh-ngo ( 1786) dtri Canh-hu-ng u&m Lhir 47. 4. TAY-SaW DOT ho TR(NH. Nguyln Hn? lay du-&c d3t Thuan-h6a roi, sai ngu-oi giai Pham ng6 C^u v& Qui-nhori dinh tOi phai ch^nij do^n rSi Nguyen Huf hgi cac ttr^rng lai ban sai agirciri ra sua-sang dSn BGng-hfiri, vk dinh giii dia- gidri cu op s6ng La-ha $ ;'T. Nguyen hiru Chmh noi rSiig ; flOng phung m^nh radaah iii()l Ir^n mh binh du-ffc dat Thu^n- hoa, uy kinh ca chfin Biic-h^. Pham cai phep diing binh, m(>t la th&i hai ik the ba 1^ cc, c6 ba dica d6 ddnh dau cung diTOT. Bay gidr a dat B^c-h4 luirng thi IirM, quan Ihi www songnuong vn Hf] TRINIl ^t.^"l Nt.Hlh-l' r:Hltandgt; — 117 kiandlt;^ii, trieu-iiiiih khoiig to ky-ciro^ug {'i c:i, n^ii i)ng niifiiandgt; h'ir L'ELi uy Elifinli niiy, Jen] bifili ra dauh l!iJ liiiii f.:* iu:i kii6ng dirryc. OnQ klidii^; Mn hu mSt coL cc cai th'ti va cai //h' uy*. Nguyen }Iii^ iiai tiiafj : ^({r Ii5c-ha CO iihit-u iili^n-tiii, Ithdng nen coilim lhua]^n .^^ lliru Chinhdap Ini rSng" tiXhAntui llati- ha chl c6 niandlt;il niinli Chmli^ nay Chinh da Ijo cli. Ihl nirtrc kh6n{j cu ai nfca, xin 6ng dirnj^ co iigai gi .ij Nj'tiy^n >lu^ cir6ri ]Tiii noi rSng: «Ay ! ngwyi kb^"' thi kli6ny ngat, chi ngai co Ong do Iliuifjt IIuLi Cliiiib Ih^ilsacdJrfii iioir.^Dg: «T6i lirbi^l liki bfin, iiUu'Qg mii I6i noi Ih^ U t6 _andlt;■ to rhoOiig bifet nyoai Bac kJiOng CO nh^D-l^i d6 IliOi u. Niguyt-n lim dy h'A noi nf^ol de ytn I6ng Hun Cliinh vk bao rSng : n Nliu L(i Intn vun ftii miSy train nSm nay, biy fiify cirfrp Ji^y, chua chac 16iig ngirtri dfi theo minhi*. Hfru Cliinh m'li ; ft Nay Hac-hji c'6 vim lai co cliiia, dy l;i mandlt;it sir cS-kiin dai bii^n. Ha Trinh titng r^^nff |>lii: L^, Ihi/c la tiitp cliS, cii iii.randlt;>c kljfiinj iii phuc. Va xira nay khOng ai Ihvn gl de jjiup nhi'j L^, hi chi ^cr cai Ihif manh do ma Ihoi, nay An^ mu phil [.C- ili^lTriidi Ihl thicn-ha ai chDii-; theoongii. Nguyen Hue noi : nCni^ iioi [>liiii hHm, nhu'ng In ciii phiitii^-iTienh lEi diinh dat ThiK^.n-hca mi (b6i. cIio" kliOiit; phi.ino-mEnh di daiih Bac-ha, SCT roi can tOi kitu-'ii^uh thi lam Etl^ nao? » Hu-u Cbinh nfti : ftKii;u-menh Ki toi nho, viec diigJJin b'l cOng to, Va 16m {irOTig & Ti^oai CO dieu khong can pliai tlieo ni^nli vuh, ong Ui klicing biel liav ^sv*? » Ngiiyin Hii^ b^n sai Nguyen hiru Cbinb Jkiti (huy-binh di ti^n-plnjny vao cirii Bai-an dioh lr!y kho liran^ a bfin song Vi- hoanim Ihi da c6 I'm bio Tay-swn dSn dOng o song Vj-ho&nj» r&i. Tir Quyfen hfen dem qufin xudng giw tr mni Kim- dong $- ;p1, Quaa tr^n-thu So-n-nam 1^ B<ii thS Dau i^ ^ itL dem bp binh xu6ng dong cr xa Phii^aa, Ihugc liuy^n Bong-an- Biati tich Nhiro-ng T f ^ ^ dein lliuy-quan ra gi& ciJfl Liinc. Bay giff gi6 dong-nam th&i to, den dem Nguyen Hue sai iSy i danh !r6ng kco ccr ftha Ihuy^n cho trdi di. Binh tich Nhird-iig trdng Ihay UrtVng Ik quan Tfty-sDm diSn danh^ gian Ihuy^n ra Uinnh tiiin cbCr h/ih/t rbi IruySn FSy sung nia l)an. Han mSi. sau itiai biSt ngitai trfen thuySn la ttrcrng go, Luc tjuan Tay-so"n1iSn len daiih. thi Hiuli tlch Nhirong h^t ca thuiic dan, phaibo thtiyeti ma chay. Quan cualtfii lli£D^a vi Trinh lir Quy^n cfingtanca. Nguyen Jiue ba du-orc th^nh Scrn-nain, rBi mOtimlt Iraycn hich di caclO ""> ^^y nghTa phii Le di^t Trinh, m^t mat k6o qu^in l^n lay Tlifing-long. nity gi£r or kiiih rhunh thi qukn ki6u-binJi kh6iig sai khien du-ffc, m& quan TAy-Sffn thl da d^n noi loi, Trinli Kliai niori chogoi Iloangphiing Ctr ^ y^ ^ or Strn-tfty ve, dem (tuan ddng 6 hS Vaa-suiin (xa Van-phiK Thanh-tH ) ti~>n thuy- liinh Ibi dong or ben Tfiy-long (Tlio-Mrnrnjj ) de phi'mg ga. Qufin Tay-san liSn l^n dauh Ian (liuy-quuti ciia uJia Trinh* Hoang phimgCtr phili bo chay. Trinh Khai mac An iiluing-y cam cdf l^n voi Ihiic quan vno danh^ nbu'ng the Tay-stfn manh lam, d^nh khting du-crc, Trjnli Khai bo cliay lla Sorn-tay. Bi <1Sn liing Ha-l6i, hiiypu Y6n-Iang, gap t^n Nguyen Trang K. ^ d^nh lira bat dem iinpcho Tay-so-n. Trinh Khai vh dtn lang Nh5l-chi^ii l3y girwrn cat co lir f^n. Hay giif la nam Binh-nga liui tgi ff ThSng-!ong. Vu van Nhatn giSt Nguyen hiru Ciunh you i-lio di Um vua ChiSiMheng khflnandlt;^ du *prc, btn ton Si.mg-iiiiircmg-c6ng tfin 1andamp; Lfi duy C^n ^ w. 'a' f- r^ ^ leu lam gidm-quSc de thu-phiic l6tig. ngiryu Ra' giu- c6c quan kh6ng ai tlieo, Siing-nhwo'ug-cdng & lioitg dien clii c6 vai ngiri/i hofing thsin vjt mSy vien vo tuortag. sam l6i haii-ha^ c6n thi kh6ng ai tSu hoi vi^.c gi ca. Ng^y ngay ctr di bp sang chSin-chirc bfin dinh Vu van KhAm- Van nham cung kbAngbiStxir raJandamp;m aao. Ngurcri kinh-thunh thSy viiy goi Siing- nhtforng-cOag Jandamp; thay <J^-/0i gidm-qu^c. Khi B^c-hlah-virffrtg Nguyen Hue sai Vu vSn Nham ra dauh Nguj'cu hirti Chinh thl da CO i6ng nghi Van Nham. cho n^n lai sai NgO van Scr ^ X 4 ( 1 > Tyc npuO-i trong BInli-dinh he ili sSn flirwc hvo-u nai gi Ihi i^. da ra l:»m nui ina nSHu llijl. : a day Vguy^ii Nti^c cu y n6i rua^ ciiiig (ia cung tlijt nS- niio b^i Ian iandgt;hau v^y. www songhLQi HA ll.fyU U MAT NOOl VUA - iM" VH, Phan vail Liin ;'ft j(L ifij lam tham-tan qHin-vii ile thia Ik/1 binh-cjuveii. BSn khi'rin Kliflm irivdirffC Th?inj£-Iniiy. h^it dircrc HiJu Climh roi, c6 y cdy Uu vi va bo ki^ii-ngao. ^t'i v;in So- dem 5' ay vi^t (hirve noi Van Xli^in mii^n lam phan. Il:'lc-Iandgt;mh. virirngUplu-c truyeiv letih kto (|iion kv. ilem ng^y di jiifip iltrtrnj; ra Thfing-luiig, niro deiii tl^n mn hAt Vu vita Nhijni gi^t ili,roi Iriiyandamp;ii goi cfic quan van vo nha L^ cho vi'io ypl-ktenidiii i^iinn liic-liandlt;i va L-oc qiiJin Iriin-lhii. ilc Le diiy Ciin lam (fiiVm-quCc. ch{i-{i'UCKnj» viec 15 le, diin^ XgO Ehtri Nh^iii -»!■ j,^ f* liinl^i- hO ta-lhi-landamp;ns. Cun r^cqwnn nha L^ Uii c6 ngii6i ir lai nhdn chirc, congircri Lr6n di, cuiig c6 ngirM tiian li^i, IJac-binli-vircyng da dSi dai qiian tjju(n, chinh-d6n inoi vi^c xong ca roi, clipn nf*^y vS Num. de bon Ng6 vi^ii Sw iy laf giv d£t Bandamp;c-b^. Vim Chi6u-tb6ng nandgt; khi ihua ti'^n Muc-aon ebay ve nui Bao-landlt;)c, rfii nay tr Hai-diro-ng, inai p Sun-nam, cung vcri mSy ngircri tning-nghTa lo sir kh6i-phuc, uhirng vi Ihe-lirc nioi ngandamp;y mOt krm, be toi nliir bnii Btnli UlIi NhiiroHg Uii jjitV unit lam phi'm, c6n tlii ai uffy tifin-trftiih di mSt id, bfft lliandamp; cho n6n ccr- nghi^p nha Landamp; dci-nal v^y. Nha l.^ kl lij- vuaThcii-landamp; ktiandamp;i iighTfi, danh dui^i qii^it nhd Minh ve Tau, l^p lai cni nen ty-clui eho ntrdc nhii, truyeq dSn ma Chieu-t6Dg Uil bt ho Mac cirifrp mat ng6i. Sau nhir c6 ho Nguyen vA ho Trinh giiip d5p nha Hfiu-Lfi l^i trung-hiTng It^n^ li-uySn d^Q vua Chi^ii~lh6ng ttrc la Man-d? At •$■ thl hS'L Nha I.^ lam vua, k^ ca Tien-Ld va H^u-Le,dLrrrc 360 uandamp;m (1428-1788) .Irirorc sail sira-sang dirp-cnhi^u vific: sir hoc-haah, vific lu$.t-phap, iec canh-iibng dSu dircrc mof-mang ra htm triri^:. NhiTDg tiLT khi Irung-himg &n trw vS sau nha vua bi ho Trinh hi^p-chS Ihanh ra c6 vua lai eo chua. Vua ngoi lam vl. chiia giCr ca quyBn chluh-tn. B^n khi nghi^p cbiia suy ihl ng6i vua cung dB v4y. CHL^CNG XI nhA ncuyIn tAy-sotn (1788-1802) i. Sha ygujfin Tat/scrn day ftffhi^p ?. Vua Qttang-lrsjnff 3. T^n si Nghi dem qudn sang Vi^i-nam 4. V'lffl Quang-frunij dni phii qudn nhd Thanh 5. Vua Quarig-intnt.' eau-phoiig 6- Vus Chieu-thang nha Le M titiuc bin Tdu 7. Gandamp;c-do mm Qanng-lrnng S. Chinh-lri cua I'ira Qiwiig-trung 9. Qiian-ihfi W. Vi^c ^inh-dihi It. I'iet ftGQ-hanh IS. Vi^c Iwu dtim'Cfii^n /J. Vi4c ffinh tU'ink Tin ]i. Vua Qaang-trting mSl 15. Voa Canh-thiith 1. NHA NGirvtN TAY-SaN DAV XGHlfiP. Nhtrog ngmVi lam qu6t-su' rnr^ Tan v^ ntrfrc *a thirdTig chia nhitng nhk hm. vua la chinh~th6ng vu ngay-tri^u. NhA naoandgt; mOt la danh giandamp;c mo' nirdrc, saDg-ta:o ra ccr-ughiep, hai 14 dircrc kS iruyen phfkn-minh» IhSn ddn deii phiic, M la dep loan yen dsn, dirng ngbi^p d dSt trung-nguy^n, thi cho la cltinh^ih6ug. Nhandamp; nao, m^t la Ifim t6i euirpngOi vua, lam sir IhoatuJoal khOng (handamp;nh, hai la xung de, xmg vucrng or ch6 rirng niii, hay la & diil bi^u-dia, ba la nhirng tigirdi ngo^i chung vao ctii^m uutrc lam vua, thl cholu nguy-lrieu. - 127 — songhuong.vn 126— V1$T-NAM sCr-LlTQ-C VAy nay iSy nhandamp;og le Sy ma ncl xem nen cho nhit Nguyen Tay-sarnla,mcliinli-lli6ng hayla nguy-lFiandamp;»,d§ cho hrrp !e c^ng- bSng va cho ^vtn^ cAi danh-hi^u nhti-ng ngiriri atih hung da qua. Nguyen nmrc ta la nircrc quan-chu, lay cai nghta vua Idi lam Irong htra ca, th^ ma Or khi nha Lii Irung-hirng l^ti ti of vS sau, ho Nguyen hung cu phiroTig NaiUj ho Trinh xirnj^ chua mieii BSc ; tren iuy con I6n vun, uhirng niaqiiyeu ve ca rhii chQQ. Trong nircrc ta da c6 vua lai c6 chiia, lam thunh ra vua khong phai 1^ vua, i6i kh6ng phai la l6i» fly la inol thiandgt;i Innn, D^n sau cr trong Nam thi e6 Truo-ng ptiuc Loan chuyen quySn lam; b^y, o' ngoai Bac Ihi c6 ki^u-binh lam loan, giSl hai quan dai-thSn, vua chua phai nhim minh mi.chieu-dai, dinh-than phai khoanh tay ma cliiu mat h^, ay lai li m61 liic dai loan vay. Luc ay anh em Nguyen Nhac Ih ngirai dan mSc ^o vai, day binh Cf SpTay-sffn, chdng nhau viri clu'ia Nguyen de lapiighi^p a dat Qui-nhon. Tuy rfiiig doi voi ha Nguyen lii ciru-ctich, nhtmg ma d(5i v6Ti niro-c Nam, Ihi ch^ng qua cfing Ih mM ngvtiri anh hung lap (hin hong liic bi^n-loan di ma th6i. Con ohir Nguj'ln Hue la vua Thai-to nha Nguy6n Tay-scfn, thi trird^c gi^p aoh b6n Ian vao danh dat Gia-dinh d6u dirwc to^n thang, pha hai van quan hum lieo ciia Ti+^m-la, chi dm dirtrc mSy tram ngucfi lui-thui cliay ■ve nuandlt;>e ; sau lai ra Hac- hS, dcrl ho TrinU, t6a vua Le, dent bii mfti ("irfrng-thtrtrng cho ro-r^ng. Ay la da c6 suc-manh ma tai bii^t lam vi^c DghTa vay. Nhu-ng vl vua nba Le nhu-nhu^ofc, trien-than Kic cất cánh gidf khdng ai c6 tai kinh-Iuan, lai de cho Trinh Bong vii Nguyen handamp;u Chmb nandamp;i nhau mh chuyen quyen, d^n nai Ih^nh ra lan- loELa. Diu thS mic long, khi Nguyen Hue gi^l Vu vEin Nh^m rbi, k.h6ng no- dtrt nba LS» d^t Giam-quSc d? giTr toag-miEu ti£n triSu; nhu th£ Ihi each cr viri nha I^ khOng iSy gi lam Lac. Sau vua Chi6u-th6ng va ba Hoang-thai-hyu di Jiang ken cau bSo Tfiu. vua nhandamp; Thanh nhan lay dip Sy mirrm tifing ciiu nba L6, Ah Uy nuitc Nam, ben sai binh-lircmg sang giu- (hanh ThSng-long, Biygio cu theonhtr lof mal-dti cua vua nhiTbanh, nhA nCiUVen tav scrx _ laj thi nu-CTC Nam ta. b? ngnai tuy rhsra niti! hiii, nlitrng ky Ih^t di vao lay ugirti Tau r6i. V4y iiiro'C ila miit, tlii phAi lay imffc lai, 6fi|{ N(<uyLn Hue tnfiri Idn 11^61 Hoiing-dt^ truyen hich Ji coi- ncri. dirdrng Juang, chinh chioh, tlcm qunn ra cliinli inAt Irda pha 20 vqh qitAn T^u, turfifnf* nh^ Thanh I^ T6n sT Nghi phaa ho c.'i an-tin ma chay, lam cho vua t6i nirtrc Tan khi6p-3», lircmg-sT nha Thanh IhSit dam. Ttrang Eirxira tUw nay nircrc ta chira cA vo- c6ng nSo landamp;in-li^t nhxr vay. Va danh dudi ngiriri Tiiu di lify nir*>c lai ind lim vua thl c6 diSu {^i ma Irai Jao ? Hii lai chilng hirn nUa Ly. nhA Triln Dhan lilf aii-quan» nir cliCia, ma lam sir thoaa-doal hay sao? V^y Oil l^y v gj ma ggi la ngiiy ? Htinnn chi sau vuu nh;i Thanh cujig c6ng-nhfin cho 6n^ Nguyen Hut- lam vim nircrc Nam, v^ lai sal sir aarng phont; cho oug lira An-iiom quoc- viroirg theo nhir le uac Iricu [rirm nhur lliS thi nlia Nguyen Tdy-SQ-n mor au-trc I'o khac ^i iihit Dinh vu nhfi l.i> khOny? Ttiy rang <:h^ng Jitcrc bao Ian nhii Nguyen Tay-:s(rn sinh ra Q.(>i loan, vua Th£-t& Cau-huang nh^ Nj^uyeii lai thu-pliuc dirtn; fi/-nghi^p cu ma nlili't-thCtng ea nam bfir lai lam inrtl, nhung viec thi^nh-brij hLrnt{-vo[ig la menh trt/i. vi'i lai khi hai ngiriVi anii-hung dii5i nint cun hu-inif iaf la ngirtri no gpi ngu(Vi kia la c»ni-tlich. Vay Jay le ton ban-trieu mii xtl llil ahk Nguyen Tay-atni la nguy, ma iKy c6ng-ly nia suy Lhi vua Qiiang-trLHi" Nguyen Hut- h mot 6ng vua cjiig dirng ngaiig vai vtri vua Binh rifin-houng. vua L^ Thai-to, ma nha Xgiiyea Tuy-i^ffa cung la m^l nlia chinh-EhtiLig nliir nha Binh va nha I.^ v^iy. 2, VUA QCANTr-TRCNt; ( 17SJ4- 1792) . Ong N^^ye" Hu^ f^ ,i (sail doi t*n la Xj;t)yeii nnan^^ Binh ?^ t -f ) lii iiK>l ngu-M c6 sire khoe tuyel tran, lai c6 mu-u-lri cpiy^u-bien, meo-mucnhirthan.khoribinh o- dfit Tay--s(yn (tlninc huyen Aii- kh^, Binli-diiih) giup anh la Xguyen Nhac lap nt'n a^hi^p l£rn, du-pc phong liim Bac-biiili-'L-minji, Jung do o dat Phu-vuan. www songnuong vn 130— ^i$T-NAM sCr-LUfyc Nam m^u-thao tl7S8) qiiSn nhi Thanh mirffo ti^Pg sang ciiu nh& L^, chifm giir th^nh Thfifig-long, c6 j muSn iKy diSt An-nam, B&c-blnh-virffag l^n ngfii HoaDg-d^ d^l ni6n-hieu It Quang-trung ^t I'. ""^J ^em binh di *lAoh gi§c. 3. T6N ST NGHl BEM QUAn SANG AN-NAM. Nguyen vufl Chifiu-ih6ng ^s *t ^a mSy l^n loan sy kli6i-phiic, nhirng khOngdircrc, phai nirffng-nau irclSl Lang-giang; cttn bit Hoang- Ihai-h^u thl dem hodog-lir sang Long-chau keu van vori qiian TAu, xin binh cifu-vipn. Bay giid" quan tong-d6c Lirong (Juang Ik T6n ST Nghi ^ i R dang bi^u tan vcri vtia Cnn-long nha Thaohf dai-ltrcrc n6i rllng : a Ho L^ k coug thfin nir6r Tim, nay bi giac ISy mSt TJir6"o, me va vo-Tir-ttiian sang cnu-cirii, linh cung n&n thircng. Va nirwc Nam v6n 16 ilatcuciia nu-tVc TAu, n£u sau khi ciru dirac nha Le, v^i lai Knly tturo^c dat An- nam, thrc la ItFi cd d6i diroragi*. ^'lla Can-long ngbc Ion tfiu fiy sai TOn sT Xghi khofi qufui b6n tinh Quang-don^, Quaiig-lay, Qvii-chaii, Van-uam, dem sang danh Tay-scrn. Ton s7 Nghi cliia quan ra lam 3 dao, ,sai quan t&ng*binh tiijh V;rt-nani vu Qui-chau dem mot ttao sang man Tm-en-quang ( )^ sai Sam nghi Bong ^ Jl ^t^ hi tri-phii Bi^n-chau dem mpl dao sang man Cao-l>;ing. ST ISglu cung vai de-dSc ]a Hira the Hanli *^- ^ T item mandlt;>l ilau san^ man Lang-i^crn, hen ngay tieu binh sang dunli An-nani. Tu-ffng Tdy-sofn la NgO van So' Cf Thang-long dirrrc liii .quAn T^u da sang, sandlt;r th£ yeu d^nh kb6ng nandamp;i, ben rut qu^n Ihuy-b6 ve don^ giir tir nui Tain-di^p ( 2 ) ra dSn hit b^. 1(51 sai ngtrori ve Phii-xuan cao cap. T6n st Nghi kOo quan d^n Kinh-hac ( BAc-ninh vua Chifiu-Lh6ng ra chao miing tiji tlieo quan Tau ve Thang-long. ST Nghi dong dbn cr giiia bai» ve in6 nam song Nhi-hS, bac (IJKlii Kira dat Ka-giang, Lao-kAy, V^n-bAy thui/c dia-hal diilt Tuyen-quang. <2) Nui Tam-diep li-u-orc gul U flfco Ba-d^i v cho (Jhaii dJ3-gio-i tinh inli-bli]h vii tinli Tlianh-hua. ■■w.songhudf .MA NI'il^^-^N T.V- StrN — 13L can ph.TO 6- j^ii-r.-! sOng t1^ Uen rli Igi, v-i chin qunn i;i dvuin giir cac nifit. Nguy (i6m sail, ST Xijlii tiim Ic Euy^n-ilftc Ur s;n: i-6n vua nhii Thanh phonj; cho vua Chitii - ilnlnfl lAm Aii-naui quoc- virnrn". V ufi Qn^ii-lhting luy cITi lliii jihon^, nhiriiH cac 1(V viit third^ii phai de iiien-hieLi Ciin-kjiig. Moi khi huoi ihrtu xong r^i. lai di-n dinh ST Nyhi dt- cliSu-f hire vice cr/-mat qiutn^quSc? Vna cimj n»Lra di vai d(> inuui uninVi liidi lulu ma thOi- ST Nghi tin nf^ao-nijhe lir diic, y-lu xir vcri vua r5l hi khinh-hac ; c6 khi Vila Cliiandamp;ii-liiuo^ lai hiiti, kh^nrt cho v^o v^I-kitn. chi sai niAl ^air^i (l^i-ni^ dircri "ac chit-nfr truy^n m rSng : kh(>n{i c6 vi^c qtmn-qiiof gi. xin ngai hay vt? ciin^ nghi. Nyu-6-i biiy giuf ban rieng vai nhau rang; » Nirtrc Nam Lt tir khi cod^-vircvng dSii {>i6f, khon^ thiiy vua niic) htn-ha dfin lliP. TiEjig la ]aiii vua ma ph;U ihea nii^n-lneu vua Tau. viecf-i t'iiii^ phiu l,;'iin dGn qiian Tiphần trămng-dfic, Mii? tlii cu khai- ^i dil Ici nOi-thucandgt;c riji kli6ny? ». Vuava (rie-i-lhan cất cánh {{icr vjer gi cung trony-cay vao T6ii sT Nghi ; nyay deni chi lo vjec bao an bAo oau. t*i2l hai nhirng ngiro-i Ivirirc da di Iheo Tay-sun. Tbn sT Nghi tlU cAng nyjy cang kien-ngao thfim, coi viec binh lam Uuromg, lai Iha quan- linh ra cif6p-pha dan-gian, lam him su nhiing-nhieu. Vi Ui6 cho n^n l^ng ngirofi mSt ca trong Cily. 4 . VUA QUANG TRUNG B^l PHA QUAX NHA THANH . Bac-binh-viTorng dirorc tin qiifln nha Thanh da sang dong a Thiing-Iong, l^p lure handlt;>i cac lurcfng-sT dS ban vi^c dem binh ra danh, cac tirorng dSu xin hiiy chinb ngdi Ion. de y^n liing nguoi rJ5i se khai binh. Rue- blnh-vu-crng b^n sai dap d^n & niii Ban-Sfrn, ngay 25 th^ng mpt nam maii^tbaici ( 1788). vucrng lam li l^n ng6i Hoang-d^, rSi tir miah Ih^ng-lTnh thuy-bO dai-biuh ra daub giac Thanh. Ra dandamp;D Nghe-an nghi lai 10 n^ay de k6n I3y th^in binh, ca Ihay diroc 10 vsin quun va horn 100 con voi. 132 — VI^T-NAM SU-LirCrC Vua Qua,ng-trung di^m diiyet qiian-sT. truy^n c3u nhu-bao mot ngiTandamp;i phai candlt;S-gang <1n.Dh giac giiip nucrc Boan r6i k^o quftn ra Bac, Jen ngay 20 ihSng chap thi dSn nt'ii Tam-di^p. Bon Ngd vSq Sir. NgO (hi Ntii^m dlii ra ta li^i, k? chuyen quitn Tbu [email protected] manb, scr danli khang nandamp;i, cliu rtcn phai lui vandamp; giO* ch5 hi6m-y€o. Vua Qiiaog-lrung cirtri mh n6i rSitg : « Chung no saag phen nay la mus cii chtJl do llioi. Ta rachiiySn nay than coi viec quart diinh gm, da dinh meo roi. duhi qiifm Tau ve ch^ng qua 10 ngay la xong viec. Nhitng i:hr nghT chiiiig lis nucrc Icm gSp 10 nur^c ta. &a..i khi chung Ihiia mOl tr^a randamp;iandlt; t^t chiing lay iSm xau-ho. lai miru bao-thu, nhir IhS Ihi danh nhau niai kh6ng lh6i, dan ta hai nhieu, ta sao no" tbS. Vay danh xong trandamp;n nandamp;y, ta pliai nha Thi-Nhiera dung Itri noi cho kheo d^ dinh chiviec chil^n-lranh. Bcri mirtri nam nua, nuac tadirang diTorc sii-c phu-cu-crngroi. thi ta khftng cSti phai scr cliiing nira». Vua Quang-lrung iruy^n cho tu-crng-sT Sn landamp;'t Nguyen-dan tnrac. de dSii h6ni^trir-lieh thi cat quiin di, dinh njjay mSng 7 thang gi^Dg Ihi vao th^nh Thang-long ma ti^c Sn niirng- &oan riSi, truyeo Uoli cho ba quan d€n nghe tenh dtcu-lchien. ©ai-lw-ma Sor j^, N^i-hSu lAn f1^ dem tien quandamp;n di Ikm tien-phoDg. H6-h6-hau ^ <;t. f^ dem hyu-qucin di d6c chiSn. Bai-dd-d6c L6c ^*< B0-d(5c Tuyet ^ dem hiru-quan cftng Ihuy-quftn, vurcrl qua bandamp; v^o afing Luc-duu. Roi Tuy^f thi kinh-lu-crc msil Hai-^^urcrng, Iit?p-iandgt;ng du-^rng m^ d6ng ; L^c thi k6o ve vimg Lang-giang, Phu-crng-nhS-n, Y^n-lh^ d5 cMn ducrag quan Tku chay ve. fiai-d6-dSc Bao ^, Dd-dandamp;c Miru i| dem ta-qufia ciing quiln ttrcTDg-ma di dirtrng niM ra d^nh phfa tdy, Mwu thi xuy£n ra huy*n Chuffng- due (nay la ChUffng-my ). li^n duorng k6o th^g d€a lang NhSn-muc, huy$a Thanh-trl, danh quandamp;n Blen-chSu: Bao thi th6ng-3uS[ qu§a tirarng>ma theo duMig huy^n Scrn-lang ra lang Bai-artg thu^c huy^n Thanh- tri ti^p-umg cho uaSt ta. Nfim quia durffc ^nh deu lUu-xep dau d3y, dSn bom 30 v/ww.&onghuong vn khun Ironf^ h^o ra Bac. Khi tpiAn snnfi simfl ta^n-lhuv ( :i J, canh nghTn-t[iian tun nh^i Ll^ tan-vo- clipy ca- Vnn Quans-tninj; thftn diSc cic qii.n dtiRi Iheo dSn huyen Pliu-suy^n bnl sung h^'t ilirfff tnin qii;in Tan tlong <V ilfty, khting mi>| ugmn nio chav Ihnot du-n-c : vi thechon^n k|i(>np c6 tin buo vL^ nliirng qiiSn Tiui dong fMiinp h[a-lioi ^ ^j vii lang Mj;oc-IuJt ;i. m kh6n{i biSt j^l fii. Ntradtm miny inon^ '6 thnng ^i^'ng iiain ky- d(ui ( 1789) qufln viia Qu;inii-U-t!nii<teii hinf; lla-hoi vj'iy kitidiln gi^p, roi bac I<j:i Un goi^ vkc qunn dfi iHin ca Itn, co luingmuiSn ngircfi. Qiun canh di.>n bfiy yicV nitri ItUSt. sor-hai thai llifi, dtu xin h^np. bo-i th?, lay dmrc h&t ca (|uHn-lircrnR vA dB khl-fti^lyi. Sang niCT miV n^iiy nujiiy nam, f|ii;'in IViy-su-n tifn lOn diJn King Ngoc-hoi^ qudn Tiiu ban simj^ ra nhir nura. Vtia Qnanf^-imng sai ngimi lay nhfi-ng manh van, j:;ht'|i ba manli lai lam ninl, iSy rtrm co i;i;tp nu-6fc qiuin o nf^oni, roi s[i (jiiAn kiOu-dun^ c-ir 20 Dgircri kliiiiTig mfti manh, niui li^uai d51 nuM con d;io nhpn, lai c6 20 n^U(i"i cam klii-gicri llieo 3:^u. Viia Qiiang b'ung cinri voi di sati cJrtc ihifn, quan An-nam von den ^i^n cijn don, bo van xut'iij; Jat, nil dfjo rn, xtnj^; vjio rlit'-in, qaau di sau cun^kt-i) iia CO I'au danh. Qu&n TAu dicli khtln;:; ii^i, xori-xan t^n-!oaii, xeo iSn nhau ma uhay. Quikn Nam lliira the danh Iran Ji, lay dirtrc cAc don, £!§! quAn nhfi Thanh thiy nSm ing&n-nganfr kh5p d&ng, miku chfiy nhir Ihno nurcrc, QuAn cac dao khiic cung d^u du-irc loan lh«ng. Quan nha Thanh la d^-d5c Hira (h^ Hanh 'Jt !<*: f . lifin-phong Trtrcrng sT I^ng Jjt -Jr ft. . ta-duc ThiTffng duy Tharg t^ *% ^ d§u tir tr^n ca ; qnan phu Dien-chAu Ih Sam nghi DSng :f- % -^ dong 6- B6ng-da (-1) bi qudn An-nam vay dkixh cuog Ihat to ma cli^t ( 5 ). (3) Gian'thuy chac ta ben do Qiati i> giap g'tiri llnb Ninb-binh va HS-DAin bay gi6^. (4)0" canh Thai-hS-up, gan Ha-nyu {5) Ve S&U bon khach Irii o- Thang-]fandgt;ng lam cai den Wiij Sam n^hi Btandgt;ng Cf ngS Sam-candlt;ing, aau h^ng Budm, nir-sT H5 suan Hucng c6 vinh bandamp;i tuydt cij raii^: (She mot trAng nganp {hag bang treo, Kia d^n Thai-thu dtmg cheo-ieo- Vi dag ftbi phan Idm Srai dlrpc, Thi su anh hang ha cất cánh nhita ? www.songhuong.w IM-VlfeT-NAM sCr-LlKJ-C Tdn si Nghi nira dem difo-c iif bao, ihii'mg hSl kli^ng kip Ehaog y£n ngira V£t mac ao gidp, tfeni m^y tt-n linh ky chsy qua s6ng sang Bdc. Qu^n cac iraii nghe tin nhir th^, xun-xao tan rii chay Ir6n. Iranli nhau sang cau, mot lat ciiu do, sa ca ?cuandamp;ngsongch^l <1u3i sdngNlii-ha day nhirng Ihay ngirfri chiSl. Vua Chi^u-lhdng cung UieoTun sT Nghi sang sGng cCmg v6i ba Ho^ng-thai-Mti vA mSy ngirfri cijin-th^n chay sang T6». Bao quan V^n-Tiam k Qui-chaii dong a mien Scrn-lay (landgt;) Dghe tin qu^n Ton s7 Nghi da tlnia, cung rut quan chay ve. Kg^y hdm Sy vua Quaug-trung due qutn danh giac, Ao agu-bao bi thii6c sung bun vao den nJitr nmc. Ben trira thi vao fhiinh Thing-long, sai ttrcrng dem hinh diifii danh quan nhji Thanii dS'n cwa Nain-quan. NhiJrng d^n Tan pi gun Lang-strn so khiep, dCtn-ung^ dSn-ba dul-diu nhau niii chay, lix cvcd. ai v£ m6 bac hca may tiSm dam, tjnh khang nghe Ihay liSng mf)l ngiruri nau ? Vua Qiian^-trung v^o thanh Thang-long, ha l^nh cUi6u-an, ph^m nhSng nguol Tiu li5n-htinh o- diiu la thii [ni, di:ii dircrfc cSip cho ao mac, UrffngSn. l^i bat du-trc ca an-tin ciia Too sT Nghi bo laij Irongnbirnggiay nia bS:t du-e/c c6 tcr mat-dy ciia vua C&n-Iong noi rSng : wVii^c quan n^n tix du, kh6ng nen hSp- «lSp. Hay n^n dtra hich (ruySn llianh-tli£ di trit^c, va cho cac «quan nha Le ve nur^c cu-hrrp nghTa binh, tjm Itr quAn nha Ld trdeni ra diVng dau d^ddi dicb v6i Nguyen Hue, ihuxem su* th^ «th£ nao. N^u l6ng ngircri nir6c Nam c6n nh^nha Lc, c6 quan «ta k*^o dien, ai la chAng gang su-c. Nguyen Hu6 tiSt phai thao liii ; «ta uh;^n iSy dip ay init sai Tir-qiian dnoi Ibeo, roi dai biiih cua ta (fthco sau, nhir th^ kh6ng kh6 nhpc may nSi mk nfinjlirofCcOng «to» du la meohay hffnca- Vi bSog sudt ngir^'i Irong nirurc, nura «theo dSng no, nu-a Iheo dSng kia, thl Nguyen Hufi tat khong Kchiu lui V^y ta hay dira Ihu* sang to bao du-crnghoa-philc. L. TrSo buy L4m ft 4f ^, U Ooan :^ jt. L^ Dmh #. jju ^6c loc, chi^u tvi VT-mi^nb phai giam raai. www songhuor N'HA NGUVh-N tAy . SON - 139 ring : hiiy xin vg quiic nghi-ngoi. dm J5 thirang-taanR (h« Kim Gian Mn muu vandlt;yi H(:ia ThAo phftn (rt vita tdi An-nam di or raandamp;i ngirandamp;i mandlt;it ncri, d-? cho k!vi»i L^ii en kli6 chiu. Bgn thAng tir nandamp;ii; tio^hgi < 1791 ) Hoftng ieh llif u phai day sang I-l^ (ihuoc Hfei-bt'i aTiy-virc. phia TAy iiir^c T^u) : U Hdn d^y di PhuTig-thien(ftTEin-chAii J ; Pham nhirTuniitJ^yl^" Hue- loTig-giant; < Man-chfiu ) ; Nyuycn-qurtL'-Duiig tltiy di Ciit-lArn (Mati-cUAti); Nguyen vi^t Tri^u. L*> qui Tfiich, Nguyrn dlnli Mifiu, BAm than XiroTig. Le vfinTrirffng iliy m bSn Trirurnj*- ^fl & Nlii^t-hji (thuOi-'ImhTru-c-ie). Chi df PhgmdinliThi^n. Binh nhafl^nh tV landamp;i huu ha vua L^. Vua Chiandamp;M-th5ng ngbe chiiy^n iiy In-Joiif^ chua-xot, ruflt n6ng nhir lura dot. sAng hrtm sru cu-tn n^i.rfi dtn nlui Kim (ii^n. d^ kSu oan cho mSy rgiriri jihiii di diiy, ^yj' Kim Clinn vhu rhuu vua uhA Thanh or virim Vi5n~minh, vua Chieu-lhung di vko cija virdn, !(i ]jnh gifr viran nprin-cam kJidng eho ili. B5y giiir c6 Nguyen van Quyi5nf.t :^ in di ihi-o Uiiii vua. lh:iy lii bnh v6 le, mo"! noi girtii liandgt;n ink clujri man^ rim^: « LG cho NjiO kia sao chunghay dtro-c laui nhijf d€»i vviri. tao ! » - Hi"ii 1^'y gflch nC-m vio Chung Ti6. Chung no xiiiraiihau laid Jinh Van Quyfin vu Ihftnh b^uh ma ch£t. Tir d6 vua Chi^u-tht5ng trong hiuig huon-ba rau-rl, kh6ng dAm n6i diSn viec t^id Jnnh nfra. Qua sang Ihann^niim nflmnhandamp;m- ti ( 1792 ) htittng-LiV len d^u mal. Vua niian di|j do phiiii bf'-nh mi^l ngiy mot nyng. d^ii Ihfinj^ rnu'£»i nSm qiil-s.u'ti (1793 ) Uti mSt. thg diTWL- 28 tuoi. Vua nlia Tliauh sai (heo le ttrcyc cong ina Ijiqjj o* ngoSi cira B6i.ig-truandlt;:, ThAng U nam ky-mui (1799) dcri vua Gia-khanh Ihi ha Ho^ng-thai-hdu m^L B£n nSmnhfim-lual ( ISO'2 ) nhan khi hC-n Viet-nam ta vuo ThS-t6 nha Nguyen da thdwg-nhal ca nam biic. va c6 siandgt; ta sang cau pbong, cac qnan nhi^ Lc mdi tihan dip dnng bi^u X!n dem m:i. Th^i-hAu va C.6-iiiin e nittrcYiiu Gia-khiknh 140 - VlfiT - NAM Str - UJ(?C Tihandamp; Thanh cho tfit ck nhung ngir6i ViM-nam theo vua Lfi sang T6u v6 nir6*c. Sit chep ring khi dAo d.1t Ifin d6 cai tang ma C6-quan, thi thSy da (hit da lifiu ca, chi cOn cd qua lim khflrng nkU vSn do nhuthiri^ng. Ai trdng Ihfiy cung d^nglOng thircug Ti6t. D3u cfauy^D do thitc hir th^ nao m^c 16ng, nhu-ng iu-ooi^ dSn Unh- caoh vua Chieu-thiSng IVic bSy gi^. thi ai cung ai-ngai thay cho Ang vua mOt mrtfc, phai dSy-doa dSn n6i iihir th^, c6 thf lam duac m6l landgt;ai bi kich thani-x6t mu6n dwi. Tuy rfing tai vua toi Dhi Lfi vung tiah cho nfin bi ngirfri ta danh lu-a, nhirng cQng nfin rich vuaquan nha Thanh xir te, bac-dai niO* t*"e ^"^ vong qudc^ deiu than d^n nif o-ng-nhof nirofc mlnh. AycunglimOt Ihtri da-man vfe 6ifi ^p-ch^^ khi^n cfio cai oan-kho cua ngtriri ta mu6n ddfi v^ sau khong ti^u Ehoat di dirffc. Khi dem ma ba Thai-handamp;u va vua Chieu-lli6ng vS d^a Viftl- nam thl bi Hoang-phi tnrandamp;c phai 5n n^p or dSl Kinh-bac, Day in d^n Ai-quan d6nrir6rc. r5i v^ d€nThaog-long ciingnhinaa m^ tir lijf. -I Ngay 24 thiing 11, riro'C ma CS-quan, Thai-h4iu, HoAng-phi vk Ho^ag-ltj ve tang cr lang Ban-thacb or Thanh-hda- 7. BOC-BO vua QUANG-TRUNG. Vua QuaDg-ining nha Nguyen Tay-scrn la 6ng vua anh-dung, liy vo-lirac mandamp; dirng nghiep^ nhirng ngiii c6 dtVIiroiiig, r^lam-hiSu vi?C tri nu-Ofc, bift trong nhirng ngu-d-i hi^n-tai van-hoc. Khi ngai ra 13y H3c- hA, nhirng ngircri nhir Ng6 thi Nbiem ^ i^ ^ Phan buy tch ^ X^ jt d€u dircrc tmng duing vi nh^t la d6i vofi m^t nguM xu--ai nhir Nguyin Thifip thi th§t Ik khAc thiicrng. ~ Ong Nguyen Thi^p r, ^ , tu lA Khai-choyfin H ^ , hieul4 Nguyfet-dc A * , bi^t hi^u li HanLh-am + ^ . On^ lim nhi & Luc-nien thandamp;ah -rt -% tf. , IhuOc huy^n La-sco, tioh tld-tlnh bfty gi^^ cho R^n ngud^i la goi U Li^c-nign ti6n -sfnh hay li La- som phu-tiV. Vua Qnang-truog Or khi dem quan ra dAnh Bac-handamp;. biSl tiSng Nguyen Thi^p, da mSy tSncho ngu^i dem www.songnuong vn- -z NHA XGUVeN TAY - SOTN 111 e-Ht mori fing^gSpf^ngkh^lng nliin le vtt cuny liandgt; ch6i khdn^jra. Dgn khi ngai da dang circ. lai mSy l^a cho ngir.^i dgii mo-i 6ng. ong t6 d^n bai-yei va khiiy^n viia n^ri Ifiy nhAn- nghTa mh tii diln hi uvlic, roi lai xin ve. Vua Quanjf-lrurij* luv khdnfi dung dircrc ting, nhirnf; bao giu- cung ton kinh 6ng nhir b^c Ehay, vii vice chinh-ln trong nirtfc (liirffug Iheo V-nghTa cua ftng da lilnh-baV' 8.j;HiNH-TRl CUA VUA QUANG-TRLING . Vuji Quango (rung tuy da Ihu-phong nhA TJianh, nhu ng v5n lir xiandgt; iheo each Hoang-dS, I$p bA NgOC-lIilo con vua Hi£n-t6ng nhi Lfi lam Hue cung Hoang-hau, I^p con h Qiiang Toan ^L ^ Iandamp;m ThAi-iir. Lgi lay ihanh Ngh^-an la dal giG-a nir^c v^ lai A d^[ l6 khi xira o' d6, m6i sai tlior-thuy^xi tai-vAn dh, g6. guch, ng^i, su-a-sang den~d&i cung-di^n, vi sai qiuin cic dao ddo liiy da ong d^ sdy n<)i thanh, goi 16 Phuprng-lioling trung-d6 lg„ «. + ^, Cai thanh Thfmg-long 1^ liac-lhanli ii rit, cliia dSt Sun-nam ra lim hai trKn, goi Iji Son-naiii Uiu-ofng, Sffo-nam ha (10). Moi IrSn dat (juan TrSn-thu ||. ^ v^ quan lli^p-trSn it ^. Moi huy^n. vQn thl d^t chu-c ph^n-lri ^ 4^ de x6t vi^c ki^n cao, vd thi d^t chijc phikn-sual ^ J^ di^ coi vi^c bmh-lircrng. 9. yUAN-CH^. Qaan-chf^ thM bay gitr Ihi kh6ng thSy sir ch^p ro, Dhu^g xem ciic da-sir thl ihSiy c6 tam cOng ^ i,', tarn thigu .^ ^, CO Bai-chung-t£ J^ S $■. Bai-tir-dS < S] ft, Bai- tir-khau Jt. SJ C. Bai-tir-ma -k. ^ Mj, Dai-tir-kh6iig K ^ X. Bai-tiT-c:6i :*l 5] -f^, BaMir-1^ ^ 5] 4J. Thai-iiyt «t.Bai-tfing- quan ^ .^ f, Bai-dandamp;ng-lJ ^ * IS. Bai-d6-dfiL-. ^ <( ^, Bai-dandlt;j-h9 *. ^ -itt, v. v. Lai c6 Trung-thir-sanh + :| Jft, Trung-thir-landamp;nh + 5" ^, Dai-hoc-sl ^ ^ -t, Hii^p-bi^n dai- hoc-9l i9f H -K ^ -i^^ Thi-trung ngir-3ur f|- + ^if *., Lyc-b^ Ihirorng-lhur ^ -*? ,*, ^, Ta-hiru dong-nghi A i" f^ flt. Ta-hiru phung-nghi i. -^ 4- U.. Thwiang ff p^, Tir-vq S ^J., Han-lam ^ ^ V. V. ' < 10 ) Tr^n-Jj Sorn-narn-thtr^iDg a Ch^u-catl, trScL-lj Sora-flam-ba ff Vj-hokcig. jnghjong.vn H2 — Vl^ - NAM Sir - IMi^C V^ duc^ngquAn-binh Ihl dqt ralien qu^n, handamp;u qu^n, trung- quandamp;a, ta-quandamp;n, hu-u-K]uAn v. v. 10. VlgCBmH-Bl£N. Dinh thi chia ralSm bahong: tir 2 tuoi d^n 17 tubi km handamp;ng ft vi cdp cdc/i »; lit 18 dt?n 5S luSi lam trang han«; tu-56ii^n GO tiiandamp;i Ism lao hang ; fir 61 Ira leti 1dm lao nhidu. FtuOng cungchia ra l^m ba liang: nhSt-d^ng dicn mSi mlu phai nOp 150 handamp;t ili6c, nhiding di§n m6i mlu 80 bat, tam-ding diln mSi man 50 b6t Lai thu ticu thAp-if^t ^ jftr mBi mHutiKlittien va lien khodn-khb ^ ^ mSi mlu 50 dBng. Rufitig tir-diandamp;a cung danh thuiS : nh^l-dtng dien m6i mlu nOp 40 bSl lh6c, nhi-dSng difen moi mau 30 bat, tam-dang dieo m^i m^u 20 bit. TiSn thdp-uat cungtlico nliir ruOu£ c6ng diSn, c6ii tiSn kbodn-kho Ihl ro5i mfiu phai n^P 30 dSng. 11. VlfX HQG-HAnH. Dtri Tay-ao-D vi^c cai-tri 1hLrandlt;>ng hay dCing cltLT noni. Nba viia mu5n rAng ngLr6i Vietnam Iht pbai dilng liSng Viet-nam, d^ gay thAnh cai Unh-lliian cua nirandamp;c nha^ vii cai vait-chircrngdac-bifit, khdng phai di mixo-n ti£ng TUirom chir t«a nirfrc T^u. V^y nfin khi thi-cu* Ihircrng bat qnan ra bSi chir n6m vj"! hat sT-tir I^m b^i bAng chir noun. Thori bSy giff nhi^u ngu-fifi khoiig hiSu ro cai y-nghia sau-xa ay. cho Ik vuB T4y-90-n dung ha-chinh nia lic-hiSp nhandamp;a dan. 12. 1I^C LAM CHOA-CH!t!N. Vua Quatig-trung Ui^y ling nao cGng c6 cbila-chi^n, ma nbu-ag ngirfri di tu-h/inh Ihi ngu-ddl, khOng mSy ngiriVi dal ducrc cai dao cao 3iu cua Phi)t, chi mifcm li^ag than^Lhaoh m^ <Ianh lua ke ngu dAn, ngtandgt; zuong chiSu b§t bo rihu-Dg chiia nho or cac lapg, dem g5 gach l^in o- moi phu mfii huyen m^t cai chiia thai to, rSt dep, i'5i chpn ISy iihirog taag-nliAn c6 hoc-thirc, c6 dao-dtrc, tr coi cbiia th^ PhAt. COn nhirng ngircri khOng xirng-dang thl bSl v^ Mm an. V vua Quang-trung mudn rSog ch6 thif Phdt phai cho tbn-ughiSiTi^ ma nhrrng ngircri dt lu-hiiTih Ihi phai 1^ ngu-flri chko tu m6 dao mfri duoc. www songhu NHA NCUVi^N tAV SOTN - U3 Nhu-Dg viec tai-c4ch ay rat c6 nsMa-ly, nh.rnH vi Ihi.i' &y CO nhieu sir chi^n-tranh, va nhA TAy-stm cung klidng lim vua dirwc hao Au, cho nen th^nh ra khfltig c6 c6ng-hi^.u ^i cji. 13. V1$C BINH tiANH TAU , Tm6c vua Quun^i strung cSu h6a v6fi nu:6c Tau vA chiu phong lik c6t d^ dm ng^y e6 du siTC m^ danh bao Lhii, cho n^n tir khi trong ti'-^c dH .l§p y^Q r5i, ngi^y d(?m In^ [tnh vi^c dunh Tau. Rinh Ir n ai cung bin n^ti x6l s6 d4n dinh cliO dkli-llmt: d^ kt^n Igy ih. Vua hfen xudng !^nh cho cac LSn bat dAn xa Iftm lai so dmli, ai ai cuiiig phai bi6n >&o so, roi cfip cho moi neu<yi m<>l cAi (he b^i, kbac bfln chfr Thieti-tn^ d(ii tin ^ T ^ fj^chun^ quanli ghi ten bp qui) quan, va pbai diem clii l^m lin. N^Jtrrri nao L-fing phni iteo the tay goi l^ titt hth' it ;^. Ai Uhoiig cu (ht lii dan lau, bal sung v^o qiuln phOng, va bii lOi iSnfj-lru-o-ng. xa- Irirong. NliSn c6 viec ^y, tihu-nif ke lai-djcb bi^p vtVi xii-liirfjng di lai lam b^y : Uur(>ng viio Uing vAy ba! hui Ihi', Ifim cho dan-gian iihicn-JtVng, nJii^u nijiro-i pbai tittn van rirng ni;^ ur. Sfi dinh lam xong roi cu: b^ tSn dinli k^n lay miit Qguai linh. QnAn tiii chia ra lam ddo, ca, d<ii- Sao Ibi tlii3ng cac CO, cc Ibi thung eric d6i. Cor dOi nao iheo vfe ctr d^i ay, bM pbui dj>en tap lu6n IuOd. liay gicF Q" ben Tau c6 nhfrng giac TAu-ti, quay-nhieu 6- mi^n be hi quan nha Thunh d^nh diioi, chav sang xin phy thuAc TitTO'C la, vua Quaiig - triing cho ngurOri tirong Tii-i-^ l^m cbitc loiig-binh, sni nan^^ quSy-nhieu cr m^sl b^ iiu-drc T&u, Lai CO nguffi thui^c ve dang Thi^n-dia-bOi A ^t- ♦" liim gi3c 6" Tir-xuy^D, vua cuog thu-dung L'ho kai lixixag. COog-vi^c x^p-d^t dAu vao d% roi, d^a n3,ra nbflm-ll ( 1792 ) vua Quang-truQ|> sai sur sang Tau, xin c^u hdn va xid Ira lai cho Vi6l-nam dSt Liro-ng Quang. Vi^c ay tuy khfing pbai la ban-J, nhirng niufin mirorn chuycn dS Ihir y vua nhA Thanh. Kh6ng iigcr vua Quang-trung phai benh m^t, cac quan dim viec cSu h6n vA vific xia tra dSt di, khOng cho Thanli-trieu bi^t. m — vi^-NAMsfr-Lugc U. VUA QUANG-TRUNG MAT* Vua Quang-lrung mat nftm nh&m-l] ( 1792), lim vua du-crc -inam^ Iho dime 40tuDi, mi?u-hi^u la Thdi-ih Vo-bodng-dl -k^ i?- ^ X -f- Trifeu-lhSn cất cánh gifr lA Bfti ilSc T^iy^n jjl ^ g, Trao quang EH^u f^ it W ( H ), Vu van Dung^ji; x jj lAp (liai- tir U Nguyen quang Toan len n6i ng6j lam vua, roi sai six sang T^u d^ng bilu cao Ung v^ cqu phong. Trong bi^it noi dSi rSDg khi vua Quang -truDg mat c6 d^n lai r^ng phai dcni ch^D a Tiy-h'& gtin B^c-thanh, dl to cai buag quyL-n-luySn tr6ng viE Tbifta-tri^u. Vua jdIi^ Thanh xem bieu tir6ng U that, kbeo la truDgt dsit t6n thuy cho 1^ Trung-ihu^n ^ ^. lai ngir ch^ .ra^l bit tbor sang vi^ng, sai qnan Aa-sat Quang- tay ifi Thinh Mm sang l6, va phong tho tandgt;uang Toan Jam An-nam qu6c-vtrcng. Trong bAi van-t§^ c6 cau rfing : Chau ngoi Nam cite, L6ng trung'tighta het rflfio lhandamp; trim. Ckdn dal Tdyh^, yigbia th^n-tandamp; vSn cdn m^n chua, 15. VUA CANH-THINH (1782-1802). Klii vua Quaog- truRg mat thi Thfti-tu- Ih Nguyen quang ToaD ni6i Un 10 (ubi, (ri^ii-dJiih Idn len lam vua, dat nl£rn-hi^u la Caiih-thmb ■ft *., sau ih^nh Phii-xuaQ that Ibu, vua 161 nb;i T^ij'-sffii chay ra B^c-ha lai doi niSn-hii^u U Baivhirng %' J*. Vua Cauh-thinh luy da ifin ngdi nhung m^ viec gi cung do Of Thai-sif la IJOi dac Tuyt^n quy^t doan ca. liiii dac Tuyftn la anh ruOt ba Thai-hliu, cho nen uy-quyandamp;n lai caag hSng-hach ]km. C^c quaQv9n-v5 cd uhi^u ngu:orj kh6ng pbyc, hiri v^y cbo n*n v^ sau trong Trifeu pMn ra be-dang: ckc dai IhSn gi^t-hai lln nhau. Va lai liic bSy giir c6 vua Th2-to Cao-hoang nh6 Nguyen la mot b^c cq tiil-trl, quySt cbl phiJic Ihii, cho n^n co-^nghi^p nh^ T^y-soTi khdng dircrc bao IS.U ma do T)at vav. iii ) Cii Kicli chep la N^y^n quan^ ni^u. www. song hu CHtrCTNG XI 1 MGurtN-vu'<yNG nhIlt-th5ng HITandamp;C NAM 3. Hffuijin-vafjfig Anh 6 Tiitn-ia ?. Sgugin-vaong v^ Wy Giu'dinh 3. !^guyen-vuong su-n-janjr nnandgt;i ui^c ir Gia-Uinji 4. Viii: ktiaikhJin di^n-iho 5. Vi^t buQit-tfijii S. Ongi Bu-da-lne ua llparig-(ir Cinh a Phap ve 7. Nffuijin-oirang dtinti Qui-rihfrn liln i/icr nhat S. Tttc-luc Tdy-itf.n 9. l^guifen-vtrong ilanJandgt; Qni-nbcrn Ian fhir ttai iO- Ngiiyin-virffng diinh Qvi-nhon Jfln thir ba IJ. Qudn Tay-iCfn udtj {hdnh BSnh-dinh 12. Sgugin-vaang {hu.phtxc phu-xada 13. Va Tilth iCr list lA. Tran Tran-ninh '" J5. Ngaiffn-viTtrng ien ngoi Ion i€. Qudn Nam ra lay Bachoi 1. NGLiYfiN-VtraNG ANH 6 Tl^M-LA . Th^og tir nSm ilu li (1785), 6ng Nguyen Hu^ pha quen Tiim-la d My - Iho. Nguycn-virang tli^ c6, lai pliai sang niro'ag-nhii' Difdrc Tidm. BiSn khi c^c tir6ng-sT da M£t ngai cf Ti6m-la. dfeu Itic luc k^o aang b6i-yi£t, b3v gitr c6 quan cu la Lfi van Cau #. i fF ( cOa goi Quan hay Du4n ) dem 600 ngirori ^ang Iheo giup. Vua nuifc Ti^m dS cho ngirai Viet-nam cV rlandamp;D^ mOl ch6 gq'i la LO"g-ky. 0' ngoai th^nh Vong-cac ( Bangkok ) ( 1 ). (1 ) >fay D' Bangkok ci m^t cbo ^oi Ik lamg Gia-Iong tijc la ChS NguySn-viro-niK a ugay Irifcrc. • — 145 — *^ Shghuong.vn H6 — VlfiT-NAM sCr-LU-g-C Nguyeti-^vtrorng bfen phan iri mpi ngirMmrnmcacvSc: ngirdi Ihi di 14ni rupng d^ iSy lh6c gao Tiuiii quan, ngtrffi thi di racac dao Um s^n chiSn-thujen, ngtriri Ihi di len ve Gia-^dinh, chi^u-t^p nhtrng ke nghTa-dung dandamp; dcri ng^y khfii-phuc. Liic b3y giA- nhan c6 quan DiSn-dien sang danh Ti^m-la, Ngiiyen-viroTig cftng vfri bon L^ vSn Cau ^ X ^» Nguyen van Th^nb ;^ X IM. dem quAu ban-b(> di danh giiip nu-trc Ti^m. Nguyen ' viromg lai c^^ cAng trCi- dirtrc nhirng giac Ma-Iai, tbir^Dg van hay den quay-nhieu 6- mat b^. Boi vdty cho n^u mxifc Ti^m lai cliQg trong-dai vua Idi nh^ Nguyen lam. 2. NGUYEN -VCONG Vfe LAV GIA-BINIL Trong khi Nguyen - vuffng c£»n phai iiiro-jig-D^u o- dift Ti^m - la, 6ng Nguyen HiV'l ti£n binh ra B^c-h^ gi5[ Trinh Kliai, ion vua L*, roi v6 dupD'C'phoiig Ja Bac-binh-vLrong, dong 6 Phu-xu6n. Ong Nguy&n J^hac xirng la Trung-uang Hoaug~d^» phong cho Nguyen Lir !am B^ng-dinb-virofng vao giCr dat Gia-dioh. Nhtrng cbting dirac bao laii, Nguyen Nhac va Nguyen Hue khdng hoa v6i nhau. Nguyen Hue dem quan Phi-xuAn vao vay thanh Qui-nhiyn nguy-c^p lam. Nguyen Nhac phai vui dfi-d6c Bling van Chan ^ X -ft- deni quan a Gia-dinh ra ciru. Til 66 qnan th^ cua TAj^-sotj 6- Gia-dinh da k^rn. cr cac 'not lai CO nhi<?u dang theo vfe chua Nguyen. rSi nBi len danh pha, lam cho qiiAn Tay-styni cang ngay cang kh6 giir. Va irong may anh em Tay-san chi c6 Nguyen Hue la anh-hung kiet-hi^t hci'n ca, ma da ra chuyen gitr m^I bac, thl c6ng vieu mitt nam ph6 mac Nguyen Lii la ngu-cri fam-tbiroiig, cho nftn Ih^ Tay- aon cr mat ay Ihanh ra suv-nl<agc. Liic bay gicr Nguyen-vu-trag'o' Ti^m-la van c6 ngurri di vS tin tuc. hie* CO cff-hpi lay dircyc dSl Gia-dinh, ma cung biSt r5ng ngiroi Tiem-Ia van kh6ng giup dircfc cho minh lai cOq c6bung ghen-gh^t: nhii nSm dinh-vi (1787) c6 ngu-o-i B6- dao-nlia dij-a qufk-lhu- cho Kguyln-vurufng Kin dem binh va thuycn & thanh Goa ( 2 ) lai giup. Vua Tiem-la hi£t vi^c Sy lay '2} But l])uO)C-ilJa cua Bu-daa-nba a AuhSq. ivwwAQnah NGOvgK-VLrO-NT. NHAT-TH^Nfr NUfrC NAM - r47 IkmkhOngbSng Ifjiig. Nguyeo^viro-ng phM lir chfli vii Ig wn ngirtVi Bo-dao-nha. Den khi diroc Un rSng dift Uia-ilinh ci'i tt»^ liiy dtr.rc. ViTffnfj bandamp;n d^ Ihir lai tir ta viia Tk^ni-(a. roi nirn j'tWn dcm vu-omg-ma« v;"i cTing-qiiyeii xudng thuyBn vS mr6-i_'. RSy gidr hi thangbay nom dinb-vi ( 1787). Nguyeii-viroiie di qua diuv CB-cd» c6 iigirM rh.-^ Thfinii t^n lii Ha handgt; Vfin K .9- ^ [hupc v6 Ihien-dia-hi)! j^ it f- dem in3y nguofid^nxmlhcogiui). Vircrng ve d?n Hii-litu dio ngiri>i dira viro-Hg-mlii va cung-quySn ra a Phii quijc, loi cunjp moi Pgu6i v6 dbng or Lony-xuy^ii. Li'ic bSy gifif Nguyen-virffng di d^n dau, nhfrng ngiriVi b^o- ki^t ra Iheo r3l nhi§u lai c6 lir&ng Tay-s^n la Nguy<^«i vfin TpuroDg ft X JJt dem 30lfqu.n, 15 chiijc Ihuyen ra bftng. Qua thAng 6, viro-ng vao cija Ciin-giff, quan-the to liim, B^ing-dioh- vifonfi Nguyen LQ- khiSp so dc quan lliai-pho Pham van Lhani iL X ^ 6- lai fjiu- thaiih S^i-gon iGi Itii ve dbng u- Lung-pby, IhuOc Hidn-h6a. Nguyeii-vtrcrng sai ngtrd'i U& lain m61 cki thu- cua Nguyea Nhac gm cha Nguyen Lir, trong thir bao phai gi^t Pham vaa Tham di, roi vucmg sai ngw^ri gia tang dira lam cho Pbam van Tham, Phara van Tham bSt diroc cM tha Sy str-hai, Jdp tu-c vt? Lang-phu d^ phan-giai Unh oan v6i Nguyen Lit, Tihirug Nguyen Lu Ihtiy tir-tiLjin Pham vfin Tham kt'-o quio dSii» lai cd c6r traog di trtrfrc, tir&ng t;^ V&n Tham da faing nhA NguySn [vhi, vOi-ving bo Ih^nh chgy vS Qui-nhun, duffc 11 lAu thl rait. Pham vSn Tham tror vg gjfr thAnh Gia - djnh d&nh pha ducrc quao Qh& Nguyen. Nguy^n-vtrong phai nU qu^n v^ miSa My-tho, chi c6o durgc 3O0quSu va v^i mirm chile thuyfen, Ih^- luc da n^ng lam. NhuTig nhcf c6 mO theim ducrc ni3y nghin quftn Gao-mi6n v^ lai c6 mfiy loan qu^a Tay-scrn vS hikng, cho n6D quin^th^ m^ hai virpg. HS — VI$T-NAM SU-LUQ'C B^y gicr lai nhcr c6 V6 Tinh ^, ^i la twirng gioi ro gmp; cho n^n Ngtiyen-virornu lai lifn len danh NiK>c-soiy, Phara vanTliam liii vS ilong cr I5a-thac. V5 Tinh la ngii-oi o" Bi^n-liAa, c6 ngircfi atih t^n h V6 Nhikn lam llnn>c ttrcmg DO tlianh Nfifm -y. f-jt ^ • Sau Thanb Nhan hi giel, Vo Nh^n iu qvian Bdiig-so-n l^m phan, daiih lai chiia N'giiven, nhirng chaiig bao h'lu cung bi bat, ph'u giel. Vo Tinh mcfi dein dir-dang Bonfr-so-n cua anU ve (|ii> Vii<Vii-lraii (thuOc Gia-dinh), riSi siiu lai ve doiig ff Go-cdni,', simn JaTong- nhung, Ihfi-ha c(> vntiy van ngirtri, qiiAn Trty-scfn dTi bi danh plia nhieu Ian, Ihu-Lnig noi rang: ifTrong hqn laiti-hiing dSt Gia-Lljnh. Vci 1 inli l:i nnh-hiitig bac nh^l, khong nfin pham [d£nj>, Khi Nguycn-virtrnj^ q Titm-la ve ciy sai Ngtiyen diic 'Xuvfin ?io ^ ir| dfn tU.i Vft Tinli v^ giiip. R&n khi N^uyen- [ViroTig ve d6og a Nif6rc-xi)av, Yo TinI] dcm bp-ha di diioi ct^nh Pham vfin Tham, roi den thang Ur nam mati-than {1788) tntn dem V5 v^n Lirrrng ^ t^ ii , Njjuyln van Hiini ?iu 'SC ^< Mac v5n T6 jt X *f- . Tran van Tin p^ 3t ^ dSn h4nh lid bai- fciSn N^fbylo-virang- Nguyen- vucrng mirng randamp;, phong cho lam Tign-phong-dinh Chirang-ca k lai ga cho ba Ngoc-dvi cOng- chiia !& em gai, Bon VC vnu Lirffng deu duo-c phon^ l£un cai-co". Qua Ihan^ 7 nSm ny (HSS) Nguycn-viroTig dem qiian vS dong Of Ba-gioiig, r^i sai Ton thai Hoi ^ :? t" va Vo Tinh dem binh vio danh qiian d6r.-chien TAy-acn la Le v§ni Minh #. X s'fl o' di3n Ngu-kieii ii ^ . dot pha ca dSn trai» bSt dircru tir6ng-sj rat nhieu. Lai c6 tucrng la Nguyen van Nghia (^ :^ ^ pha dircrc quan Ta5'-scrn a L^c-da (tiic 16 Bong-nai). Thang tarn thi Ngayen-vircrng vao th^nh Gift-dinh^ chi^u-yiin trSni ho, sira-'sang phep-lac va phong thirang cho ckc lird-ng-si. BKy giof quan Ihai-bao TAy-so-n lis Pham v5n Tbi^ni v^n d6ng or Ba-thac e, <; viro-ng sai giir t;ac cifa bandamp; kh6ng cho quftn Tfiy-scfn chay (hDat, rSi sai Nguyen vfin Nhan Hi* X Pfl sang Ti6m-la bao tiep; sai Nguyen van NhSn f^ X i^ "^^ TrircTDg phuc GiAo ?Jt T£ ^ ra Phii-quoc don vtroTig-m^u vk cung-quySn v§ Gia-dinh. www.songhL Snnji nitin liv-dCui ( ITS!) ) Phiim viiu Phum a HiJ-ihaL: ^Ilmu binh xiiuEi.. [htivt'ii Uinli la bu vn Qni-nluvn, nliiniu X^iiy^„ virans (la s.-ii I.C- van Can (cmi ^oi Dhun), Ton lh;il"liiM. Vf, Tinh, Nynyni v.-ni Trirrvn,q hnp WmU lai dAnh rV H(^) - ii,;ui. qiinn Pliam vJin Tlim kin^ng ph.i dirrrc vAy. hi plini lui ve Ba-lh-^ir. Van Tham cli-V khon^ Htny '.ien-hinJi. ti^ii thf fiiii- khoiii^ noi, lu'n dcni liiiili ra ];aii^, dirnrt' k tAu bi UM ph:it rtifii. Tu ilo tOLin list Cij-dinli lliihK vu clina Xnnvcit cu. 3. N(]UVliN-V[^yG Sr.-SANG MO; ViKCa GIA- BINH . Nyiiycu-viro'i>s Ihu-plim- (lir<rc ti^'if Ciu-dinh roi. Up ra luat-pbjp, kh^iijicbo <l;Vn-yiaii Jiinli cir htic, lai nghiiMii cam plni-lhuy va di5ng- b6nn dt- gifr pbon^ - liu- clio khui .sir me-tiuac. Tiwcfc liSt virofng Jo cliinU - ilriii iiliCrii^ vi^c lhui:-kli6a, viec catLh-nfiLiy, ilD lay tiroriy licii iiiioi lirtfnji-aT vit lu-bo viec vij-])i. Lai tial m cac so- f6iiLi-i|oii|^ tU^ cat: i[iihii viiii vu boi- nglii inf>i virc ijmu',-i|il:ii, ^u In su tiC-u binb <tatili Tay-acn. 4. VIKC KHAUKMAN DiiA'-TllO . Dill Gia-Jiuh Iiic bay gio- cilia i;i lain 1 d imh la : rUiLn-trun % |ft. 'rrSn-bien ^ ^, Traii-viiib $^ 4^ ii TraLi-diiili j^ Si. [ihiin^; vi phai loan l|ic mai, daci sir tl6i khu, ruong (t.lt ho hoaiv^, ]itandlt;tig-thirc khOng clu. X^uyeii - vircrng b^n sai v^n-tli^n 1^ Trjnh hoai Birc Jfp it t^., Le quang Binh * ?t X, N«o liing Cbu ^ f^. ^, Hoitng minh Khanh ^ Bfl ^ ca thay ia 12 n«Lrtri iLini dien- tuSn-qijan be^ ii*. %' de kbuycn-uhu quan dan co su-c ISm ruOng. Tir linh phu binh cbo dSn n^irtri cuug-cfi d^u bSt phai lam ruong ca. H6 ai kbung ciuu lam thi bdc pbai l^m linh de thay cbO phii binh. fiSn miia lua chin, !lii cur m«i ngirfri cay rmjng dong- bSng phai ndp 100 Cff (3 ). ma ai cay ruong nui Ihi phai n^p 60 CO Ucr landamp;n. Ai nop dCt le ay. nUu phi'i binh thi du-crc niieti cho m6l nJim khdng phui di danh yiai:, ma d4n dinb [hi diro-c (3) Mdi niOt CV I^ 42 b^t. inghuang. 130 — VltT-NAM sfr-Lir^rC mien cho mo( yisim giao-djch. Ai khdng ngp du thl kh6ng diroc dir vao le mii:n Sy. Lai mg nbirng dsn or cac nci dSn lam nii'mg, goi lit dieii- l6t eu Jf. Quan dien-tuan &y mong dal bo lioang cSp cho di^ cay cify. Ai kli6ng c6 du frau bO ma cay-bira, thi quan cung cap cho, roi d^n miia phai tr^i binglh6c. Nguyen-vu'O'Qglai pha! Irau-b6 vji dien-klil cho quan dAn,, bat di khai-khSo nhirng nod rirngnui d& liim lUi^ny yoi lii tlotn- di^n, roi d^n mua lay lh6c d^ viio klio. goi la dJ3n-*llen kliid e « ^- Cac quanivan-v6 deii phai mg ngirai I^p thanh di)i, goi la don-dien d6i t tO fjf^ nioi nam m6i ugirc/i phai nop £i tu)"-* thoc, Con dao ma ai mo ilircrc 10 ngirod IrOf lea. llii cho lani cai-lrai va dirac Irir sirii-dich.. Cach Nguyen-vtTffng khai-kbSn d^l Gia-djnh that la khOn* kheo^ kUi€n cho dat Nam Viet trircrc 1^ mrtt ch5 diil bo lioang, khong c6 ngu-ori &, ma sau Ihiinh ra m<it noi rat d6ng ngirtri vu rat ti-ii-phii trong nirti-c Nam to. Ay cungia jngt caicongltxu cua 6ng Nguyeo-phuc Anh v^y. 5, V1$C BUON-BAN. Nguyeu-vir&ng l^p U : [ihkm nhO-ng thuyen cua kliach ma c6 chcf nliiriig do gang* sat, kem va lira-hoang, dii quan mua d^ lam binh-khi, va cbo cir theo s6 hang nbicu it, dtrorc cha Ihoc gau vi! tmac. Boi Vixy nhurng khAch budn-ban cung vui I6ng dcm do hang d^ii bin. VuO'ng lai sai quan or doanh Tran-bicSn cij theo gia chcr ma mua Ifiy dircrng cit d^ doi cho nhirng ngirtri T^-du-tfng ma lay d^ binh-khL , 6. ONC BA-BA-LOC VA HOANG-TO CANH O PHAP Vfi . Til raCia ddng nSm giap-thin { 1781 ), 6ng Ba-da-lQC dem Hoang-liT Canh ciing viri Pham van Nhiin, Ngiiytn vSii Khiem xuong tau sangTay; di qua An-dg-diromg vao Ibanh Phoiig- li th^-ri (Pondich^ry) dat Ad - do^ a lai gan 20 LhaDg, '"rBi den miia xuan nam dinh miii (1787), thi chi^c tau cho- 6ng Bit-da-lgc mcri v&O ciia Lorient or phia tAy niifrc Phap-lan-tay, NGUl^iN VL-O-NG hXt - TH6ng HlTm: NAM - 1 JI 6ng Ba-da-IOc ilirn lloang-lu- Canh vho yfl-kiftt l*hup hoAng Louis XV], Pbap-liuinii Ihv nrmi^-Ie liap-ital Hoiin^- Iw, va giao cho thirirni;-ihir Ngoai-^ii»» bo lii He Montmorin ba-tirorc. Ihiicng - nylij vtri 6n^ Ba-*Ia-]Ai^ vier s«nj; uiu,, Nyuyen-viro-ng. B5ii ngay 2S llijinj^ U nSm 1787 ihi 6ng na-ifo-lrti: vh I)q Monlnioiio ha-tirfirc kj Iw ^nao-iric, drii-lu-flc noi rAng: 1. Vila nircyt PtiAp thu.^n gui]) cho Ntiuvcn-virryng 4 cliiSc tau chifen va mut ilgo biiih . 1,!>0() lac quan. 2m) phio binlt, 230 hie biiih w Phi-cliiu ( CalVes ) vA JiV cau ihir aipg-6ns Ihiific-rfan. 2. Vi vua lurirc PLnp c6 King yi»i|> i,hu !li^. Nguyeii-viri/ng pbii nhuo-ng Jul lIio uirtrc Pliup cira Hoi-an ( laifu ) va dao CoQ-t6n ( PoiiJo-Cori4landlt;*rt ). 3. Nguyeii-viroftig phili J^ cbc n^triri mrtrr Pli.1p ra vandamp;o bu6n-ban hr-do cr troiig nirac. ii^oai yia khimy chiandgt; iigu-ai nij6'c n4o ct Au-chau snn^ buon-bun 6- nirirc Nam iiiia. 4. Khi nAnairCrc Pliap cocandgn linb tbuy, iiiib bO.liro-ng- Ihirc, tiii-b(> 6- phirunn d(>n;«. thi Nguy^n-virang phai iandgt;ng bien cho du giiip uirue Phap. 5. Khi Nguycn-virang d3 kh6i-phnc diroc nirfrt; roi. Mil pliai cii iii6i,nam tam mnl chit-c lau, y ahirljiii ci'ia rnru-c Phap da cho sang giiJp, d^ dem sang tra cho Pb^p-boung( 4 ), Tflf giao-ifofc ky xongrbi. Pbap-hoingxu6ngchit;u giauclio quan tong-tiSn Ihanh Ptmdich^ry (i dilt An-dO, l^J* la Uc Conway ba-tiffrc, kJnh-ly siec sang giiip Ngiiyen-virorng. Ngay mong S ibang chap tay, nhn 17H7, Ong lia-da-ltjc vfto bai ta Phap hoiuig Luuis XVI, roi dem hoang-lir Canli xudng tau v£ nucrc Nam. Nliiiug dSn kbi .sang tO-i ihiinti PoDdictiery. vi De Conway ba-tir6c c6 chnyen bi£l hou vcri 6ng lJa-da-landlt;)c. cho n^n ba-tiriVc moi tmi each ngan-iro" viec giup Nguyen- virorog, i'oi lam. so ve tau Phdp-htvitig xin bal viec 5y di, S.y ctt (4) Tff Riao.irdrc nay hien cqh ir Ngoai-giao-b^ ff Paris, VS da Uka www songnuong vn 153— VI$T-NAM SU'-LUg'C rfing sTi dem binh sang ctiu-vi^n Nguyln-vircng ]k vi^c rSt kho mandamp; khdng c6 lo'i gi. Phap-dinh th^y sb cfia Oe Conway bA-lirac n6i nhw vdy cfing liiy lam nau ; va laJ li5ic bSy gi^ chlnh-phu cAn dang bandlt;5i rfii ve vi6c troog nirtrc d^n cach-m^nh da ryc-ricii ci moi nwi, cho n6n bo vice ay khdng n6i den nu-a. Ay cung vi c6 De Conway b^-ttrb-c, cho nfin vi^c sang ciru- vifin Nguyen-vircrng khdCLgth^nh, bii vay aaii Ang Faure ch^p truyandamp;o 6ng Ba-da-lOcandgt; c6 li^c ring : « Vi bAng liic b§y gi^ chlnh-phii nii-^c Phap ma sSn lOng giiip 6ng Ba-da-ldc, tbl c6 le dng Sy da I4p n6n cho nirfirc Phap th^nh cu^c bao-hO o- An- ^Tiam ngay tir cu^i dtri th^pf-b4t IhS-kj^, khiSn cho vS aau khoi phai dimg Aandamp;n su chi^n-tranh m6i xong c6ng-vj^c » , Ong BA-4a-I0c thiSy De Conway hk-tvcixc kh6ng chiu xuSt binh-ihuyeD, btadirnglfindi m^ ngirfri, miia liu vA siing-Gag kbl-gi6d <;1e deifi sang giiip Nguyen-vtro'ng. BSn tbandamp;ag 6 nSra ky-diu ( 17S9), OQg Bi-^da-lOc vft hoing- tir Canh di chi£e landamp;u chiSn Mfiduse vd d^n Gia-dinh. CAc Uu buda chff siing-fing IhuSc-dan cung Iwc-tuc saug sau. BSy gia nhttng ngurfiri Ph4p Wn 1andamp; Chaigtieau ( Nguyln vam Thfing ) t tire li cbiia t4u Loag, Vaonier, ( Nguylo vSn Chta ) , tiic Jandamp; chiitt lAuPhung, De Fori^aot (L* vaji Lang), Victor OUivier ( 6ng Tin ) , Dayot v.v, ca Ihay dSn noa 20 uQnin theo 6Qg B^- da-l^c sang giiip Nguycn-viro'ng ; virorng phong quaa-tu-frc cho ca moi ngtrdi de luy^Q-t^p quttn-si. 1km tkii, due siing, vi ^ chmh-ddn mpl vi^c vu-bi. Tii^ d6, thS-Jtrc cua Nguyea^viro'Dg ni6i ngandamp;y mOt mianh, tirfrng-ta ni6i ngay mOt dong, lircrng-thirc nhi^u, quin-sT gioi, vi^c dandamp;Dh phi T^y-san da ch4c Mm roi. Thang tir nam tan-hcri ( 1791 ) ^ ii thu'-phi sinh ra ho^ng- ttr thu- (If l£n U Bam jK . lire Ik vua Thanh-to, o Ung Tga-IOc, g^n S^i-g(6a b^y gid. Bga Ihaog ba nandamp;m qui-siia ( 1793 ). thl vu-ffng l^p hofing'tw Canh lam Bfing-cung, phong chircnguy^a- siiy, linb ta-qu^n-doaiih. www songhuo 7. NGUY£>f-Vlra.VG BANH QUI-NHaN LAN THT" NHAT. Nguyen - virfvng da khdi-phiic Hin/c d5l Gm-itinli rSi, nghi^ngffi bon iniandgt;l niim dr chinh-«lfin moi vL^e. Dfin thanfi In nam iflnh-lnaf (l':Ki) niM sai «fuan cJiircni^-tign quirt la Lft van CSu ^ X ^ <Jei» r».00O qmn [hily vk qiian b(* ra danh hly niiih-lhuiin, sai Vo Tiiih ^ ^t va Nguyen vfln Thanh f^ X i< dem qutkn di lAm Li^ii-phnng. ChSng bao liiu nh^ Nguyen lay dirac dat Mian-rt vii ha dirtrc Uiuuh liliih- thuiD. Nhu-Qfi vl Le vSn CAu vA Vo Tlnh hai nguwi kbdng cUiu nhait, Nguy^Q-vtrorng Wn luu L^ vbn Cftu a lai giO- Phan- rj» tri^u Vo Tinh vA Nguyen vSa Thinh ve rria-<Jiiih. Le vfta C^u deiiv quail ra d6ng or Phau-rang hi qu«n T^y-sorn d6n vAy d^nh, phai cho ngirtri di gpi Vo TJrth Vij Nguylo vSoThAnh tra lai ciru, nhirng Vo Tinh khdng chju tror lai, chl c6 >J<;uyen vSn TJi&nh dit-a Linh d^n dAnh giai v6y roi ciiog J.^ vHn CAu vfe gi& Phan-ri. ■ L£ van Ckw i^y di^u b^i binh ^y l^m then, xtrnij b^nh khfing ra coi vi-Jt- binh uira. Pi^n khi ve GU-dinli nghi lAi phai r^ch hSt diuc-ttrtfc, Lft viin Ciiu U(5ng thubcdoc [ir-tu-(5K Qu^n nhi'i Nguyen ra dsnli Tay-sc«n Ian ay kh^ng lofi ; va bSy gi^ 1ft niua Ihaag 7, gio bac IhBi rti&nh, cho nfin Nguyln- virffng truyfen riit qiian ve Gia~dinti de dori miia gi6 ihu^a Iht md-j deni quftu di danh nhau, cho nen ttgu'6^i dcri bSy giff goi la gi^c mua. Nam nham-ti (1792) ihaag ba, nhiln khi miia gi6 nam thfei manh, Isguycn-virtyng sai tirfrng li Nguyen van Triiang cfvng vifi NguyeQ vSb Thanh, Dayot va Vannier ( Nguyen vSn ChiJn ) deni chi^n-thuyen tir ciia CEn-gio- ra dd! phS Ihiiy-trai ciia TAy-som ffcua Thi-cai (cita Qui-nhoo) riii lai ve. i Thang ba nam qui-siru (1793) Nguy^n-viramg de Bdog- cung 6 lai giir dSl Gia-dinh, sai T^n-thiit H6i cCmi* Nguyen hu^nh Diic vA Nguyen van Thanh dem bO binh ra danh Phan~rl. Nguyen-vworng ciing voi Nguyen van Trtrang vu Vo (5) Lb van CJu k m^t Qgudi coag-lhan ila Itso phi Nguyen-cti." Irong luc gian-nan. nay cuing bal d^c ky lur. 164 — VifiT-NAM sir LUO'C Tlnh dem thuy sir di d6nh mat b5. B£n thing nam thj chi^n- fhuy^n cua Nguyen-vu-ong v^o cija hh Nha-trang ri5i Un danh llEy pbu DiSn'kh&iib v^ phu Blnh-khaug, s&u lai ra danli iSy phvi Phd-yfin. Mat thuy, Nguyen- vu-crng durcrc (o4n thSog, c6n mSt b6» Ihi Tdn-th5t HOi chi ISy dircrc phu Binh-thu^n ma,th6i. Virong fa^n sai ngiTori dira thir give T6n~thSt JiAi phai kip Ci^n biah I6n h^i vfri Ihuy-su", d^ hai mfil ciinfj ra d&nh Qiii-nhan. Khi qu^ cua Nguyln virtrng vfso cua Thi-nai, viia Tiiy-scrn la Nguyen Nhac sai thii-tu'U Nguyen Bao ht ^' dem binh ra ch^ng giu. Ngtiyen-viriyng b&n m^f sai Vo Tlnh dem binh len di h^i vM to&n quan T0n-th3t H<^i vi Nguyea v^nThfitih dS dAnU ($p hflu. QuAn cua Nguyla Bao bi hai mat danh !ai. chfing kh6ngn&l, phai bu chay v^ Qui-nJian. Tir d6 quan thuy va quAn hfy cua Nguydn-vtrcng ttrcug Ih^ng dircrc v6i nhau. Vu-cnjg b^n sai T^n-thSt HOi, V6 Tinh, Nguyen hu;^nh Bi>c, Nguyin vau Th&nh dem binh lign I^n <Janh (himh Qtii-nhtrn. Mguyen Nhac phai sai ngird-i ra cau cU-u a Pbii-xuan. . BSy gicT vua Quang-trungda mat ri5i, vuaCanh-thinh, tvc Id Nguyen quang Toan, &ai quaa Ih&i-uy 16 Ph?im c6ng HuQg fL 'J^ -ft, quan ho-gia hi Nguyen vSn HiiSn K. X in], quan dai- lir-H Ifl 'i^ Trung 4^ ;fe va quan dai-tu--ma Iandamp; Ngd van Sof ■ft X Jt dem iT.CKH) bo binh vi 60 con voi di dirtVng bCandgt;, vA sai qunn dai-lh6ng-Iinh lA BSng vSq Ch^n 5)s ^. ft. dem hern 30 chi^c thuySn di dirfirng be, ca hai dao cting ti^n vao ciiu Qui- nhorn. Nguyen-vu-ffng thSy vi^n binh dad^n, li^uth^chSog kh6ng nh, rut qufkQ ve Dien-khaDh (tijc 13 i(.hanh-hda h^y gid) roi vandamp; Gia-dinh. B^ Nguyen vfin ThAnh ft, sC. "fJL O' '^ gii^ Di6n- khandamp;Dh, Nguyen ha^nh Dure fandgt;L -^ ^o lai giandamp; Blnh-thu^n. fifn thandamp;ng 11, Nguyeo-vircrng lai sai fifing cuQg Cauh vA Ong Handamp;-da-lOc,Phani v£n Nhlo, Tdng philc Kht tandamp; giir th^nh Di£D-khanh. 8. THf-LirC rVi-SON . Bon Phani c6ng Hirng giai dir^c &y riSi, k^o quandamp;n v4o thandamp;nh Qui-iihon, ch IS to pit lay tbanh- trl vfi tich bien ca cac kho tang, wiww.songhu NCUYEN-V^rCTNG NJiXt THandlt;>N{; NUbfC NAM 155 Nguyen Nhac th% v4iy, liic giAn dgn nfii IhB huy^l ra mk ch^l. Ong }hm vun dirwc Ifi n^m. Vua Canh-thinh aPhu-xiian tliay Nguyen Nhac mat rfii. 'phong cho Nguyen Bao lam Hit:n-c6n«» cho Sn 6c m*)! liuyt^n, goi Id tihi tri^ti .}. j^ rSi i^ Landamp; Trung vA Nguyen vio Huffn o- lai giu: Ihanh Qui-nhoTi. Tir d6 cac tii-Arng TAy-somi m^ hoat-dOng hon triiorc. Thang ba nam giftp-dan (179t) Nt^Hven vfln Hung dem b^ rinh vao danh Phu-yen, va Triln qunng Difiu vAo vAy ihinb ^tJifin-khinh. B6ng-cung Canh cho ngu-M ye Gia-dmh cSu vi^n, Nguyin- vu-Grng bfea dem dai binh d^n dfinh yiai vStv. Triin (|uang bi^u riil qudn v^. Nguyen-viTo-ng (hSy th^ Tdy-scrn c6n manh va Jai dSn mtia gi6 bSc, cho nandamp;n vu-cmg tiem Biiug-cung vc Gia-dinh; d^ Vo Tinh a lai giu- th^nh Dien-khanh. ThAng gicng nam al-mao (1795) TrSti quang Dieu lai dem quSn v^o danh Di^n-khunh, Vo Tinh hel strc chfing giir, Quang Dieu danh mai kh6ng du-crc. B£q Ihatig hai, Nyuy^n-virong de Dong-cung c lai giirGia-dinhandgt; deHilbuy-sirracuruDien-khaDh, Trong kii hai b^n ctbn dang ch6ng giu- nhau a dit Di6n- kfaiandamp;jih, thi Of Phu-xuaa cac quan dai-than nhi TAy-acm gi£t hai Ian nhau» gay th^nh m6i loan. Nguyen tiandgt; khi vua Quang-trung mat rJ5i, vua Canh-lhinh l^n ngflij nhu-ng quyeo vS ca Tbai-air Btii d^c Tuyiftn, cac quan CO nhi^u ngircri o^p-gi^, Nam St-m5o (1795) Biii dacTuy^n sai Kgandamp; van Sff vit BSc-ha thay cho Vu vfin DQng. Van Dung ve Phu-xijfln, di d£a tram Hoing-giang (*5) gCip quaa Ifung- thirl^ah 14 TrSn v3n Ky f^ X*t. phai toi diy ra or day, Van Ky nhfln dang c5ni-tiic Biii diic Tuy^n, bftn xui VQ vSn Dung rSng: «TbAi-sir ngfli Irtim ca nhan-than, cho ai s6ng du-trc (6) Co iandlt;r Chep Jl iT^tn Hin-iuyen, lighunng. 156 — Vlfir-NAM SLr-LU"0*G s6ng, b^t ai di^l phai chSt; nSu ma kh6ng s^m trir di, ih roi CO chuyen b3l !gri cho nha nirorc. Ong niin lieu sdri di». Vii vSn Diing icira nay v^n lin trang VSn Ky» nay Ihuy ii6i nhtt %ay, beii nghe Itri ny, vfe miru v6i Pham cong Hang vk Nguyen van Hu^n, lira il^n ddm dera quan viiy nha But dac Tuyfin bat bo nguc, rSi sai Nguyen van HuSn vao Qiii-nhon bat con Dac Tuyandamp;n 1^ Bx"ii dac Tru ^ ^ i^, va cho ngircri dira, tbir r^ BSc-ha truyen cho quan TiSl-chfi U Nguyen quang Thfty f^ jt -^ (em Nguyen quang Toan) b^t giai Ngo van So ve Phii-xuan. npn Vu van Dung bfen dSl chuyen ra vu cho nhirng ngti-d*] Sy !Am phan, dem dim xu6ng song gi^l di. Vua Canb- fhinb khfing sao ngan giu diroc, chi gat ntrcrc mSt khoc thani ni^ th5i. Luc cất cánh gi£r Tran quang Di^u dang v^y thaiih Di^n- kJianh, nghe tin 5y, that kinh» noi v6i cAc tu-6ng rSng : wChua- thu-ong kbong phai la ngircn cVrng-coi, dj cho doi Ihiln gitit Mn nhau, Nfu Irong ma khong yd*n, thi ngoandamp;i danh ngirbn la th£ nao du-crcVw. Quang Di^H b6n giai vay rut quan -'4. Khi v^ dt^n Qui- nho-n^ Nguyen van Hu^n dSn ta t(ii tru-ffc. Trau quang Dicii khong hoi dSn, ibi din quao ve d^n liing An-CLtu dong ben bcr sdng me nam- Vu vSn Dung cimg v6i n6i Uau Tij K cung dem qu^n ban-bO ra dong or m£ b^c hir s6ng, y m^nh vua la cir obau v^i Tran quang Di^U- Vua Canh-lhmh sgr-hai sai quan ra khuy^n-giai ca hai b^n, TrSn quang Di^ii mcri dem candamp;c tu-^ag vAo chSu, rSicimg vW boia Vu v5n Dung giang hda. Tir d6 Tran quang Di^u f^L st ^<l lam lhi€u-ph6, Nguyen van Huan lam (hi£u-bao, Vu van Dung ^ :X. ^ lam dai- tu'-dS. Ngjyen vandamp;n Danh ft, 5L & (hay Ik Nguyen van Tu- N^ X 4J) l^m dai-lu-ma, ggi Ji ta tnj dai-than. NhungchSng dircrc bao ISu c6 ngirtfi giem-pha, Tran quang Di^u bi thu h£t ca binh-quy^n, chi dime gifr chtrc tai tri^u m^ lh6i Th^- WW. song hi NCUVI^N-VU-OfMG NHJ(T-TH6N(i Ni;<5rC NAM — 157 i luc Tfiy-9cm ix dSy v€ sftu mSi ngandamp;y m(>t kirn : lr*n viia Ihl c6ii nho-dai, khOng c6 du uy-quySn dandamp; sai-khi^n c4c quan, duifi lu-6fng-la thl vl 16ng ghen-ghet randlt;5i cii- inn each mi gift hai lin nhau, Boi v^y clio uSn <1Sn khi quAn Ngu3'^a-v(rofng or Nam tandamp; (lanh^ cbUng phai m£t landgt;ao ahiAti c6ag - phu mk Up n^n c6ng Ifrn vfty. 9. NGUV£N-VUaNG BANH QUJ-NHON LAN THU HAJ. Tfr khi quandamp;n cua Tran quaog Dieu giai v4y Oien - kh^fa v6 Phti-iufin rSi, Nguyen-vuorag cuDg rtil quAn vig Gia-diah strA-SQan vi^c qufin - lu-cmg, vi sai ngir6-i di do - Iham moi nai d£ chidu-m^ Dgir^ri v^ dknh Tliy-si7a. B?n n5ni dinh- ti ( 1797 ) Nguyen- vu-trng d^ TOn-that Hfli or lai giir Gia-diQh» rfii ci'ing B6ag'Cung Canh Jem bioh- Ibuy^n ra daub Qui-nhcm. Lai aai Nguyeo van Tbandamp;nh vA Vo Tioh ra <3Anli Phu-y4n. Qu4n Ihuy cua Nguyen- vucng ra d^n Qui-nhrra, Ihfiy ^Tfty-scrn da ph6ng bi, li^u dooh khAng do durorc, Ngnytn- vircrng b^n ra danh QuuDg-nam. Biroc vai Lbuny qutkn-Qbu !khAug du, lai ph«:dem quSii. v6 Gia-dinh, sai Nguyen vfln Thfinh ft. X ^ v4 B$ng tran Thuomg *f fifc ^ t' lai gifr thiioh Dien-kbaoh. 10. NGUyfiN'VUCfNG BANH QUl-NHDN LAN THLF BA. Nguyen - vircrng vandamp; Gia-dinh rdi, mandlt;>t mat sai Nguyen vSo Tbuy PL X 3^ sangTifim-la xio viri qu5c - vucrag nu^ iy dem quandamp;u di diro-og Van - lircmg, ho|c sang danh Thu^^i- h6a, bo3c sang ddnb Ngb^^an, [email protected] ch^^n durfrDg quandamp;n & Bandamp;c- hk vandamp;o. M(>t m^i sai quan binh-bO tbam-tri U Ngd ahandamp;ni Ttnh ^ ^ -^ sang sir uhh Thanh, [email protected] do-thandamp;m moi vi^c. NSm m^u-ngo ( 1798)Ti6u-Eri^H l^ Nguyen Bao cSm- tijc vua Canb-tbinh k Nguyen quang Toan chimin giir miSt dJil Qui-nhcm, bfen didb. bo v6 bSng Nguyen - Irieu. Vua Canb-thinh bi^t muru Sy, sai tirirog vao bandamp;t Nguyen Bao dua ve dim xuSnfi s^ag giSt di. ghuong U lis— vier-NAM SiLT-LL'-CrC Liii CO ngirM noi giem raug vice Tieu-trieu lani plian Ig tai quan trSn thu Lc Trung, Vua Cang-thinh Iri^u Ui Trung vS Phu-xuandamp;n» sai v6-sT but cliem dt. Dircrc it iiu quan tliiSu- ph6 Nguyen v^n Huan cung bi gieL Tir do tiroQg-sT Tiiy-3(rn ai cuag uaa l6ng, c6 nhieu n^ircri bo theo vS Nguyen-virorng. BSy gicr CO ngircri con rS I^ Ti'uny la Lfi Cliai ^ "jj von la Qgircri danh triin gioi co tiSng, quan lam tlen chu-c dai- dfi-d^c ; d^n khi thay viia Tiiy-sorn hay nghi-ky ma gi^l hai CQc cong-than nhir v^y, bt-n bo trun sang bang nlia Nguyen. Nguyen-virong trpng dung cho I^in chirc tud-ng-quan, Nguyen -viTfrng IhSy thS Tay - atrn da suy-nhu-ac, dSn thang ba nam ky-vi (1799) ben cir dai binh ra i!anh Quj- nhrrn. 9€n tliang tif Ihuy-quan cua Nguyen- vu-ffng vao cu-a Thj-nai, roi Nguven-virofng sai quan hau-qu:"m V6 Tinh. hCtu- quan Nguyen haynh Birc dem qu:'iQ len bp ddng w Truc-khe tt -JE- Xgay luc bSy giv quan Khiint-sai tien-quao chu-orisg-cu" Nguyen vandamp;a Thanh dem bC» biuh ra danh lliy Phu-ycn, rot lien quan Icn litp irng cho loan quan Y6-Tinh. DSn thang nam, Ihi quan cua Nguyen-vu-orng den vay th^rth Qui-nhffn. O Phu-xuan sai Iran quang Dieu va Vu van Dung dem binh vao ci'ru. Nhu-og raa vfto den Quang- nghTa gap quan cua Xguyen van Thanh giiandgt; o Thacb-tim ^ ^, cho nen khong cii-u duo-c Qus-nhfffl. Su" chep rang khi dao quan cua Vu vSn Dung vao den Chung-xa i^ ■'g-, doiig lai o' dSy, den dtm c6 con nai b tiong rirng chay ra, c6 ngtrtri tr6ng thay kdu lo kn rSng ; Coi nai / Qufkn Tiiy-ao'n nghe lam la quan Bbn(j~nai ! Mai nguoi lu6ng cu6ng ho chay. Cac (juin dOi Taandgt;-scm liromg la qimn nhii Ngi^yen da d£n vuy dnnh^ deu vo* tan ca. Quiin nh^ Nguyen Ihira lh€ danh duoi, thanh ra qufin Tity-san thua to. Qiian frao-thu Qui-nhan la Lfi vfin Thanh 4^ 3(L ffr kliong lh3' vi^n hinh den, ma Itrong-thirc cr Irong thanh Ihi bet ca, ben qiing cikc lu-^^ng mO' ctra ra bang. Nguj'en-vito'ug dem qiinn vio thanh roi dhi ten Qui-nhon goi la Binh-dinh. ' E^'tr — ^ www.Bt]rgHi NCUvlN.VraNG NIIAT-THt^Nf. NLr*>C NAM - lifl Vua Trty-Sffn diro-c tin Qiii-nhun tliiil (hu, liSn cu- dai binh vSo d6no cr Tri-khuc ^ a ( ihurtc QuanR-nglua ) Jr iJiV chc lir^ng tien binh danh quAn nhil Neuyen. Nhiriifi vi pluii dO trai miia gi6, thiiy-chi^n khring tiAn^ cho n()n c4c quan il6u can xin nit qucin vfe. Vua Canh-thinh b6n sai Nguyen vSn Giandamp;p ft, it f 6 lai giij Tri-khiic, sai Tran quang Di?» v4 VS vfin Diing gitf Quaing-nam. Nguyen-^iicrny cung dem quin ve Gia-djnit, dS Vo Ttnh ^ ^i vi NgdT6ngChu * /¥. ^ ^ )ai fiiir (hAnh I»nh-dinh. Nam Sy ( 1799) dug TtA-da-I6c -5" > i* di ICing chiab. mat ct cCra Thj-nai. Nguyen - vircrng dem ve Uku landamp;ni^ (V Gift-dinh, lang phoog lam Thai-tir t[i61-ph6 Hl-nhit qi4n-cdng -k^ i- i^ i* iS ^ «P V. 11. QUANTAV-SaN VAV THANH BlNH-BrNll . Khi qu^n nhi Nguyin ra vAy d6nh thanh Qui-nhan, vua Tiy-strn sai Traa quang Di^u vS Vii vfln DQng dem biuh viio ciru, Tihirng vi quiin cua Van Dunn kli6ng danh m;i Ian, d^n nAi bai binh. Viec iiy la lyi Van Dung, nlitriig iiliu-co (Juaa^ Dieu giSu di, cho nSn kh<lng ai biSt. Van Diln;^ cum orn ay, cho n6n nrdi k^^t nglua sinh tij viri Quang Di$u, Bay gicr 6" Phii-xuAn c6 nhi^u ngtrfti glicl Quang Di^u, nhao-dip Sly ma d& Lpi 'Cbo Quang Di$u, bC'ii tau vim xin sai ngiFcri difa m^t thu ra cbo Vu vSn Dungd^ gidl Quang Di^u. Vii vaD DiJng tiSp duroc Ihir Sy dua cho Triin quang Di^u lem, TrSn quaog Dieu sw-hai^ lap tire dem qufln v^ Phu- xu&D, dAcig a in^ nam aOng Hircrng-giang, nbi. r^ng ve bal nhirng ngu-iri loan than. Vua Tfiy-sorn sai ngu't'i ra giaag UOa. Khdng al dam di, sau phai bat m^y ngu-ai agp cbo Quang Di^u. Quang Dkeu mol vko chSu. Vua Canh-tliinh cung [jn Ifiri giang-dui khuyen phai h^t stic giiitp-do- nh^ nu^rc. Quang Dieu khoc layrbi xin ciing Vfin DQng dem Ihiiy- bO quftu vao lay lai thaah Qut-ahan. B^n Ih^ng gi^ng nam canh-than (1800), quftn cua Tran quang Dieu va Vu van Dung tiSn dSn gan thanh Qui-nhtrn Vo Tinh giir viingj ktidng ra d^nh. Quang Dieu saj dap liiy chung quanh Ihunh va chia quan ra vdy h6a mlLL V&a DQng 1W— VJ^-NAM S&.LIPQ'C thi dem hai chi^c tiiu lorn v^ horn 100 chifn-thuyln ra d6iiy giur cira Thi-nai^ xay don va il^t sung dai-h6c ct hat bdn cira b6, dS plidng ngu thuy quan cua nh^ Nguyen. Ngiiyen-vu-ffng dirorc hn quftnTSy-son ra vay IhAnh Blnh- dinh, li^n cfr dat binh ra cijii vi^n, sai Nguyfin van Thinh dem L* ChSt, Nguyen dinh Bac, TrirongliSn Bao, chia ra Jam ba d^o ra danh ^y d&n HOi-an o- Phii-yfin, roi k^o ra danh or Tbi-da :** Tf (IhuOc Binh-dinh). Nguyen-vu-wng dem Ihiiy- binh ra dgn Qui-nhtrn dong (huy^n ff Qgoai ciJraThi-nai. B3y gift- quSn bO cua Ngyycn van Th^nh vi quAn thuy cua Nguyen- vu-trngkhflng Ihdngdircrc in iihau, cho nin sir ciru-vibn kbOng c6 c6ng-hi^u gi ca. Bgn lh6ng gifing nam tSn-d^u ( 1801 ), Nguycti-vtromg sai Nguyen vin TmcrDg f^ it ?lt. T6rtg phiic Lucrng ^ ^^ M ^'ern qu^n li€n-daa dSn danli don thiiy cua Tiiy-saii, vk sai J.i van Duyfit #. iL ^!l, Vu di Nguy ^ ^ ^ dem thuy qii^Q vi*o dinh cira Thi-nai. Vu di Xgviy trung dan ch^t, c6n L^ 5n Duyet ra siicxdng d^l, d6l dirg-cca t&u va thuySn cua Tay-scrn. Tiifirng TiV-strn ]h Vu van Dung phai bo ciia Thi-nai dem bu»h v^ hg-p vtti Tranquang Di6a d^ ph6ng giir moi tioi. Ngtiyen-vu-ffng lay dirgrcciVa Thi-nai roi, elm ngurfiri dua fin v6 Gia-dinli bao cho tirib'ng-sT c^c no-i dSii biSt. N^m ay B6ng-cung Canli I6n Jaii, mSt 6^ Gia-dinh, tho Auac 22tu5i, Duo-c m*t thatig hoang-tij thu hai t^n la Hi t^, ciing mSl w Dien-khfinh. demve tang cr Gia-dinh. 12. NGUYfiN-VU-aNG THU-PHUG PHC-XUAN . Nguyen- viro-ng danh durcrc trao thuy o Thi-nai rSi. bfen sai Nguyen vSa Tru-ffug dem Thuy-^qu^n ra danh Quang-nain, Quango nghia, va !ai th^y qu^n Tay-scru vay thandamp;nh Qui-nhofn nnandgt;t each CELu-m^t lam» dinh pha kh6ng dirac. Vu-orny cho ngirai len v4o Uianh bao V6 Tlnh vandamp; NgO t6ng Chu bo thandamp;nh m^ ra. Nhirng V6 Tinh phuc thu- lai rang : qu^n tinh binh ciia Tandamp;y-scm a ca Qui-ahom^ v^y xin dirng lo vi^c giai viky vOi, hay nftn kip ra danh ISy Phu-xuiln thl hori. NGUYEN -VUOTNG NIIAT-TKONr. NVOC NAAf - ifii Nguyen-vircrng bandamp;n d^ Nguvcn van Th^nh a [ui rhuiig giir vai TiJic quang Di^u ^'A Vu van iJiinii, iSi deni tlai quau ra danti Phu-xuAn. BSy gi6 nh6 Tay-suii tfliig bfli-rSi I4m : Qf Ngh^-an ihl i;6 ttrdng nha Nguyen la Nguyen van Thyy R, X Ji^ ^ti Luu pliiic Tirfi^ng ifl tt tf dem quan Van - (wcmg sanK dinli pha ; a Thanh-hoBi thl c6 phi^n-thiin Ih JIA c<inji Thii ff J5 jf. kficri binhgiup nha Nj.niyen; & Hirng-hoa llii co th^-ti 1^ Phan ha Phung :4 itj j^ nSi l^n quiSy-nhieiu Cfiin ctic trjfn Of Bac-ltu thl rfii vi nh&ng viec lOng-giao; cac dcio-tru-omg v& dao <IC dao Thifin-chiia cung iioi I6ii, c6 y giiip nha N^juyen ; diln-tlnh Lhi bi quan qu^D nhung-ljim h^-bi'Spv ai ai cung c6 lon^ oan gi^n U Phu-xuan, vua thi h^o, cac quan tlai-llian thl cij- uin Thanh-hua, Ngh^-an, ca Ihav (tirrrc non 3 van ngixii, aang s6ng Linb-j'iang. Lai sai iirfirrif* dem ho-n 100 chiic chiSn-thuy^n vflo giir ci>a Nh^t-I^. BSy gi& c6 vcr TrSn quang Di6u ]£i Bui thi Xu4n l^t rt. J. cOng clem 5.000 thu-fa^ <]i t6ng chinh. Quan ChiroTBg- trung-qu4n Blnh-tfly dai - tirArng-qu^n Nguyen vfin TriiOfng pt ^ ^, ciing v6rt TSng phtic Lirffag ^ ^ ^, Biing IrSn Thirfirng 1^ ^t "I" giandamp; «■ Linh-giaog, lh£y qu4n Tay-sffii IhS msiah phai lui vS giir 6(3ng-h6i, Nguy^n- virang dirac (in ay, U3n thSn chinh dem d^i binh ra ti^p u'ng, sai Pham v3n Nhfin vk B3. Xet c6ng-ui4c cuo vaa T'Ag'-fS TH1S-T6 XlfNG BE-m$U, Th?-t6 khwi binh ch6ng ohau v6i T^y-aoTQ a datGia-dinh lit nam ru^u - lu3l ( 1778 ) , k§ vira 34 n^m, miri dirt dvcoG nha Tiy-SiTii, ihu-ph^c dugc giang-scra cii cua chi^a Nguyen khi xma vk hop ca nam b^c l^i Ijioi mfyt mQi. Khi vi$c daah-dep xong roi, ag4i liimg d^-hi^u, d§t qu6c-hi^u ta Vl^t-nam it ^, dong Kinh-dA & Phii-xuftD If ^. tuc U thinh HuS bAy gidr. — 169" w songhuong.vn 170 — VlfiT - NAM Standgt;- hVQC Khi vua Th€-t6lSy dirordat BSc-ha rBi, ngiiixutSng chi Iha cho din mfit VII thug, va Ihiing-lhirong cho cAc tu-tlrng-si. Ngai lai pbong tirdcchocou clmu nha lA, nU^ Trjnh, cSp choruOng tlat va trvr giao-dicb cho dong-doi liai ho Ay dh giCr vi^c thd-- pliUDg tb-ti^D. Boan r"di, tigkl doi fiac-hi la BSc-llifinh, d|it qua,n long- tr^n ift ^, liieii Nguyen vandamp;ii Thftoh f4, ^ iJl, 5* Qui-nhofn r;t sung chirc ay. de coi moi viec. Lai djl ra tani-tao ^ If la ho H6, tao llinh, lao Hinh, sai Nstiyea van Rliidm f!L iLii., Ban^ trSn Thircrno 5^ f|. -i^ va Pliam van Dang 't X fr ra coi cac tko ify. dandamp; fiiiJp Nguyen von Tlunh. Ben thang cất cánh nam nhim-turil ( 1802 ), ThS-tS ve Kinh. dem vua Wi nhandamp; T^y-scm ve lam le liii^n-phu a den Thai- miSu ji^ JS^ rSi dem ra ti^n pliap trirorig xij tri. Lai sni qiuil ma vua Thai-diandgt;c Nguyen Nhac v^ vja Thai-to Nguyen Hu^ Un, demvirt tMy di^ cdn Hau llikdem bo giam a Ironguguc l6u Nhung bpn van-thiin nha Tdy-scrn nliir Njjo thi Nhiem ^ 1^ -f^r^ Phan huy fch fj- A? i ra hang, dem noc ra danh a trirfirc VSji-mieu, roi llia cho ve, Lnic biy giir c6 Ngd thi Nhicni vl Inroc CO Inem vai Bang Iran Thircrng, cho n^n dSn khi d^inli ff Vfio-inifiu, Bfing tran Thu-ffng sai ngur^yi danh ch^(. Vua Th^-todinh loi, Ihirang cong song randlt;3i, lo siia-sang iDOi vi^c; lam den Can-chinh fe ;Jl ffi, dt Up tliirang trieu, dSnThai-h6a -k. 4^^ de lap dai trieu ; lai sai quae dttn xay th^nh Kinh-dO va ho^ng-lhSnh ciing cac thfinh-trl a ngoM ckc doanh tr^n. Tuy r^ng ngai da dgt niandamp;n-hieu, Itn ng6i tdn tir nam nh^m- tugl ( 1S02 ), nhu-ng mh dSn nSm giap-tl ( IS04 ), tiJc IS Gia-long tam-ni^n, vua nhdt Thanh mfri sal stj sang phong vircrng, v4 d5n aSm bfnb-dSn ( 1806 ), ng^i mfrt lim le xu-ng dg hi^u a den Thai-h6a. Binh trifea-nghi, cir ngiy rUm 'h ngay mSng mC^t thiCt dai-IriSu ; ng4y raBng 5. mbng 10, 20 va 25 Ihi thi^t li^u triSu. Liic ng^i d^nh xong TAy-son^ thi chlnh-tri Irong nircrc dS nandamp;t, phang^luc huy-hoai, vi$c gi ciing caa sija-sang lai. Hoi v^y or trong thi ngiii chinh-ddn phap-lu^t, v^ moi viec cai-tri www. song hiJ[ NGUVhN . IH! 'IHi: 10 .- 171 ciiny ];i sira-snn^^ photig-liic, cffm <J:in-i;i.'m klt6i»;i rhu [I'iv vit-c Ihan phAt n»!i bay la rirfni-clie fiii-iion^. iifThit'm Jij quon-^oi khi'ing (tirofc sinh sir nliit'u dfin. tY nj^oai (hi nRii lo sir gino^liit^ii vori mroc Tim, mrirc Tiijin. iiirLn* Cliiiii-lap, khiPin cho niroc Vi^l-nniii Ii'u h.iv je^jlt Irnn^ nniKii ileii thrnr y^n-tii. 2. Vl^C TRlT^.U^CHiMt . 6 lioiig rutifv. nlm vuq kh^ng dht ugdi Iioiinf;-luUi, chi c6 nfjAi nnBi-i;;-|i!ii h cac cung-t^n. Snu khi vua m^t, Ihi tir-qiiau Un ig6, niui [6ii nic liiu liim Hoang-lhiji-}iaiii. Quan-lai Iroiig Tri^u Jai-kh&i [hcrv olii^-clo nh& L*. nhttng lio chiic Tijam-timf^ fl R5i lung lu-i- [.-t rhiVi' [f^lu-cxng dixi Mia. Moi vi^c cJeu dn Lnc-biS cliii-lnrtrng Jtel cy. ^(6i brt CO quan Tlmcrng-tltir fJj -J him dttu. qiian ta-IiLrn Iham-lri ^ ia, l^ jiiru tlu-lang f^ rp, cung cic (lni(ie vi^^n nhir la lany- trung, 'ien-ii^oai-]anft, cliu-sirva jiut-cirii-iiliiini tlio-!ai v.v... B'} Lpj i^ -fifi L':>i vice ihnyen ho qiinii viiii, ban liiui/iig p]i?im ciip, khan-xfit coi^j-trant^, pliony Eiing tuac-am. thiio nhfi-ny tcf cMeu Kile cio menh va iHin nhCriig so ca*- liAn^ qiian- lai v.... Bo Hq /> 4^ coi vice dinh-diSn thjtf-in;i» tieii-liAC cbuyc]! thOng, kho-lang chijra cli^f, h6a-v£it dut ru v.v... B6 IJ it -^ coi vi^c Irieu-hgi, k!i6nh-ha, (S-lir, iandlt;in phong^ ciing lii ciicli-lhu-c hon-hanh tUi-cu", linh bieii cho ngircri s6ng iau, iiguiji CO Uel-nfiliia, phony thuy cho cac than iiliun v.v... Bo Binh St ^^ coi vi^c Ihuy^n liSvuchi'rc, giang duyel quandamp;n-Iinh^ sai-khiiSn quan rii tliij hoyc di danh dep» kt^n chon binh dtnh, xe( ngircri c6 cong Tigiroi c6 tui vandamp; viec biiih. B6 Hinli If] 4f' coi viec hinh-danh phdp-Iuat, ira ngh"! ding tandamp;'u, dityet lai nhtrng toi nang an nga, xet ky hhifng td giam ijgvc ciiin. Pp Cong jL. -jji coi iec lam cung-di^iv, dinh-thir, xfly Ih^nh, dao hao, tu tao t^u-b^^ dat l^m ki^u-m^u, thitfi ihgr- thuy^n^ mua vH-ll^u v.v... www songnuong vn 172— vier-NAM s^-Lirp-c Ngoailuc-bO laico B6-sat-vi$n ^ §L ftt ^5 gifr vice can- giAn vua, v^ d^n-hach cac quaa. Cap su trung I*- "f •t' cac khoa vandamp; giam-sfil-nfiir-aU' Jt ^ ^*P A- cdc d^o. d^u thandlt;>ng-lhuftc ve vi6n gy. Trong vi6n c6 ta huru dO-ngy-sii va ta Imu ph6 dd-ngu-Air dklrng dandamp;u. Cất cánh gicr vuaTIi^-io lai d$t ra Tao-chinli f it d6 coi vi^c v^n-lai ciing U thug-mA Uu-bfi. Cd quan Tao-chinh-aic f i. ^ vA Taoph6-5ir It Aj ft 1^™ <^^"- Cac dia-phirang Itii liic b^y gia tir Datn cbi bandamp;c chia ra lfim23tran vaddoanli. Tir Thanh-h6a ngoai ( tijrc li Ninh- binh bSy gifi^ ) trw ra, |roi ]h Rac-lhinh jt l*..th6nfic^n Iran, ctia ra iim 5 n6i tr3n ; Scrn-naiii-thirofng J^ ^j X, Scrn-nacri'h^ Ji ifc "f* Strn-tay Oj v5, Kinh-bac ■? jt, vandamp; Hai-diro'og :^ ft ; 6 ngO£(i IrSn: Tuy^n-quang ^ ^, Hirng~h6a ^ ^U Cao-b^ng A -f-, Lang-sffn 1? 0^, ThAi-rtguyfin j^ ^.^ Quang-ydn Jf 4c- T^ Blnh-thu0n tro" vao goi 1^ Gia-dinh thfinh J^ ^ ±*., thSng ca 5 Iran: Phi6n-an ^ jandamp; (dia-hal Gia-dinh). Bi^n-h6a jj <f», Vlnb-thanh ^ ffr ( ttrc lik VTith-loog vandamp; An-^ang ), VTnh-tuorng vandamp; HS-tJfin >r it- C6in a quang giira n-urfrc Ihl dalt Tlianh-h6a IrSn r#^ ^t tt- (gi3in ca Thanh-hua n6i, Thanh-h6a ngOai )^ Ngli^-ati trSn X * *> Quang-nghTa trSn # il ft, Rluh-dinh IrSn f- ;t ft, Phii-y^D trant * ft, Binh-h6a IrSn ^ ^ «.( lire ]& KhAah- h6a) vA Blnh-thu^n Irgn -f- j^ ^. BiSt Kinh-kJ- thSng h6a doanh 1^ : Trirc-l^ Quang-dixc doanh 4 ill 'f^ ^ -^ ( ^^'^ ^^ Thira-thi^n cất cánh gii^)* Qwang-(ri doanh^ Quaag-bhih doaab -t ■T' •i^. Quang-nam doanh jf ifc ■^■. u BSc-thftixh va Gia-dmh thdnh dSu d3( chuc toog-lrSn Afc Aandgt; v^ ph6 tbng-trlin. d^ coi niot vific- 6" cAc trio Ihi d§t quao Imi-tran Ifi ft hay l^quan tritn-thu f| "?, quan caUbavA quan k^-luc d^coi vi$c cai-trl trong Ittu. TrSn lai chia ra phu. huy^DvCh^u, d^l chirc tri-phu, tri- huy^D, tri-chiii d^ coi vigc cai-tri. Nhandamp;ng trSn d Ngh$-an, Thanh-hoa vA 5 nOi trSn o Bic- fhAnb, Ihl dimg nhirng quaa cttu-than nhi Le j^m quan cai- w.songrnjon^.Vtt- trL COn 6 ngoai-trim ce Bac-thanh, thi giao quyeti cai-tri cho nhirng thfi-h^u so^-tai. 3. BINH-CHE. Khi vi:a Th^-tfi danh dirffc Tflv-s«n riii, ngai ban Ihu-ang c3k) cac lirtn,g-sl. [^ng phunj! vfi Ihiii dtfri Ihfr nh&ng ngircri (u- ir^a. COd iibfrng qu:>n-]inh jandgt;i^-nua llii cho v5 qut-quan. BSt ra ph^p i»iHn biah : 1^ diuh cai: (ran, Iit Quang-binh v4o d^n Blnh-thu^n flil cii ba l^u (Jinh ken ISy mpl l^n llnh: 1u Bii^n-hiandgt;a tro- voothl ct'r 5 l^n dinh kCn ISy m6* t6n linh ; tir HA-ljnh Jror ra dSii 5 aOi-tran cr Rac-thknk Ihl cir 7 l^n dinh kfiu liJy m^l li^n bnh. Con 6 ngoai-lriln Ih Tiiydn-quiing. Hirng-h6a, Cao-bJing, Lang-acrn, Thai-nyuy^n. Quaftg-y^n^ lh cir 10 l^n dinh k6a Itfy m(>* tea linb. O cho Kinh-lhflnh Ibi d^f ra Ihao-binh it jt » cfim binh 3^ ^. linh-binli # ji^ . Unti thun-binh m6i vt c6 500 ngu-iri v6 c6 50 ngirdri tap qui^n nhac. O cac trao Ihl d^i ra llnh cc. linh miandgt;. Imi d(tl bien-binh baQ-le, nghia la cic binh llnh chia ra Jam 3 phi^n. 2 phi^n vandamp; qiian, c6n niAi phiiin a tni Uau luan- , Iiru thay dSi cbo nhau. Nhandamp;ng biiih-khi thi dinxg gircm giaoandgt; ma-tftu. va tai c6 suDj; l^n bSng dbng gpi ia siing dai-Lac. siing nho goi la siing thach^ccr dicu-thirorng^ nghia ih b^n Uii niB bilttg m.'iy d^ liiu. Cf ch6 Kinh-tbanh l^p ra ba.sff xa tmo-ng d^ qu§n linh t^p bSn. u ckc COR b£ dSu lam dBn d^t siing d? ph6ng gii vfl d£ xem-s^t nhirng tiiu-bg ngoaiH:iu6c di lai. Niifrc Vjet-nam tfl c6 nhieu bS can pbai giir-gln, hoi v^y vua Tbe-tri liru tdm v^ vi^c chlnh^d^n binh-thuy^o : liy Qgirfri or glu hh v^ doanh Quang-diic v6 doanh QuHng-nam lam 6 v^ tbuy-qufla d6ng tai lunh-thandamp;Dh, Ci^n a ckc hai-khaii, rn6i noi c6 mbt ccr linh thuy coi giir. Nbandamp; vua lai lam mdl thiandgt; thuyln lira ngoandamp;i boc dong, d^ di lai tuan phandamp;ng or mien b^. 4. Vl^C TAJ-CHINH. Thue dinh, ihuS diSo d^u dinh lai cfl. ThuS dien thi chia ra lam 3 hang: nh^t-dJiiig diln moi m5u doDg ni^n n$p Uioc 20 thaag; Dhi-d^ng dien 15 thandamp;ng; tarn ding di^n 10 thing, COd Ibir ruandlt;ing irniia dong oi^a phid DQp 10 thdng. 174 — VIST - NAM St7 - hlKTC Thu^dinh Ihi I^djnhrlu Nghe-an ra d^n npi nyoaiThanh- hda, m5i sual dong ni^n pli:Vi chiu : ThuS thnn. ........ 1 quan 2 litn Mfin lien . , . . . 1 (icn Cirac me 2 bal 5 ni^i Iran Blc-thanh va pliii Phiing- thi^n (X J. mSi sunt dinh dong ni^o phai chiu : ThuS than , , , I quan 2 tiea MSn lien 1 liandamp;n Bi^u tifen (tap dich) • . . 6 lien Ciffrc me 2 but 6 ngoai-trflnBSc^thSnh, in5f suSldinh dijngnifin phai chin : ThuS IhAn 6tiCQ MSn li^n 1 tien Bieii tien 3 tit^n Cii6c me 1 bat Le giani thu^ . Thuf-le tuy dinh nhir vgy, nhirng nSm nao 6 dandamp;u mSt mua, rthtr ta bl hoati'; triing, dai tiau hay Ea ntrac lut, V. V. tbi nha nircrc chiSu llieo iir Ihi^t-hai nbieM it ma giam lliue cho d3.li. Lua 10 phan itiiet-hai tori 4 phan thi khoan giain clio hai phin lhuandamp;'; Ihi^l-haii 5 phun [hi giam cho 3; Uiii^t-hai 6 phSn thi giam cho 4; Ihiet-hai 7 pliiin tbi giiim cho 5; thiet- bai & ph^n thi giam cho 6; tbiel-hai 9 pliian thi giam tho 7; thiet-hai hel ca thi giam ca. Ho^c nhk mrifc c6 lay d^n. dinh di lim du-omg, dao s6ng, xay Ibanh v. v. tbi cung du-tfC giam UiuS. Vu thu^. Nh& vua lai tixy iitng dia - phwo-ng mi dinh vy thu*!, Tir Quang-bioh dSn Binh-thii^n cur moi nam nitit vy thu IhuS, khm dau tir fhang 4 dfn thang 7 thi h^(. Tir Kgh^-an ra den Thanb-hoa ngoai. ciing cac Iran 6- Bac-lhanli. {1 ) Tire |3 pUu Hoai-dirc bay gicr. www, Band huanQ, Ni.l "il.A .'J III Mil' V 1. J mfii nhnx Mm (hue U mi: nu'wi liu tlii Ivhui hr Ih/ni;; I it,'ii lti;'iii[i Uii liC'l; iiiu:l cluiiij llii kluVi lir tli;ilU'. 10 iTl" n IIijul* I I (hi ht-l. I>inli I'O- .^ liiiili ."> lumi inol iin Uini su iliiili. iifiii-i l.m^* lir chiVc-priv cho tU-n <iuini-tl;iii, ileu pJijii vnu sfi. K.'- lu IS lnAi Ir^V lull, rv.t (iiTn hii mioh-:;, (.li-ii pli;ii kJiai vao nu. BiV'n f><j. (lau tiing, liiHK' iiifiii^ iiiiKi. Im?ic' nn>iif; *lui^in, horic iiii'ni^ liai nuia, lto;n; lu tial ]i:>iu; n;iij, liao iiIul'h man, BUO. lluriin.-. laf. handgt;a-lar iai <hUl. ilOiii; lay ttV olli iandgt;hai finia clui ru raiij^. Moi lanj^ ^tliai li'ttii '5 qvivi^n sti, ci'r randlt; nhiii lan» nuSt liin Ue v;iu bn duiifi liaii Uitiii, liti iiigl lian Iini Iai ho, tC phontj kh] xct iK'n ; I'ftii hai hrin {;ijin vp linli, liuli i!r mnl ln'm lirn clii^ii, cnn nin[ hLin j^ino tra clan a lini (liCi. CrtVn Zj^m rwiny cOng-dten. Tir klii nhii l-<^ iiii5l ngoi, ihm xS c() n(r ilil <li"i»i fonj^-ifitn (ioi ra tLr-Jii?ii, cti nui Ihi il^m lo lian iJi, ]>m v:iv nan] Gia-lony tln'r lini (1S11!1) iiha iia lap !r t.am ikiij xii khijujr tlirm' niim hau coiLt'-Jiui (.intj^-llin, clii Irir K'n; nSo xa-lhOn o6 cnnn-iUinj* (tieti ^, Ihi moi cUriyi- [ilicp I'ho ilien l'6. lian htt '6 niiiiii Iai pliai (I'a Iai, Ai ^u- una h^n ay Mki phail6i. TAh^' cdc si'irt if(U . .v'Sm Gia-lon^ tlii> hai (1803). dlnh li' cac qu^-[iO cr Nghe-an^ dong nit^n pliai nrtp cac hang qnP 120 CHn. Of Tlinnh-hoa phiil iii>p 70 i:aii, vii deii ilinrc inii-n trir tliuo thfin fsV NliHTiy nj^irOfi tiin (Jircrc cay mi?, phai irinh qiian d5 cap cho vfln-bSnfi mtVi ilirgc diiu. Ban xong roi m<ii; niVa Dop qiian, iin)! nxvR clio nj^Lroi liin du'Crc. Nam Gia-lonpi lliiV lir (1.SU5), ijinh Ic nhu-nfi ngir<Vi di iSy y^n-siio a cac itao ve hai Qiiang-iiain, ni6i ngirui diiiv^ iiit'm phai nOp-thiiti ySn S lang, va diarc thji viee biiih-linh. C6ti nliu-ng thuS hu-u-ng. thu^' sam, Ihii^ chteiu tlni^ »o, d6u CO I^ iL^ng, (tilth cho app hSnglien hay Vd Ling 3aii-v;)t. Vua ThS-f6 Iai dinh led^nhlhue nhfrng Ihiiyen cac nirac vao budn-ban, ci'r do thuyiiu iOn nho ma dinh s6 Ihu^ phai ii(>p. jnghuong.VT 176— VI$T-NAM SLT-LLTOC Nhfrng mo d^ng, mo tlii^c, mokem, cfingdio ngirofi Tftu khai d^ d^ah Ihue. Due fi^n , NSm Gia-]on{i Ihii liai (1S03), ma scV due (icn ff B§c-tharh, Ae due litn dSng vA lien kem ; Jat iliic ra nandlt;^n vflnfj, ndn bac, lirong I'^ng^ Urgng bac, d^ cho tien sir giao- Ihang biitin-ban Srontj nucrc. Moi dfiny tien kem nyng 7 ph^n, mOt m^t in chir ffGia- hng thoftg-bGOv, mandlt;>( nu^lini chu- trlhandamp;l pbdn», m5i quan li£n n^ng 2 c^nlO lang. Gifi vang 6" Bac^th^Dli thi Amh cir mgt lirofng vAng doi 13y 10 lirtfog bac. V§ saii mandamp;th^ij] la ducticn. 6* Gia-dinh thaoh v^ uc^ctrSn. Tlncandamp;c do. Vua Th^-to cbS-tao ra ktcu lluro-c dong do ruOng. mOlmfit khac 7 chu* oiTja-Zonjcu-unieni/ui £««/ n({uyt-ti), mOt m^l khSc 10 chir nban fianh ttcic <fi^/i xich. cong br) (ttrandamp;ng ktph tQa»- Chunn dinli lai c^c third'c vu6ng do ru^ng khi Virdc, chfi-tao ra Ihircrc d'ljnjj, mpt m^t khSc 7 chQ- <rG(a-/ong ciru ii/cn ifru fcd/ uguyetu, mM mot khiic 12 chu- aban h^nhdw dien cira fdfih xic/i, rang bg 3'itandamp;ng khihn (flo >j. Phep can . Nam Gia-long thir 12 (1813), ch? tao ra cAn thi€^D-binh, cap chu cAc doanh ti4c Iran, d^ cin dSng, sSt, chl, thi^c v^ c^c san-v41. Cun vang vk bac tbl diiDg c^n trung-binb. 5. c6nG-VU . Vua Th?-t6 lai stra-sang nhandamp;ng dircrng- sd, Tiaidao cac s6Dgng6i, dap cdtc dc-dieu, d^ cho vi^c l^m^D cua dandamp;n-giaD dircrc ticD-lcri. BvFandamp;ng quan-lo . Dirfrng-sa Irong miArc }k sir khSn-y?u cho vice chtuh-trj, v^y n^D vua Thg tfe mod dinh le sai qiian Of cac doanh, chc lr3n phai sija-sang diro-ng quan-lO " b^t dfln sCT-tai phai dSp diri-ng 16m cau, le cu 15.000 trircmg dirfrng thi phai cho dkn 10.000 phwffnggao. Lai tif ctra Nam-quan (thudc Lang-sandlt;m) vao d^n Binh- £hu^n, cix do 4.000 trirong phai lAm mfyi c4i nha Iram 6- www songhuD -.1 NGUYEN TMI rill^^T^ — 177 canh airCT'n:^ qu^in-lO, J£ cho quan-kliiicti ill Irii tigllii - n^cri, Ca tha}' y® Irum. Con tfr ninh-Ilmrtn Ird- vao plila nam dSn Hu-liin thl di dUCTng Ihuy. Sdtig-ugoi va ite-dicu. NhCrnt" sdng-nf'di v;> ilO-iljeu. den la su- khati-j'iii cho vice canh-nflnii, hoi vijy vua Tht-landamp; liuySn cho quan 6* fhv tt tfn phai xiandgt;i dio s6ng ngt'ii va cac Jira b?, v4 nhSl la o Bric-lhinh |>hdi gifr-giii (TC-dit'u cho can-than : chA nAo l;hOng c6 thl diandlt;p Ih^m, ch6 nijti hir-hung Ihi pluii sua lai, <J cfic liSn Itii dfil ra kho chira thoc pao, d^ pin'ny ttlii niii* mua dni-Mm Ihi iSy ma phal cho dAn. 6. PliAp-LUAT. Nguyen khi lrir6c v5n theo Imt nhA lA, iihirng nny nha Kgiiyen da iihat-*h5ni; ca nam bac, vua Tbi^-to bia iruyen cho dlnhthan Uip ra pha|)-luat ni-iaog, dandamp; cho lii-n SIT cai-tri. Nam ItVn-mfii (IHU) sai Nguyen vSii Tiianli fi, X iJi. l^m t6ng-tai, coi vi^c snan ra sacii lu^t; I5y hiM cu cfia dori Hoiig-dirc ^ jt. uhii Li.^ ma Iham-chLrirc v6fi lit;;iit nha Thanh Iktn thanh rap! b^, ca ihay 22 quyfen, CO 39S diSu. Den nam aUhgd (1815), thi in sach Uigt ay phitt ra moi ncri. no l"^i( ny tuy nOi Iheii lu^t Hung-duc nhiriig ky thirc U chep luol cua nha Thanh v^ cbi Ihay-d^i {( Dhi^u mA thdl. 7. Vilandgt;C HOC-HANH. Thai cất cánh fii6r ohij c6 vo-candlt;in}i tn^ dirng nandamp;n ccr-nghfcp, cho nSn li'ic ay cAc quae dan trieu 1^ quati ngu^quan dd-th6ng, 'h quan t5ng-(ri(n Nam Bac hai Ih^nb deu la quan vo ca. Nhirjig vua TbS-fo cung bi5l rSog sir fn nir^rc can phai c6 vo c6 fin, boi v^y dtm ngay ngai liru j v6 vi^c hpc-h^nh thi-ciandgt; trong nirfifc. NgJii l^p nha Van-mi^u ff cfic doanb candamp;c trSn, thcr dire Khong-tU", de to long Irong Nho-hoc. D§t Qnoc-liT-e^^"^ ^ Kinh-dO, de day con cAc quan va cac sT-tir. Wor khna thi Hircrng d^ k^n ISy nhiiiiig ngirOri c6 hgc-hanh ra I^m qiian. Dal them chiic d6c-boc cr cac Iran, va diing nhftng ngirof] c6 khoa-muc a din nhk Lfi, dandamp; coi viec day-d6. jnghuong.w 178 — VT$r-NAM SU'LUgc Vua Thg-iandamp; lo cu dfin dja-dir vandamp; qu6c-su-, biri vcly ngai sai quan Binh-bo thirp-nji-ilur la Lt- qwang Binh #. st ^ kO- ciiu or tron;i cac tr^n cac fluanb, ty Lang-som den H6-tiin, xeni so-n xmyandamp;n hflim Iror, dutrng-sa x« yan, song bt', cSu qu^n* chff-bufi, phong-tuc, tho-aan, c6 nhu-ng gi larn Ihiinli sacii tfNhal-tiwng dia-dir rhi — ftit. M .^ « <lS dang landamp;n. DSn nam binh-dan (IS06)» bd sich fiy ]am xong cii Ihay dircrc 10 quy^n. Nam tan-mili (Ifill). ngoi sai quan Um nhirng sandamp;ch da-sir noi chuyen nlii Lt va nlii NfJuyeii T^y-suri dc siVa lai qudc-sir. Thai cất cánh giiV van qii6c-am cung thinh lara. Mut d6i khi nha vua cung dung <oUu: nom ma liim v3n-ld. B^i v3u-lS tUffng-sT khi quan Tien-quan Nguyen van Thanh, long-trSn Bac-lhanh ra chu landamp; kh6ng rd ai i^m, nhu-ng that la mAt bai vaa-chtrcrng dai bid. I-at c6 nhirng hiiyen nUir ftHua Tiuti^^ cua 6nfl Xgiiycn buy Tir, <' Truytn Thuy Kieutfcua quan >iU'U Tham-lri bo I-e la 6ng Nguyen Uii k. (t (2), cuiiy pls^t-hjen ra Ihofi bSy pa, ff Triiyi'ii Thiitj Kfeujt la mOl lap vSn-chiro-ng ral hay, dien ducrc dii ca nhfin-linh thf-c^, la dirffc ca mpi canh tTong dcfi, ma cho nuo van-cbircrng cung lao-nba, loi le cung ly-lhVi. Kii'i theo ticng dandlt;>i nay fhi ft Truym Thuy Ki^uiandgt; thai la mOl tLp vaa-chu-cng dai tiirifc-tac ciia tir(yc ta v^y, S. VI$C GTA0-TH1I;P V6l NCOC TAU . Khi viia Tbf- to diH dironc nha Nguyen T^y-scrn v^ lay dtr^c dSl Bac-hf roi, aai quan !hircrng-thir Binh-hO In Le quang Binh ^ ^ :^ iSm chanh-sii' sang Tandamp;u cau phong vk xin doi qudc-hieu Ik Nam-viet ^ ^, l^y le rang Xam la An-nam vi A'iel III Vi^t- thirang. Nhirng vi dal Nam-viet doi nliu Trieu ngay IrirffC gom Cd daf Liro'nfi Qiiung. cho n^n Thanh - Iri^u mm do* (2) Ong Xguy^n Uu ngiroi lang Tjen-flifen, Imyen Nghi-xuan, tinji Ha-tTnli. www.songhLQ, NGtJVi^N.Tin rug m m clur Viet Un trfin, goi lu Viet-iiani >« ^^ <]$ cho khoi lam vai Bdn DJSm ginp-ti (IS(M) Thanh-tiien sai quan an-ant-sw tinh Qiiang-liiy lit Te briSam S- ^ ,^ snng luydn phutig Bonn roi. vua sai L^ bh PhSm :*. f^ ^ iSm chiinh sfr dcm ilo c6ng sany l^ va lir da cir chigu le bft nfim moE Ian fiaog c5ng. Bo c6ng-phara U ; V^Dg . , 200 ilrirng Bac IWKl — Liia v^ cSp mSJ ttiir . . . 100 cdy Sirng M gific . 2 bj f^p )6d lam vud. Nac ong Aq b£y gi£r mtfi c6 8 tuSi. Ngu^a-virtrn^ sai H5 vfio Lda ^ jC fl( Of lai bao-hO- Nbimg d^u hhi diSt Gia-dinh thfit tbu quyea bao-h(5 airifc ChAn-Iap thu^c ve iiircFC Ti^m-la. NSm blnh-thin (1796), Nandamp;c 6ng An miit, truyen ngdi l^i cho eon la Nac 6ng Chan iS jfj ^- Vua Ti^m-la sai &!> sang phong, nhiT th£ k vua Chan-lap phai than-pbuc vua Ti^m-Ia. B€d nam dinh-mao (1807) NSc diog Chan lai bo Ti^nn-la ma xin vS th^n-phuc vua Vietnam ta, iheo l^ cdag ti£n, cir ba nandamp;m in$t Ian. (3) Xem 0* chuo-ng Vt. jnghuong.yr tSD — VI$T NAM SL" * LlfQ-C Bb cSng-val ]i5 : Voi du-c cao 5 thirtrc ..... .2 con Sirng tc giat * .2 chiec Ne^ voi , , 2 cai H^l sa-nhjln ......... 50 cAn Sau-khSn 50 — Hoang-Ji.ip 50 — Canh kiSn ......,,.. 50 — Sffn den . . . 20 lo Nae 6ag Ch^n c6 ba nyirofi Pm ten la Nac 6ng Nguy*a, 'NigQC phdc Kinh-sini lAi sun dtt, iV^gira kij A'y-f'dc biil tilu thatj. Mm htrung hang t6i xa nghin dCim, Tiirng phirffng gu caa suut chin mdy. Stm (5 plieti hfty dii fiiip-^jo". Gh'ip nhnu xoay-doi ti^i ctr n;iy. Tirofng b^i thcr n^y c-hilng qua I;i liri-lt cun npuiVj ihiSii- iiifin n6i ngdng mk tU6i, kh^n|; n{j6^ I^ii Hi^ii du-a cho Ngnyen hirii Nghi ft^ ti fft^ xem, Handamp;u N(»hi xiii Wn Hi^ii ili can vbi Li^ van Duyt'l. I^ vfin Huy^t I'fin rIh-I Njjuyfii vSn Tlijiiih. nay Ihhy b^i Ihtr uuy, nSni iSy ilem v6« tAu v iia , vua sai li^l Nguyen y^n ThnySn dcmi ho iigiic. USy (^iw Iri^u - than c6 nhieii nt;irm he 161 oiin 'I'hiiHli. Mfii hrtin Uiii trini roi, (in-f Thanli ehay llitv] uandamp;m iKy lio vita uiiii ki-ii khoc i5ng .rfhan Iheo Be-ha ti!r tliiia nliu i6ii biy gia, nav Ii[i6"g c6 t;>i gi luii hi nf^irtfi (a cSu xl li^-Im no luny nao njioi nliin <l^ njiimi ta giifl than mi khOng ciru ? 1. . Yua Thf-lo giflt Ao ra (ti vSo fung, rBi tir do c3m kh6ng cho 6ng TliAnb viio cfiau n&s, va sai Lt- van Duyel dem con Ngnvcii v3n Thrinh ra Ira hoi. h^t pliai nhOn l^i. Nguyen xan Ttuinli scr toi, ujing tliu6c d<)C mil chSt, c6n Nguyen vfin Thuy^n thi phot chem. B$ng Iriln TlitiCriig Jfp f-^ '^ ngirai a Chirony-dirc ( liic ]£i huyen Chirimj^-uiy, linh Ha-Jbiig liay yicr ) en iix'i van-hoc, trtSii Tdy-sirn vao (na-dinh (litandgt;u i^iiip tia 'I'hv-to loiin diandgt;n Hinh-bO tbircm^-lhLr . Sail vi lam gian sUc phin^g-lhan chu Hoang ngu PJuic In (iror[iy nha Ttimh vao hic phi'ic - Uiilt*. trieu-dinh Jam an phai toi cheni. Nliirng rui hii diro'c (Lia. Dijng ti'an Thirany I'tin c6 hiein voi Tj; ChSt, cho nt'n Lc Chal mt^; bori nhirng vi^c n,hir ta khi ra coi lao hinh a Huc- lh^nh> CO chi^m ^ir dam ao va an-l^u dJnh-dien, v. v. Lai hi biit l>u iigU'C va xw pliai 10' ftsjio- .□nghuong.v. 184 — Vl^.T-NAM SLT-Lirg'C Tu-crng-lruyen rfing Bjng trSn Thirfirng & trong' nguc c6 Ikm bai « Han-virong-tdn phii » bing qufic^am A^ vi minh nhir H4n-tin ddri Han. 13. XET CONG-VlgC CV VUA TH^-Xft. Vuh TbMB lA dng vua CO tAi-tri, r3t kh6n-ngoan^ trong 25 nSni Irai, chSng nhau viri Tay-soTa, Iraii bao nhieu iSr ho^n-nan, th% ma khoug bao gifV nga long, cur rani ni^m Its sir kbdi-phuc. Ny6i lai CO t-ai ddc-Ilnh rjll l6l cua nh&ng ke lap nghifip lorn, la cm dijc-llnh biSt chpn ngu-M mb. diing, khi^n chq nhirng ke hfio-kiet aj cung ni>c l6ng ma theo giiip- Boi v$y cho n^n khong nhu'Dg la ng^i khoi-phuc dercrc Qghiep cu, inA' lai (bling-nhol diro-c scp-ha, va sa-a-sangdiTcrc moi vi^c, tarn cho Ditd'c ta Liic bify gi& Ib^nJi mot nir&c circrag-dsii, lit xira dSn oay, cbira bao g}^ Ivrag IhSy. C&ng-nghi^p cua ng^ithl to IhAt, lai^Ji cim Dgai th) cao tti^t, Qbirog chi bi^m cu pi^l di^u 1^ kbi cong-vlec xnag roi, ng&i kliAng bao lo^n cho nhuog cbog-than, niti lai 13y nliu-ng cbuy^a ubo-nhSt dem gi£t-kai nhtrng ngirM c6 cdng v6i ngM, kbi^n cho b$u th€ ai xem d€n nbtrng chuy^n ay, cung nhtf d^n vua H&n Cao^ vii lai tho dk ma tbLrcng-liSc cbo nh&ng iigu^i ham-me hai chir cOng-danh ve d6i ap-ch€ Vua Tbf-l6 mSt nam ky-mao ( 1819), Iri-vi dirofc 18 nam, tho 59 iuh, niigu'hieu H ThS-t& Cao-hoang-d^ *t tfi. ft ^ ^. www songhua CHirCfNG u THANH-Td 4l8tO-1840> Niin-hieu: Mlah-tticnh "fl ♦■ 1. Suc-d^ uaa Thaith-fo J. Vi^c «Ain/i-/rj (rong nif&c 3. Wdr'-cde 5. Tdn-nMn-phu 6- Qi!an-€h? 1. SSt ((ing-dSc, tuhn-ph» a ctic fr'nh ^. /^iro-jirj-boij^ cria ait f}itan 9. TjJ/t (fif5ni?-/i^Yiii 16. Sir jhpc-A^nft (Ai-err '' ii. Sdch.ud IS. Vi^c airu-tang phont/-Ufc 13~ Nk4 dtrSrng.ie H. Viic (l{nti'(ti^n vd Ihui-md 15. Vi^c v5~bf I. Bt>C-BOVUA THANH -t6- Thang gi^ng uam canh- thin (1820). Ho^ng tbBUltrhuy 1^ Dam j( l^n Dg6],<Ii;tt nidn- lu^u Ml Minh-m^Qh aft ^, Vua Th^oli-tfi 1^ m^l dng vua c6 tir-ch^l mmli-mAn, c6 linh hiiix hoc v^ Inr hay lum ; ph^ni cu vi^c gi, ngiii cung xem- Xi^t dSn^ v^ CO chAu ph^ rbi mM dircrc thi-h^nba Xgui tinh thAm Nho-huc, sfing da,Q Khandamp;ng M^nh. cbo n^n klidng ira dao vain, cho Iti m^t ta d^io iSy trM thandamp;ah ra mk Ifim m^^bofc lOng d4iandgt;, Dori v|y, ngai mM ughi^m dm vh trirng-tri nhung ogircri theo dao Gia-tA. -1«5 — □nghuong.vn V? sau CO Qhi^u nhi lim su:, vi ^ rieng mu ctio ngai lA bao qufin. Ihi thiet-lu-ffng diSu jfy kh6iig horp viri le c6iig bring. Phii bi^l rSng nuifc to tir xira dSn nay, difeu gi cQng theo Nho-giao, ISy lam-c«omg ngu-thu^ng lam tiln-ban cho sir an- ^, Yua toi, cba con, vcr chSog, Sy la cai kh6a luan-ly cua xa- hOi minh. Ai ihao cai kh6a Syra Ihl cho la kli6ng phai Inai Dgircd nandamp;a. V^ycon phai theo cho, tOi phai iheo vua, ai trai v6fi candamp;i dao Sy ra phai I6i nfiug, dAng chem giiet. Li][ctrong nxr^c minh tir vua qiian cho chl dAn-sur, ni ai cunglfiy cdi 'y-tirffug &'y lim phai, lam hay ban ca. ma lai IhSy c6 ngiTf bo di theo d^o khAc. n6i nh&ny cbuy^n ma luc hSy gitr lai k'lEing mSy nguai bieu ro ra thS nao Ihi tal cho la theo ta dao lam bir-hong cai phong-tue hay ciia minh. Bot viiy cho nfin nha vua m6i c!im. khOny cho ngirtfi trong nir^c di theo dno nidi. Mot 6ng vua nehi^m-kbac nbirThanh-l5 ma cam khtitig dirwc, thi t3t *a phiU giSf. Trong khi cSoa va giet nhir v^y, la van tircmg mini- lim vi6c bbn-phan JAm vua ciia. nilnb. ch{r c6 bi^t d4u la minh tarn air thict-hai cho dtin cho nir^c. Va, bao gitif ciing viy, he ngtr6'i ta da sung-lin mot t6ng- giao nao, thi tiit cho c4i t6ng-giao cua minh la hay hLm, vii cho Dgirfifi thcD tdug-giao khac iu thii-ngbich viji minh, rSi bt CO quyfen-tbS la liim the nao ciing dung each ma lia-hi^p ugif6i khac dao vcri minh. Cung vl le ay, cbo nfen ngay trir^c vua Philippe II nir^c 1-pha-nho, vua l^uis XIV nir&c Phap- lan-tdy gi£t hat bao nhi^u ngtrai trong nir6c. Ma chac rSng luc bSy gicr cac 6ng ay cung lirtVng la minh lam diBu phai, chcr c6 biet dau la minh lum di^u trdi le. Vin bilft rSng sir gi£l dcio la suklibng l^nh. nhung phai hii^u cai tri'^ao ngu-6i Vi^t-nam ta luc h^y gjo*, khOog tu cai I6ng-chi dao Thi^n-cht'ia ra th€ nao, cho ndu dSu khong phai Ja vua Th^nh-to nua, thi dng vua khdc cung kh6ng cb^c da traab kboi c&i Idi giSt d^o £y. www. sang hu THANH. T& — m Nha liim sir lai dfe cho vua TbanlvtJi gi?t Ngnvt^n viin Thiinh, song x6l Ironn cac Iruy^n nhir sfich Thtrc htc-chinh hit/} vk sach D<i/-nam ciiinh hicn lUt'truy^n, thi clii lli3y clit^p rfing Nguyen vSn Th^nh bi t<ii phai uing thuiSc d^^c ni6 tir-lij nSm Gift-long Jhu S5 u^ thdi. C6n nhir vii on |,ft van Dtiy^l vii A Ch3* thi <'6 hfp-hiii Ih^l. nhu-ny khi Ciic Ang Ky da mnt r5i, va lai vk cd tt>n Khi>i khoi loan cho n^n nidi tniy t6i hai 6ng A'y mA lim an, chir liic hai bng iSy cun sdng, Ihl vun Tlmnh-l&, tuy t6 buaj^ nglii-iigfr, nhimg vin khdrtg bac-dai. Vi?c ngii gi^t chi ddu 1^ b& vgr Ho^Hnu-tU' ^anli vfi cAc ch&u, thi kliAng IhSy s&cli d;o chtp ca, chl .V3y mijl dfli Tifjucri Iruyfen ne<5n nhir th£ ma th6i. V^y vi^' '■Vy ihirc hir th€ n^o khAng ro. COq viidc khOny biSt giao- thiep v6i cSc nir^c nf^oai dircrng, thi khong phai ik cai Vb' ri^ng mgl miah iigii. Liic bSy gicr ngu-^fi minh ai eung chi bii^t ctb nu-6c TAu la van- minh hcyn, c6n thi cho 1& man-di ca. Phong aur c6 ai k ngvfri biSt ma, noi or thiSn-ha c6n c6 nhiei3 rnr^c vlin-mlnh horn nua cung kbOng ai fin. Ho-i IhS, he (hay ngircri ngoai qa5c vilD mrd'C mlnh, thi kh6ng nhirng 1^ aa c6 su phtin- tr&c v^ sgr dem dao tn^ri vio ditctc mfi thtii, Ui cOn sfr ky phai cai phong-luc da-maa nua, cho n^n kh<)iig muoD ^ao- thdng vM ngoai quBc km gh Nhir Ih6 Ihi c6 n^Q rieng trfich mot mlnh ai khOng 7 Cai nghla-vu ngULri lara sir, turorng d6u k^-ciiu t^ljo ttrb'ng- tAn^ r6 cii sii thiic rail n61, chir kh6ng nen, iSy lOng ytiu- gh^t cua miah nia x^t doan. Dau. ngucri mlnh ghi^f ma c6 l^m di£u pbai, minb cuDg phai khen ; nguoi minh y^u ma c6 ^^m dilu trai, mlnh cung phai ch^. Vua Thanh-tb Ik rni^t 6ng vua cbuygn-ch€^ tSt Lhg oao cung c6 nhieu dieu sai-lam va c6 nhi^u di^u taa-iic, ohirng xet cho ky, thii th^l tigai cung CD ]6ng vi TiMiiC lam. Trong, lo aira-sang moi vi^c, lai« Ihanh ra n^n-n^p chmh-te, ngoai, danh Tiem dep L^o, kn cho nvcitc khdng d^n ndi k^m hen. 18S — VIandamp;T-NAM Slandgt;-Ll?<rc Vsiy cu- binh tinh m*i x^l^ thi dSu ngAi khdng dtrofc la flng anh-quan nira, [hi cung kh6ng phai k 6ng vua iSm- thiT^Dg ; cir xera c6ng-vi^c cua nghi l^m Ihi hi^u ro. 2. VI^C CHlNH-TRI TRONG NU&C. Vua Th&nh-t5 da 30 tuoi min len ngOi vua» cho a^n vi^c trifeu-chinh ngai da am-hi^ti lam. Vi^c gl ngM cung irtu6n bilt- C<^ Wii xong buoi ch^u roi, ngai d6i mOt vii quan dai^thSn I6n ban mpi vi^c kinh-N va hoi nh&ng air-tlch 6iri xu-a, nhu-ng nhao-v^t v& phong-tuc Of cfic nircrc xa la. Ngfii chfim xem-x^l mpi vi^c, c6 khi dem thdp den xem chutrng, sfr, d^n trfing hai, tr6ug ba mfri thOi. Thir&Dg thirang ngAi nfti v6i cfic quae rSng : LOng ngir^fi ai cung mu^D or y6n, ma khOng mu6n sinh sir ra dS Ihay-^aSi Ju6n, nhirag liic Ire manh mk kh6ng sixa-sang mpi vi^c, tti r5i din luc gi^-ySu, moi-m^t c(m lam gi durorc. B61 v|^y cho nin irSm khong dam lir^i-bieng luc nyo (1). O trong Irifeu, thi ngiii d$t Jhem ra c6.c txr -^ vi cac vi^n quan-trong hfrp ca- 3. NOI-CAG. Bi^i vua ThS-t& da d5t Thi-thir-vien f^^ft }&m chdn car-y€u a trong di^D, d^ c6 diSu gt thi vua hui-han vd l^na c4c vi£c nhir bilu, sach, ch£^ c&o. chmrng, tSu^ sic^ m^nh v.v. Dai-khAi cung ttr ho phc^ing bi-thir cua vua viky. NSm canh-thin (1820) h aiSm Minh-menh nguy^n nidn, vua Thanh-io cai lam Yln-thir-phOng ; d€n nSm Miab-ni^nh thir miT^i (1S29), dfii iam N^i-cic ^ f^, iSy quan tam-tir pb£lm or cac bO, v^en, vao quln-linb mpi viec. 4. Ca-MAT-VI^N . Nfim gi4p-ngp ( 1834 ) lit nSm Minh- m^nh thir 15, nhan vi vi^c quan-qudc co-ySu l£i vific r^t quan-trpng. vua Thanh-t^ mi/i Ebeo nhir Khti-m^t-vi^n nhd T6Dg k Quan-ccr-xiT nUk Tbanb aik cham-chir6c dfit ra Cor- mSI-vifln +L S Btt cbo c6 trach-nhiem ri^ng. Cac quan dai- tlian song chixc trong vien Sy thi diing 4 vifin, vin v6 tir tarn-' ■■ (1) Minli-tneDh chlab-y£Ui quy^n Chn-chiah. www.Bargti'i tHANH • T(^ - 189 phum hit It-n, phuug chi k^n diin^, Thuoc-viL^n tlii c6 vi*?n ngoai-Ian=«, diu-sit. tir-vii, biOfi-^u. dcu ki^n (V rruri^ f-Ac brt vi^n TR aung-bfi. Cnc n^iwin (tiii-lhati «> Cor^mil-vi^n c6 rf^i"t-!ii cho deo kiiu-b.4i d^ ph^a-bict v6i cac quan kli&c. Kim-biii khori dSu CO tCr A&y. 5.T0N-NHAN PHU- Niim binh-thin ( IS5i; ) la unm Mioh-m^uh (hi'r 17, v«« Tbunh-lCf dflt laTrtn-nhi^n-phu i|. jl. jft VH dar <piau chu-c de coi moi vi^c <>lrong lio nhfi vua. NhA vua tho lidn-t^ c6 7 tiuSu: nbijng mjeu ptJulu ^oi lu cbiiiu 13, nhirng mi^u phiu bfrii jjpi lii tunc ^ Coit^cliiu c^c dtliig chicu hay U muc phai phan-bi^t chi n^u rachifiy. B5t-(6n-nh&n-l^nh mAl nj^irM, la hiru tAnchinh htii ngiriri, tfl hiiu Wn-nhAn hai iigirfiri, d? coi vi^c htnng-lt>L' vJi i^c phAn-bi^t lir haog cliiiii hhag muc, ghi-chf^p hhny^ lircrt ngiriVi thdn ngirtVi scr, vi^c nu^i-nSn^ vu cap Itrirc-l^c cho moi iigir6ii trong hatng-tOc ; lai d^l ra bifu tdn-khanh hai Tigirdi, l^ hu-u ta ly hai nghT*''i, df cm thir-trvit moi ugu-ai t6n-that vk vi^c cSp-dirO'iig cho ke c6-a,u» giiip-dCT nhCrng vi^c lung-hAn v.v. 6. QUAN-CH^. VHaTh6Dh-l& l^j dfit chc ph3m-cip quan-chS, tir nh£t ph&m d^D cmi-ph^m, mui ph^ni chia ra l^m chanh v& t6ng hai b^c. ^ ChANH NHXt - PhXm : V&n: CSn-chliih-di^n dai-hoc-sT & it H *. ^ i, Vdn- minb-di$n dai-bOc-sT X «fl H k. # '*. Vo-hiEn-di^n dax-hoc- si ^ H iEt Jl ^ ^. B6De-CQC dai-b(X-sT jjl « < * 4r. to; Ngii-quAa B&-lh6ag phii da-th6ag chirffog-phii-sy: TONO NHAT' PhIm: Kdn : Hi^p-hi^n dai-hoc-si {* l<f :< f- i- VS : Ngfi-quln B6-lh6Dg phu d6-th6ng ^ if ■* *t j# * *t- CHANH NHI-PhXM: K^ : Thirffng-thir, t&ng-dfic, ta hiru dd-ngir-sij. Vo : Th6ng-ch5, d^-d6c. 190 — VI^T - NAM Sfr - Lr-p-C t6NG NHl-PHAM : V&tti Tham-tri, tuan-phii, t4 hfru phd-dO-nfiu-sir. Va: Chirffng-v^j khinh-sa dd-tiy^ dA-cIii-Iuiy-sir, phfi CHAnh TAM.PHAM ; Vrini Chirofng- vien Iipc-sT, Ihi-laag, d^i-Iy tu'-khanh, thdi-thir^ngtir-kbanh, btf-chlnli-sir, trirc-hoc-str, fhdngdiinh- siT, thi6ipi-3ir, phu-doan. Vo : Nhlit-dfing thi-v^, chl-huy-si>, th&n-clEin-liiDh vft-uy. lanh^binb. TdNO TAM-PHAM : ' VSn: Quang-I^c lu--khflnh, thdi-bOc lur~kha>nb> thang- chiah ph6-sij: Vo: Binh-mi-su-, tiiih-blnh v<^-^y, than-cKm-binU pli6 v^- uy, ph6 lanh-binhp ki^u-ky d6-uy, p|i6-ma d6-riy. ChANH TLP-PhXm: V&: HQng-'ld tu-khanh, dgti-ly-tir thiSu- khanh, thai- Ihir6'ng-lir thi^u-khanb,^ iS-lwu, lang-trung, ihi-dOc hoc-3t, thii^u-llvi^m-STj, thai-y vi^n-3i>t (io-chinh-sir, phu-lhira, Au- skt~sir. Vo: Quan-ccr, nhi-dAng thi-v|, binh-ma ph6-sii, llnh- bioh pb6 v^-iJ3 Ihinh-thii-iiy. TOXG TCt-PHAM - Kdn : Quang-l^c-iir ihiSu-khanh, thai-bijc-tii thi^u-^khanh chircrng-Sn, cSp^su-truug, thi-giang-hoc-si, kinh-kj'-dEio ngii- su", lu--nghi^p, tfr-lfi-sir, quan-dao. Vo : Pi6 quan-cff, tuy^n-Kiy-su', ki-d6-iy. CHANH NCtJ-PHAM : Vdn : H5ng-l(i-tu- Ihi^u-klianh, giairt-s6t ngiJ-su', h^n-l^m- vii&D thi-d^c, viAn-ngoai-lang, Irirang-Bij, tur-lS pht-siTr Dgir- y, gi6m-chanh, tio-chfinh pho-sir, diSt-hoc, ph6 quan-dao. To : Tain-dftng Ihi-v^^ lb a n- cam -bin h chio.h-dOi^l'-'iro'ng, phOng-lUu-ily. vuww.sanghiJi THANH-TO- Iflt *iiii: HAii-Jnm-ien (hl-yinng. hftn-lAtn-vi^n Ihira^clii, miSu-long, giam - ph6, phOt trirffiit;- su, ph6 ngir y, Iri-phu. Vo : Tinh-Mnh chhnh-d^i, lir-dSiig llii-v^, Ihiin-cSm-binh ch^h dOM)i/cmg su{$t-i1i>i, Inyin-phft-sij. phi-ki-iiy. Vtin : Hftn-lAm-viCn trtr(>c-tAc, cJiu-sir, ilSnfi Iri-phn, kinh- huy*n, lE-i-huyen, y-ta vi^n-phon, ngu-quan-cliftiib. rj : N'gu-d&ng Ihi-v^, oSm-y hi^u-iiy. tinh-binh ch4nli- d6i~iriroug sual-tlrti, Ui5-l)mh chiinh-dni. lr<T-qurtc-laiig. T6Nr. H,:C PHAM : V&n : Han-lAm vi^n lii-suan, tri-hiiy^n, Iri-chAu, iniiju- thiia, hoc-cJianh. thOng-phan. Ih& Iri-plm, y-hirii vicn-pliAn. V3 ; Th&ii-cSm binh dii'inli ilOi-triro-ng, iln-ki-iiy. thu-biiih chAuh-dOi-lru-mig ^unt-iloi. ciiAnu t[Ut riiAM ; VCit : Ukn lani-vi^n bi#n-Ui, lu-vi.i, luc-air, ginm-thira, gi&m-linh ditl-bng, giito-lhi.i, kinh-lji-ti. Vo : Th&Ti-cSm-lniih clkunti-dOi-triro^ng, n<>i-lao Itr-chdiih- lirpTig, linh-binh chAnh-doi-Uiro'n'j- t6ng TriXT-pHAsr : v&n : Hka~Am-y^f kiem-thiio, y-chAnh> linh-liiih dii- lang, Ibo tri-buy$n, tri-ch&u. Vo . Tinh-binh dgi-lriiofug^ phunfi-Sn-t^y. dich-thira, t<!>ng- tbiil-ph^m thi6n-hO. nAi-tao ph6 tir-tu-crng- ChANH BAT-PhXm : Fdn : Han-lfiiin-viSn diea-tich, hu^n-dao, chAnh bit- phStm thor-lai. K5 : Ch&nh bAl-phSm d^i-trtroTig. chanh bAt-pham hk~ hOi dich-mvc^ chAnh ba(-ph3m chanh [ir-linTng. Ti^NC BAT . THAM : V6n : Han-!am-vi6i2 diln-ba, y-pho, tfinghat-phfini tbof-lai. Vo : T6ng b^t-pham d6i-triioiig, t6ng bat-phSm ba-hO. thira &a-uy, t<!3ng bat-phsEirv ph6 tir-ltrorng. ^^^ 192 — VlfiT-l^AM Sl>-Lir<)rC chAnh cifu - phXm : VSn : Hin-iam-vi^n tung-phung, ch&nh ciru-phlim Ihcr- lai, thii-y y-ctiAjiht tir-thira, pbu lai-muc Yd: Chixnh cu-u-phain di>i - trtrang, phu 1^-muc, chSnli ciru-ph^in ba-bO^ chanh ciru-phSm tirorng-muc. TONG C&U - PhXm : van : Haa-I4m-vi^n dai-chiSu. tdng cuu-phSm thor-Iaf, tmh y-sinh, huy§n lai-muc, chftoh-t£ng. Vo : T6ng ctru-ph^na dOi-trirffng, tdofi cuu-phSni bilk-ho, huy^n 1^-muc^ t6ng cjru-phSm firorng-iuuc. 7. B^T t6nG-B5c, TuXn-PHI) 6r CAC TINH . Nguy«n tririrc nirdrc Nam ta chia ra l&m tirng triin, cA quan Trfin- thu, hay k qtiao Liru-lrfin de coi vi^c trong trSn. Ti dirt Gia-long tror di, or BSc-th6Dh va Gia-dinh- thftnh d&l quan T&ng-lr£Q v^ quan Hi^p-lrSn, dl coi vi6c quAn va vi^G d&a trong ca to&n xir. B^n nam lan-mao (183J) I^ nSm Mioh-m^nh Ihii* 12, vua Th&nh-t5 ni6i theo 161 tkhk Thanhs dcki tr&'n }am tinh v6 d^t chirc tdng-d5c fift ^, tuSn-phu ^ ^, bfi-chlnh-su- ^ A, fit, An-sM-siT va linh-binh 4i, ^ T6ng-ddc tbi coi 'i^c quan, vi^cdSn, khao-hach quan lai, sira-sang btr-coi cr trong hstt; tu§n-phu ihl coi vi6t chfnh-tri, gi&o-doc vS giu-gln phong-Uic; b6-chinh-sij Ihi coi vice IhuS- mA, dinb-di^n, Unh-trAng vA tri^u-dlTda c6 An Irach hay U cSm l^ah di£u gl, thi phai luygn cho moi ncn bi^t, An^sAt- sir Ihi coi vj^c hlnh-lu^t k kifim ca vi^c Iram-djch buu- chloh ; lmh~binh thl chuySn coi binb-lloh. TCr lu^D-pbii tro^ :(.u5ng d^ii phai theo l^nh qiiaat^ng- dfic. Tbtrcrag Ihi tmb nko I6n, c6 Ifinj vii^c quao-trong miri d$l T^ng-d€c d^ qu£n-tri ca hai ba tfnh. Cdn nh&ng tinb nho thi ebi d^t tu&n-phu k quan d&u tinh (2). (2) BiVi vua Th^tS nird-c Nam ta c6 27 IrSn. etfio dtVi vua Thfinh-lS 6^1 tblm 4 tinb aika. la Himeygn^ Ninh binh, Ua4Iah va Ao-giang, ca tbay th^ah ra 31 llnh. www song hub ^^^^ TIIANH t6 - 193 fl W^ 8. LUONG-BftNG CLIt CAC gUAN VI^N. mm ky-^H H hai( IS:19) Ifk nnm Min ih-mfinh IhiT '20. vna ThAnh-tfc 'tinh ^^H ^^^^ ltr<Fng-bfiUjj d&ng ni^n ' vh lien xtrAn-phuc cuu ci^c quan-vtt.^ii. fl ^^^K Chdnk nhSt ph^m ■ tign 400 quan, gaa 300 phuirog, 9 ^^B lien xu»n-phue 70 quiin. fl ^^^^^^ T{>pg nhat phhm lieu 300 quan, f;no 230 phiriTDg, H ^^H^ ti^it xuan-phuc60 quan, fl ^ Chanh nhf phhm . ticn 250 quQCL, |<ao 200 phirmi^. fl ^^K li^n xuan-phuc 50 quan. 9 ^^H 7'<>ng ri/ij phhfi . lien IHO quao, g^Q 150 phircrng, fl ^^K tiun Miaix-pliiic 30 quan. fl ^^^L__^ Chdnh lani phiint . liSn ]~>0 quan, gou TJO phirtrrig, ^| ^^^^K tiSn Ttiiiin-phMC '20 quan. fl ^^^^^^^ T6ng tam pbilm lien 120 quflt), gao 90 phinraj'^ fl ^^K tiun xuSn-phuc IHquan. H ^^^K Chdnh tir phhin : titin 80 quan, gao liO phir(Tnandlt;j, Li^ii fl ^^V xuan-pluic 1-1 quan. ^^| ^^^B Tung liT phUm ticnOOquan, ^ao jO phuromg, lien^^H ^^V xuan-phuc 10 quan- ^^^| ^^^B Chdnh rgFt phflni : li^n 4U quau, gao -O phucng. lifn^^H ^^B xuiLn-phuc 9 quan. ^^H ^^^^^^ Tong ngQ phhm lien 35 quan, gau 30 phircrn^, tieti^^H ^^^^B xuaa-phuc S quun. ^^H ^ Chdjih luc phhm : liSn 30 quan, g^.o 25 phir(rnt ^^K xuftn-phuc 7 quati. 9 ^^^B Tdng tuc phdm tien 2[^ quan, gao 22 phircrng. ti&a.^^H ^^K xLidn-phuc G quan. ^^H ^^^^^^ Chanh tb&t ph^m : lien 25 quan, gao 2(1 phu-orTig, liS^^^^ lii'm. 9. TlfeN DITONG L1£m . Tri-pbu: Uii vGii-khuySl cho 50 quan, y^a-khuyEt 10 quan, kbuySt 'Mi quan, j;iau-khuy?l S.'i quan. B3ng tri-phii; t6i y^u-khuyet cho 5tl quan, yeu-khuy^t 40 quan, kbuy^t 30 quan. giiin-khiiy^t 23 quan. Tri-huyen, tri-chau: t£)i y^u-khuyet cho 40 qtian, yeu- khuy^t 30 quan, lrung-khuy€l 25 quao, gian-khuyet 20 quan. 10. Si; HOC-HANH THI-CC* . Vi^c tri nirfrc can phai c6 tv3n-boc, cbo nfin tir diri vua Tfa^-tB cung da liru y ve viec m^-maag slt hoc-bdnh. Bfn AM vua Thanb-t& thi ngai lai trpng su van-hoc iSm, ngSi thu-orng n6i voi cic quan rfing; Bao Iri nu6'c thi trirfrc bSlcaii phai gay lay nban-Lai. Hm vdy Dgai Co I6ng y^u-dung nhung ngircri c6 van-bpc, cbo cac hu-crng-K^Sng vfko lam hanh-tilu a trong ]i.ic bo, d^ bo£-l4p vi*c cbinh~(rj. M^ Qufic-liV-giam S -t < cho cic giandamp;m-siuh dixtrc Itrang-bhng a an hoc. www song hud ri vun Thf-lb Iblcin c6 thi Hunrng mfi (hui. ^h^ nritn uhi'km-ngo ( 1822) k n|m Minh-m^nh thu- 'S, mcri mn klion thi HOi.lhi Blnh Jelliy tign-sl.dgnnSm Minli-mdnli lliir 111 ( iSi^) nh6 vua ]ai cho nhtrn^; ngircandgt;i tri^ng c^ch, nhui^g kh6ng c4p ph4n» diTtrc d5 ph^-biitig. rhi-bAng khcfi dau c6 tir dfiy. Nguyen trir^c cut 6 nam mot Ichoa ttii, nay doi hii l^m ^ nfim m^t khoa, cir nandamp;m ^i. ngn, mdo, iffdu, Ihi Htron^* : nam thin, iitSt,stru. fnui. thi Hi)i, ihi Bmh^ Phdp tM thi vua tbeo nhir d6ri Gia-tuit|*, nghTa la ky d^- nhandamp;i ; kiiib nghla ; ky d^-nlij : Eli lo*^ ; ky tl^ft-larn : Ihi pliii ; ky d5-lij: vSn sich. Trtr^rc ai <1o tam-lrwiiFug, goi la 3inh-d5, at du hV trirO'Qg Roi 1^ hirorng-cdng, nay dandamp;i siob-do la tu-tai jS^ t , birtTng-c6ng U ciV-nhttn ff^ >^ . Vua Thatih-tandamp; la bn^ vua thong-minJt, ngki van bi^L air hoc cuanu-ffc ta sni-liim, nhurrati sl-phu tronj^nir^i'chi boc tbeo I6i cir-nghi^p, nghTfl It cot boc iSy thi do, chur kbOng mSy ngirtri c6 thuc hoc. Thu6fn*^ ngit nbi chuyandlt;>ij vtri cac quan ring : «Lau nay khon-cir lam cho ogirtri ia sai-lum, Triim ugbT vfin- chircrng von kbdog c6 quUcu nhSt-djnh, mi nay nhiing ku cu- nghi^p chi cAu-d^ c6i hit-sdo, kboe-khnang t^n v6i cbau. bUt- lap moi nh;^ mot 16j, rhBD-phnm cao cất cánh 1h£p do ty d6. kboa trang lay cất cánh bo cung do Itr d6. Hoc ahir th£ tbi tracb uko ma aban-t^i chting m5J ngay m^t k^^m di. Song l^p-tuc da quen roi. kh6 d^i ngay dircrc^ vS .sau ndn dan dSn dhi ]&{■», Vua Thanh-lo Ihat la biSi ro ctd kt cua nhirng ngircri di hoc cf trong ntrdfc ta, nbtrng cbi vi thoi quen liu ngandamp;y kh6 hii. Va lai ddu CO muon doJ» thlde thircrng cung khOng biet dandamp;i ra th$ nao cho cất cánh horn diro'c, cho n£:n sir hocciiamlab vunnguyen nhuc. 11. SACH-V6. VuaThanb-to mcri len ng6i. da lo vice lam sdch vcr; QgdL dSl ra Qu^il'-su* quan ^1 ^ If df gup nh^t nhirng cbuyeo lam qucic-sir- Ngai lai Iiru-S^ ve v^e tirang-l^ cho nbirng ngw^i llim ra s^ch va. Hm vay, ngiii xuong cbiSu: ht ai tim diroc aach cu, cất cánh l^m la sach m6iandgt; thi du-crc bon thu'^ng. Tu- d6 6ng Trinb huai BiVc JIp J8. ^ dAng sach : Gin- .□nghuong.y. 1»— VlfeT'NAM Sir^hVQC dinh ihdng chi ^ "X. -A :^ va sach Miiih-bi'it di-ftoan^v^'n-thao ^ ^ 4 ■* X ^ ; <^f^'A Hoang c6iig Tai ^ v ^ dang miM ban Ban-iri^ii ngoc-pha ^ ^ i ^, 2 bin £j/-sjr *t. ^ i dn^* C.unji van Hi # :t li. ngirtri a Quang-duc (lAng 7 quySii KhaiquSc c6ng.pghivpdih-chi iWl ^ j^ ^ :':i^ ^ ; ling Nguyen dinh Chlnh F^t sk. .>t ngirtri Thanii-hc)a dung 34 quyen Minh-ltrffng-khiti ciio-luc flfl iL it ■^ ii '. <^nfi VS vSii Ticu ^ X. ii^ , iifjirai Quang- ngliTa, ding inandlt;Jt c|uy?n C6 .fir /j/cji Itlc it ^ M Jj ■ VunThAnh-[r>]ai sai qimii soan xong liy LitU tkdnh Ihtrc Uic ti^n bi'cn jF-r IP ^ S^ i^ .44 , b«> Khdn^-dittfi lifu b'uih iirirny k^ phi kbfia phir^ng lucre it:£Jj-f- ,3j tfr at C:5-«5-, cou soch cua ngai ^ioan ra tti hai by la Ngir-che iieu binh Nam- k(i fdc khaa (k(-Mp +4- K fe ^ ^^ ifr ir^ iS, # 4 va Xgirch^ thi f6p f*!- it # J9l . 12. VIIandgt;G SUA PHONG-TLT. . MSy tmin ve ciitii dcri vnn Thanh"to Irong nirtre lAm gific-gii, pliong-tnic lliatilt rji kitliu- bac^ liiln-KU' liim n{*ircVi cir-bac nrau-clir V;i liay infi-hfjiic nhiriig fa gian. NhiS vua lay ki; ay linn bi^ 1h?(i soan i: 10 tfieu huan dv, hcTiii ra moi no-i, dA day huo ngu dim. I. lidii nlidn-ludn ^ a. j^; ti'ong lam-ciT(yng ngu-llitrtfug. .3. Chtnh tdm iha^t t i-:2 #r ■ ^i*"i "^^ gi cungcot pbai giu- biiiig da cho chiuh-diiib trorjg-sach. .?, Kii hiin lighivp ^^ ^ -^ : giTr bon-plian cham ngbc- ngliitjp cua minh. ■'i. Thirirng tict-kidux ,f; ^ fft- : cJiiiOiij^ tlir^nig UCl-kicni. 0. Uau phong-Siic 4 -^ fS- * f,iir phou^-tuc chu Ihuaji-hdiu. (J. ^Hnn /rr dt' iR -^ afr : pliiii day-bao con em. 7. .S'ii/Tf/ c/fin/i hoc Jf- jt ^ : cbtidng hoc dao chfiih, H. Giandamp;i ddiJi ihdc fS. f^ g : ran ijiir iihiTng dieu i^iiin- lii dSm-duc. 9, TMnphdptint ^ ^ ^: tan-thau ina giir pljip-IuAt. Jf£*. (^ufl/?ff (/i(^/! /iandlt;i;(/i ^ -^ ft : randlt;)ng -sir lum Ikati. NSm binh-than (I83G) la nam Minli-m^nb thiandgt; 17, c» qnan gium-sat ngur-su- Id Biis m^u Titin il ?{. i, ddng sfr tiu 1 Aa^V^^^^ ' A^ wwiw songhui thAnh . rb -^ 197 ling: kCSc landamp;ng a ngoM Ric-thinh nhilu ke hao-cir^'ng Irii phSp, m^ dfin thl bi?ng-nliAc chi ccr-bac nigfu-cht ; vi^c t^-1^ qui-tlian thi hay dung cdch xa-xu vi^c lang-tg thl chu^ng dir^ng xa-hoa, tham chi c6 ke ban sach cura-nhA coc-nghi^p dS dJn normi^ng, thirc Ih trai vM nghTa twcrng baa tiraag ld,n », Vnft Th4nh-tandamp; htn xufing chi6u Irach-cii candamp;c quan dia-._ phirorng phai dem nhirng di§u (juSn-dw da ban ra lrir6c mA khuy^Ti-bao dan-su, vfl phni chuy^n sire «-ho l^ng-l^' : hS Ihlty ai bi6ng-nh6c rong chori co'-hac ruffu-chfe, thi phai cKm chi di. Nhirng ke hio-cy(!rag trong ling m^ y tb^ handlt;Sag-hach dsfiii- toa kicn-tiing, ch6ng cirong v6fi quan trSn, d^m dna; ke binh- dan. thi pbai tbeo phi^p ma liirng-tr|. C6n nhandamp;ng 16 tho- than vk le lang-tS thl Ei-bO da djnh ra ph^p-tac, he ni khong tuan tbeo Ihi pbai t^i- 13. NHA DU-CTNG Tf5. KhOng nhu-ng ik vua Thinh-t5 chi lo viec day dan mk th6i, ngai lai thirong dgn nhirng k£ ngheo- khS, v^y n6n ngai Iruvt^n cho cac quan cr candamp;z trSn ngoai llac- thandamp;nh dirge quyfen I3y titn kho mS lap mot so dirSng te : he nhfrng ke qnan-qua, cO-dAc, vg ke t^n-lat khdngcA ncyinirofng- nho-, phai dSn odo. Ibi m6i ngay cap cho Jn6i tfen 20 dong ti^n va naSi bat quan dandamp;ng g^o. n. VlgC BINH-Dli^N VATHUi?-MA. Thug dtnh v-a (hug diSn thi dai khandamp;i cQngtheo nhu- difi vua Th6-lo dadinh. Chi c6 nam hinh-than (1836) li nam Minh-m^nh lhiVl7, datNam- kj dac difen xong, tinh ra dirtrc ban 630.075 mhu va djnh lai cAc thiandgt; thuS dien-th^ ifmieaty. C6nnhirs5 dfin dinh vadi^n- thh trong ntr^c^ Ihl cu" theo sS b(» tdng cfing lai duqrc 970.516 su5t dinh vk 4.063.892 mSu ra^ng k dat. Nbtrng dAn Tku sang thanh landamp;p hircmg-Sp o- nirffc Narata gpila Minh-hircmgag #p , th5 c6 Hnh m6i Tigircri dongnien phai npp hai lang bac vi^ duractrirf^ao-dich, NhCrng ngirM laoh^ng vk tandamp;n-tit thi phfli chiu m^i nira. C6n iihiing ngu-ori nhandamp; Thanh sang burtn-biiri or ntrdc Nam, phandamp;ra ngr-M nao mh c6 vdt-Iirc ihl d5ng nifin phai righuong.VT IM — VlfiT-NAM s(j-'lAr(yC d6ng 6 quan nSm Ued; ai khOng g6 v^t-lyc tbl phai nAp mOt nva, ban cha 3 nam, thl chiSu ]$ thu ca thu€. Nhfi vuaJai d^t 1^ danh thuS mudi. Cir moi ruAng mu6i diSng nien phai ngp bSng mu5i txr 6 phircmg cho dandlt;5n 10 phiromg- Moi phiraRg nyp bAng li§n (hi phai tir 3 tien cho &&n 4 ti^n 30 dSng. C6n cac Ihiir tliufi mo, thuS san-v^t v. v. thl dai-khfii cutig theo 1^ dfifi vua Thf-Iandamp; dadjnh, chir khing thay dandamp;i mSy IK 15. VI^CVO-BI. Khi vtia ThAnh-landamp; iSn nSi nghiip l^m vaa, thl trong nirdfc da durgc jOn-Jrji nhirngng^i v3iq biSt viec Iri nirfirc cSn phai c6 v6-bj, cho nen thirorDti (huo-ng ngSi v^n c6 dui truySo bao cfid quan phai luy^n-tlip binh-raa d5 phong khi -hiru sir. Of nhirng arri hiSm-ySu thl |^pdon-ni, or cSc cira be va cac dho thl l^p ph5o d6i. Va lai lam tau dun^, lap thuy-^uan d£ phfjn;; irifr m^t bl. Bich-chg thi c6 bi^-biHh, thuy-binh, liromg-binh* ky-biuh vk phandamp;u-thu binh. I)6-binh till CO kinh-binh -^r jk. va cff-binh ^ ^ . Kiiih- binh chia ra lam doanh, v^, dOi, ho^c d^ dong giiandgt; v Kinh- thandamp;nh, ho^c sai di d6ng giO cac iinh. M6i doanh c6 5 ve, indi vfi c6 10 d^i, moi dpi c6 50 ngucri, c6 sufil-dOi v^ d^i-lrirffog cai-qiian. Nhu-ng binh-khi ciia m6i v^, thl c6 bai kh^u simg tb^n- cOng, 200 khhu di^ii-thirong va 21 ng^n ca. Ccr-binh lA linh rieng ctia lirng tinh. cung chia ra Ikm ctr, landamp;m dOi- Co thl c6 quan-eandlt;rt tnfi d^i thi c6 suSt-d^i cai-qiian. Tiro-ng-quan chia ra EhAnh d^l, m6i d6i Ik 40 con voi. S6 vol Of Kinh-!h»nh 150 con, ff lUc-thanh llO con, a Gia-dinh- thAnb 75 con. or Quang-nam 35 coiiandlt; Cf Blali-dinh 30 con. a Ngh^-an 21 con, cf Quang-bhih, Quang-nghT;i» Thanh-h6a moi nm 15 con, Quang-tri, Phu-yfin, Blah-thu^a, Niiib'blnh moi nofi 7 con. www.songhLGi. THANINTandamp; - 199 Thuy-quAn c6 15 v£, cblT"ra'Um 3 donnh, m5i doanh c6 quan clmang-v^ quan ITnh, vA c6 quan d6-thi5ny coi ca 3 doanh. Vua Thftnh-tS v5n bi^t rllng nu-dc t.i A doc bur b6, Ihuy- binh ]^ viec rSt ygn-lrnng cho sir phfjng-hi Thucrng iigai bal quan dem binh-thuyen la dl luy£n-l^p, Bcii-khfii vii^c binh-cfr, ngAi kh6ng bo tre cliiit nfto. Ngai !§p lOHn gi6o-duandamp;ng binli, dcf cho con cac qnan vo, tCr auSl- dandlt;>i Ira Un ai mu6n tinh nguyen ka hoc, Ihl cho liromjr- bandamp;ng^ v4 cur quan dai~than ra day v6-ngh^. COn nhir khi dAo c6 quihi linh di diu, Ihi uhii vua d§t H sai mSy ngtmi y-sinh di theo d6 dicu-hy. Tuy nhandamp; vua muSa Jiru ^ v^ viec hinh-lhih, nhu-ng iij^irM mlnh (ijc cất cánh giandamp; ui cung Iroiig vAn khinh vo, binh nhdt kh6ng ai lo gJ dgn vi^c qunn-Unh khi-gieri. He c6 l:im sir Ihi incri f6i l^n. Duw ri^ng iihb vua nay c6 chi du ra tap binh, iiiai c6 chi dy ra Uip tr^n mfic iQiig, cac qunii chi hirn cho song vi?c. roi lai bti inac lion qnfiii dyi lini Ih^ mio thi Um. Thanh ra quan sii o Iroug sa-sach Ihi nhi^u, ma Ihettrc thl vin khotig du : 3y Ifi ve din viia Thanh - ih mA efta thS, hu6ng chi d^n nbirng dvti aau, lai c6a suy-nhurorc hcrrandgt; nira* -www.songhiJong.vn cHiraNG lu THANH-t5 (1820-1840) (tiepiheo) 3. Sif giHc-gia S. CiSc a- Biic-ky S. Ptian ba Vanh i. Li day Lircrng S. Nong vHr Van 6t GiSc a Nam-k^ 7. An Li van Dat/f.t ud U Cftat 8. Ciac Tiim^ta * 9. Vi4c AiAao 10. VifC ChAn-iqp il, Viic giao-tbit^p vandamp;i nhaag nuandamp;c ngaqi dirang 12. Str Cam dao is. Fua Th'.nh4a mSt 1. SU GlAC-GlA. Vua TbAnh-t6 thflf la hgt 16Dg lo vi^c cbiqb-trl, dieu gi ng^ cimg xem-'X^t d^o, viec gi ngai cung sua - sang lai, e6 y mu6n cho ditoc thinh din gi^u, nhu-ng phat mJiy nana ve sau, trong nitqc c6 laiti giSc-gia, quan quAD phai chiuh oarn pliat bac, phai daoh Tit!m» dep Lio, tMnh ra d4n-sijr Ithong diror y^n Pghi^p md lam ao. X^l sir giflc-gia ve dcri vua Thandamp;uh-to la do o ba le c6t-ySu : Mot la khi nha Nguyen that Ib^ & Nam, quan ho Trinh thua Of Bac, nhk Nguyen Tandamp;y-3cm cbQ phai lo vific trong rriifirc, luc cất cánh gi£r niroc Ti6m-la nhao lay dip 3y ma gik quyen bao-hO Dtrdrc ChSn - lap va hiSp-ch'S cac ntrorc Of dSt — 2*1 — □nghuong.vn 202 — VI$T-NAM S^-LtTC'C lAo. B^n khi vua ThS-lh nhat-thong nam biic, llianh thS limg-lay, avettc Chan-lap lai xin vg thsin-phuc nirtrc Nam, va ckc uvirQ Ai - lao, Vgn-tirang, dfeu san" Irieu Cong nhri Nguyen. Tir do nucrc Ti6m-la doi ytn Turcrc Nam, bS ngoai tuy khOng ra mat ciru dicli, nhirng b^ trong chi lim each ina sinh SIX J^ ciTorp lai cai quy^n bao-hg a Ct»titi-Iap va or cac nirfrc LaO- Hd"! vay cho ni^n ve phia lay va phia nam bao gitr cung CO gigc Ti^m va giac Lao quay-nhi§u mai. HaiSi cf Bac-ky tuy da la Ihong thuoc ve nha Nguyen rSi, nhimg c6n co nQiui niong nbcr nJKi I,.^. lliinh-tbaan^ lai c6 nori ndi leo, boftc rauon kb6i-pbiic cho Txhk Le, hoac de c]i5ng cu-vM quan Dlia Kguyeii, bci tb^ cho nen n dat fiac cu phai loan-lac luAn. Ba ]a quan-landamp;i cu- hay nhung-nbieu, lam cho li'm^ si^iriri khoDg du-crt- llioa-thii4n. va irong dam quan-trirvng thu-iVng hay CO llioi bofi-moc nbau Jl- tan;* c6ng lanj^ can. Xba vua lai eo Unh hep-hAi, khong baa-d'Hig cho nltuiig ke cang-than, hay lim ^huyen lam unt-irc mpi dgirtri, ma a vai Uian-dan tbi nglijigyB-khai: qua, cho nen mfri tliiinh ra nbieu stf r6i- Joan. Bo'i nhandamp;nf^ J5 ay^ cho nen (^ ngoiii (hi CO fii^c Ti^ni dSnh ph^, 0/ Jrong thl c6 ngvy Khdi day loan cr phia nam. Le duy Luang y a N6ng van VAn day blnb a phia bac Luc cất cánh gitr ciing nbcrco loi hi^n tirirtggioi nhu Tru-cxng minh Giang ?Jti^ ■iU-, Ta quang Cii -ftt ^ &, Le van fiiirc ^ j*: i*;, Nguyen c6ng Truf pt 'a" ^ V. V. deu ra cong danh-dep, obu nfin kb6ng nhung ]h gigc trong DLroc dep y^ndu-oc, mS lai them diroc bo'-coi roQg-rai hwn ca nhii-ng dori-lf trdc. 2. G!Ac6f BAC-KY. Sir giyc-gia a dal Bac thi ttr nam Minh-m^nb thu- hai ( 1822) tnr di, thinh-fhoang a cac IrSn van c6 nhu-ng giac c6 quSy-nbieu v cac cliau huy^n. Con nhurng giSc CO Ihanh-lb^ lo ma qiian-qudn phai danli-dep kb6 nboc, thicdPhnu ba Vanh >{■ iian tu pham xii- Thanh, Nghe ciitig la nburng ki* hung-QC, han den chigii-dii ra thi't, Uin xin ghep viio Lrirc/ng-ha d^ iam nanh- vuut. Le vSn Kh6i lii tjuan v6-I^i, Ihi lien-cir itEn chuc ve- i^y^ theo dircri Co* han, dt^ lam pht^c iiim. TJici-hao uliir boa Dirorng van Nha ik X ?f . Batiig vitih Ung 5f ?;. ^ thi hitn Qgam ngam voi diing; nhan tlikh nhir bon Vo v7nh TiEii K 4^ i' V'J v7nh LOc ^ 4- -tl: "hi hiin am-thtim l^p dang. Nhirng ke lii pham IJac-ky phat phdi v^o do, hJin cho tV trong thijnh, roi tha cho lam linh; lai ken liJy nhrrnandlt;5 voi khoe dem ra nffi dcin Ihu; vet lay nUirng thiiyen be khi- gidi trong 6 tioh Nam-ky chiia vao Ih^nU Phicn-an; roi lai nghe t^n Trun nh^t Tnh /^ a ^ rnii hCit h^l cao liuyet ciia dan Nam-ky, Bap thanh Phi^n-an, li^in l)Sng Kitih- th^nh. hao thi dao sOu htrn. >f£u biio tbanh cao li^o sau d^ phOng gx^c Tidm, thi dLrtrng 1j5 phai phong & HMi^n, diri/ag THANH. TM — an h(f phai phcing <> ChAn-lap, cd le nao Uu b6ti tinli An, H^, Long. Tirerng khrtng tiifr, mi Itii giw tr Phien-Qn hay sao? The la ro rSng phong Tri^u-dinh, chiV khdnt* phai phniij; iitjoai hoan. CiVsuy tli^u do, tbt viiiandgt;t-giiii hiin. diixi n-iirai di dutrng cung bjgl, oi khcing f fitn - tire, clii yu^u vi ai khong chiu n6i randamp; cho Triuu-illiih hi6t sorni mh Ihdi. Ben nui nguy nay nhir nii6i ciii uliol boc d§ nfin dau. m6i ngAy tiiSm vh mOl ]6f[i, duo n^u kb quy^n-ycm d*ui chiu lyi ininh-tut, mu boti nho-iihai c6q dfioi giu- Ihiiiih lam phuri. i iii ituan cai-hi khing btn-d6n iihuf Nguyen vSn Qii£ (^ X ^i, lliom-ran nKir Bach xu^n Nguyfin ^ i jL. Ihl chimg n6 16 n^hy lAm phan chi'r khOng sao ktioi 6vrac. Vl bon li^ii-ha hnn Uian t^ quAn hiing^dS, qiien hm iihrrng vi^c bSl-lhien. Chuny 116 da queii lh3y hSn dfii chua, IRn trfin, dSu hftt-chircrc h«n. Thittn chl liSn ndi vb^i ngtrM U r&Dg hdn vdo Iran GJa-diali, v6 a phong virorng dc gift liJy dSt. chu- khoQg ph:U nhir cflc Iohk- trin tain-thyang kh6c* Ma cua cha h:in. em hnn. cTinfl li^ni fjpi 1» lang; hoSc dam d6i bi ngiro-i Ia, lir xirng b't Ci^ di? cho b^-ha t^p quea thanb thoi^ chi l}i&:t cu LC: van Duyet niii kh6ng btSt d^n rri^u-dlnh- ThSyHiru-(iJ f -f nbi r;in;i : « Kht^ng ira pb^m ngLrorl trfiii mil ira liim loan, chira eo it? Sy baO' giO" ». Vdy Ihl ira phara Q^trwi li'^^n vii kliilnjj irsi l;"im losin, cung cbtra c6 le thS baa gicr. Mt^i va ^Ay n^n da hii, le niio mk nu6n cho bon ti^ii ~ ha khAng Idm ph^in diTcrc? V^y n^n hSu chSl chtra bao lAiu ma boii Lti vAn Khoi da khai lOHOt chAii h5n cuag diSng tiiih lao phAn, de cho ca bnii bO-kifiJc ciia hitn dfeu thco giilic c;i, khOn;^ miOt i^n nfio trSn dt. I'di n6 k^t liJ-daDg, c^y cO Ihanh cao, liau ^lAti, lircrng- Ihirc nhtr niu, khi-gi6ri tinLh-ohue, do-ddng lai iihi&u. khang- cu led virong-sir, chSy d^n 3 nam trori, nhitu litn nia djrinig s6ng cho n6, ma ch^ng n6 kh6ng bifl h6i tyi dait (hunh. dfin n3i binh dan gan - 6c lay datyng. noi ra dau-xol d^n gCic-ngu&D thl lOi buD k^ tirng cai toe cung khdng xii^. Nay hay dem nhirng c6rtg-vi^e cvia hfm 14m, PO-rSng a tai luat nguiri ta, dl gAy n^a hofliu-lofn» hien-thi cho <ii nSy dSu biet. C6n uhir L6 v3ti Duy^t va cun-chau hSa nfin xij t^i ihS nio. Ihl giao cho dinb-thaa nghi xiV. >» 212 — VlfiT-NAM ST>-LU<7C ki hdm sau, nOi-cAc la Ha Quyeo -H" ^SiNyuyen iri PhuamgfL Jh r^t Hoany Quynh ^ is tilu rSng : Duyet cbe- char chD qu£tn phi loan, gSy neii su bien, cai tai va UcJi Ini da l^u. Nay x^[ nhirng ^jiSy-ma cua y ngay Irirofc, lo la hiuh- lich b^i-nghich, c6 6 di£u : 1. Nam Minh-m§nh Ibu 4, y Ur U^n sai ngiFcri nUng la bon Phan Bat ;|- it gia danh di tham, di tliuyen sflnjj mrfifc Die'n-di^n- Traag thir chac c6 giao-lhong. Cii liiy nghia nlam I6ikh6ngc6 phdp dircfc giao-lhdng vdri mtO'criyoat!', Ihi lam- sv c5n y da ro, Sy la myl l<>i. 2. DeQ khi st>-ttiiia nirac Dien-dien d&'ti (h^ith, md^i tan v4o Trieu-dinh- Ba c6 chi-dii noi vi^c do quan-h^ [email protected] diii n^li'ia khOug n^n khiali-ihu-triig, nghe lofi ngoai ma bo tinh hda-iiieu, gfty vi^c ciru-thii, V^y ma y e6 xin dung-nap. May ma THSu- dlnh Ira do ctSng-vait cJio sii Dieu-di^n v6 nirtrc, [hi dauh- nghTa nirirc lirn la niorl to gial ra thieii-ha. Th^ la y cUSufj nhirn{* mun viec nircrc khony I'a >>i, ma ki 1-6 yiir Itiy y riiiiig de che difeu loi, iy la hai loi. 3. Xam Minh-menh thir 7, law bal phon^ nirtrc Anh-cat- Igi d^ii a<i cura ninh-Chiian, da c6 chi sai sv-tii]' hu t6n£_andlt;:, ma y c6 xin dua vao Gia-dinh, vh noi rAng; irQuati tran Itiem- Ibuc, khdny hSngthSn c6 qiiyen, khien chp ke kta Sff lirtrng- l^nh v;l bi^t biuh of^i > Hai chir «c6 qiiyen o tir xira van liSy ISni ran, ihei y dam ngat- ngiro-nij lir rihin, kicu-tiV du-ang nao, fiy 1ft ba Uti, 4. N^tn Minh-raenh thir 4, thi-v^ la Tran vaaTmh f^ X -Hi" nhan viec c6ng-sai tV (iia-djnh ve, colaii viandamp;c TrSn nh^t Vinh lam n^ag ph(S ogoi, luua tiom cac ni6n. Y nghe chuyen lain v^y. nam saw vao chaii, c6 xiu bat'Fian van Tinli gJao cho y d^ y chdni, n§u kli6ng giau tbi y xin Ira diirc long-Iran ; rdi y xtn tu" chirc thirc. C6 y y^ii quan nliu- v^y, tc)i gi con lo bang (0i av. Vy v xin gi6t m^t Trau vSn Tinh, th£ li bal nyirori ta phai khoa lirtri, khdng ai dam noi nu-a, rat k dvug lam nhani- hi^m, 3y la b6n lOJ- www. song huo TilANllTO - 213 5. Ti-iTi nhOt VTtih tia cu chi bh thi.i ky-Un' VTnli-lhanli. mi y Lx"i xin liru 6- Jgi tning (hiinh. L(> dai Cirfvnfl *: < ^ cif chi Uiyen-tiieii, mil v cS xii* lini lai Uum vitf phu Lac-hi*»a. (1^11 la c6 y vi chiflu, Tron^i lAp tiUi cua y tui noi iTrnji : «f;iiii-^n ciio llnau L-Iiii xiii viec ny, (In hiiu co ich clio vit^c Hfiivut lii^u- rircrnjf )*; lai ff liang (ftp Ifni Kin chi-liijiig cbo bpn llia-lai, ca, dOi, cac v^, fo fan i-fuij* : .*[i^n-lhiin xa a h^ohi hi^in-khtin, chi e Tricii-dlnli tin dung khotiji (tircrc vu-ng-lipn u. Tron^f iru le fiy iJeti i« khon^ kinh^ iTy ]ii ."»loi. B. Xfini Minh-uienh Ihii 11, y l^ii xin liing Ihp cho I^ Chat, to noi ifinf^; « Ay la vi thanh-dtrcfc khoi lij hiSi sinh, titc <ii ini) khdnn him ■■■ V t» chm- Ku''n-JilioTi dam k^i dim^i, ttr tiiih nhir the. rdt trai vori dfo lAm Itli, iiy h fi l(>i. Vu lai nghe y biuh nh^l ttiuiVnjj kl)oe chuyOn v6i nj^iriri la n'ln^: y xin dirn-c que Iha c6 4 ciu Micr: Tt'i Han franh (icn chir Ift'm-tjFandamp;ntj, Phil Chit ninh hqu IhAp Chu-thoti Tkn nicn tdi mjn Triin-kieti xtr. Nhat dan itaanij-hito biic Um than. DICH NOM (riiip Htm ha Ibun ct'ing ttramj Hdn, Phti Ckii nm) kt-in hmi tai Chu. T/an-Jiihf neu gandamp;p ton hitili hicn, Mdtiit {'rn hnuiig-hdo de ^p nhau ! Giu y klion}! pliai la n^irin siin c6 buny bid dung, Ihl kh6n« klii nan daim khoe bui tho ay xin ngitCn la. Hoi vay boi* |i^u-bu t^p quein ihanli thoi. cho nen thiiy y clura ianh in^ dii c6 vi?c nay. Vaiy xin giao ca 161 tau niy cho dinh-lhau k^l An til chiah tgi. Viui irng cho. Ben khi nghi an xong^ tiich ra cac Wi noi. viec lam. bni nghich, c6 7 toi nen tram : 1. Sai ngiroi di ri^ng sang DiSn-dien, flm kSt Dgo^i-jjiao. 2. Xin giao 4au Anh-cat-lgri d5n Ihiinh^ d£ lo cu quySn. 3. XingiStthi-veiaTran vftnTinh, d5 khoemi^ngngticri la. ^hghuo^g.w 4. EJiandamp;ng s* xia liru quan-vidin bandamp; di cb6 TthAc. 5. I4p dang mh xin tSng thp cho L£ Chat- 6. GiSu chii^ giSy nfiir bao. 7. M^ chQ» (iSmgpiMJfinfi.dSi v^ingiwri la, lirxirng la cd, C6 hai 191 n^n giao : 1- cfi xin duoR-nap DiSn-dl^u d5 chc- chff cAi 13i cua miDh ; 2- n6i chuy^Q vfri ngirfri ta xin dittrc que tb^ c6 oandamp;ii thff hoang-h^o. M^t t^i n6n phAl quAn : tir tl^n sai bi^n biah tu-laa t^u - thiiyln. Sir biSn Phi^n-an, y Ihirc la dSu va nen chifiu theo lu^t iniTu.pban, kh^p vko (Ai laQg-tri; song y da chiu minh-lru. v|ly ]tin Iruy-doat cAo siic, bo quati-qufLCh gifit IhAy, de! to girOTDg rfin cho ngircri kb4c. C6n nliir t^ng-io. tS-phy cfm y dtrcrc phong t^ng ciandamp;o aac, thi xin Iriiy-doat ca ; tiSii pblln c6 tiSm dung Irai phep nao thi tu^frc-liuy di ; con^ ch^u, vn* ca, vcy le, dcLi ph^n-bi^t nghi tgi ; lai-san thi fich-bi^n h^t. An ^y tie l^n. Nhu-Dg landlt;>) Dguy^n ngbt tram quy^'t dbi lam giain-h^ii.concliau lie 15 tuoi ti'ffxiiSng, tarn hay nghit'm cnm ; Ire (hor-j(u dura biSt gi Ihl Iha khung bai ; Ua hn phai phAt no Cling dSu tiin ; ttguy^D nghi Iitc Ihi cung Ihdi. Lai sai Hinh-b^ sandamp;n ban van ^n phiU cho Long-dde, Lu^n- phu cAc lloh, cho cu- y-kien li^ng mu tuu ve. H6-phu Liing- blob landamp; Trjin buy Phac S^ *F # xin dieu pbep loi tram quyet. Mandlt;t-phu QuaQg-yifin la Le dvit: Bu-c j^ "f -^ xin ngircri nao Ox 16 luBi tror Ifto deu eh6m, c6n thi deu y iihir dlnh nghi. Tong- d6c Biah-phii la Vo xuan CSn #4.^. ThnR-d6c Ninh thai i Hofing van Tram i^ iL ii cung <teii xin y dinh nghi. T^i noi kfem m6(c£ku rSng : hoftc dcq IjSy c6ng bii loi chftin-chsrorc it nhi^u thi tir Thi^B-^n. Dv rSng : tXem v^y Ihl du bii-t )e li tri khOng sai, mk c6ng dao & l6Dg ngirai kh6ng ai giSn dirrrc Ke quyandamp;Q-gian ki« gay va, thi^n-h^ aj aj cung cSm-tiJc, mu6ni mi^ng cung landlt;ri» du to Til A KM Tn-at3 cai an sSt iighin sira. Ttn l^ van landgt;in-^t aui tirnyrm ten- inii ke cGiiy kliDTifi h?l, n6i la dan !(>rij;. dii o» 1k) qnfin-quiicli mis giandamp;l -IhAy, cuniJ h'l Uaiig Uii. Sonj^ nj^'liT h:lri rlift ilfi l:ui, v;'i ilii truy-doal quan lurcrc, xirmifi kli6 Inmy iiiA. kliiin;! tjo yia liinli. Viiy tho toiig-[16c {na-dinh <l^n clio irni hiin. ami lam dal pliAnjj VLi kbuc da dirii^ biii 6f trt-n vit-t lo nhirnf^ ctiLr <ff:hii ndij lit ncri qityen-ycw Le wd/i Dinjit pluic phtipn. dc fhjnli tAi danh cho kc du cht(. iiiii In plirp iiuffc ve dofi san. Iiiui uirony i:ho kc qiiy^n^^ian muOn dui. KhAiijj nhfrn^ le vbti Duvet la hoa t!iu U'n khfii, iih lin chan y U Lt- van Han criu(^ pau li<>ng vvi t^i^c, thi thi'itk-lhunc phui t[>i. Irony huU da 1:6 dif n noi ru rtii. Sour nghl no i-han^j qua cuoii^-dai mot Idc. qua lai viri ffac inii tliAi, sbnh v(>i kt- tiircrc sail theo ^iCif khan«-cir qiian qiitin, h^ri ci^ khac nliuu. Va da xir circ hinh, cung du In |ilu'p wuirc nVi. Nhfl-nj; kr Miun- UiLLtiC kliac, kht-|) Ini Irani (»iuru h4i'. cun^ du cln> iii> pbiu- lOi. l-iJi du nay tluuui h,u'-toni( pljat cl!«> nioi tinJi imiil diin, ili- clio ai iviiy tieii biSl TriL-n-diiili xir rlil ctnij;, lO-run^ t'ai laii bn IhiriVc mil njjlu^m nhu- riu hua nglhn lhu.'> An L6 Chni. Ar LO van Duyel i^hal ra nSiii trircrc thi nJiin Sflu c6 ijuun Lai-bO Cu tlii-Liii(j la Im biiTu ^ i^ ij- Liny tham nhu-ng tOi h'sH lli^n ctm Le Chat ^t^ ^ , cu ti [i>i ntin i^h^l : i. riiSl ciing Dny^l loan inu-ii l&m vi^c Y, Hoac (phc f^s^l*)^ bi hai tUt-n (V noi hw I'a nj^o&i, ben fjiSl chung no de bui>c micng, la mnl 10i. 2. May l^n q& xiii Ihirong cbo liuang-tu- 6i ]am eon niidi, muSn b^l Chirac 16i cu cua Utrorng Ki^o, A hai Irti. 3. Miidn cho coTi gai chinh vi irong cun^J. khunp: (tu"(TC thoa chj. noi la nhiiDg Ivri o^n ^oll^, la ba t^i- 4. Thu-orng noi chuytn vcri Le van Diiyel riing ; sK^udi la thiTotng ii6i trori. vua va cita ine, Dgir^ lam ctm, lain I6i dii c(y dieii b^l bjnh, cuag kh6ng dam gi^D, ma mOt minh t6i dim gi^n » la bon t(>i. 5. Lai n6i ring : « Vua c4y c6 Triah hodi Btrc, Nguyen hu-u Thu^ti phiic tSm, chi dem dA v^i tram ngiro-i v^o vhuu, quandamp;l to mOl tiSng, hon fiy cung phoi phuc xuong dat, rOi ta mu6n Ikm gl ta Iftm » Ik nSm toi. 6. Lai Ti6i rSng qii^c-tluh doi lam t6fi-thSt, <Ieu ]& Uon Hoai Birc a-dua xui-gmc, n^n dem ch^m o Uuifc cira mi^u d^ chinh t^i. la sau 10K Lai c6 10 t6 U6m lam : 1, Khi y or B^c-than!v, dnu nfim diandamp;m biiili, dam len I5u NgC-mon ngSi chiuh gifra. 2. B^ ni^n thuySo lai ngoAi b£, y lay" ciin ri^ay mi tai v^o thuyen cAng. 3. Cviog vflfi Lfi vSn Duyel dang bi^u Ur dure de hat bl uhh vua. 4. Vi#c siah sat dir doat, hay tir tieQ« 5. Trai phep, ^n le, giau d€n nghlii van, 6. Tau sa khOng Urrp phandlt;!;p, c6 chi khang cho, mil ciV nhat dinh ngp lai, c6 Le van Diiy^l ngijik di iTi6i IhAi. 7. Nuoi nhirng cung-nfr lifin Irieii, kh6iig biet ki6n«i- ah gl. 8. Nffi cOng-saoh ti^m lam gac thuAnig, giic trtSng. 9. Toi an L^ duy Thanh da thanh, lai cOn lumg vcri hi van Dur^t c6 xin nghl lai. 10. Bieu bandamp; ca binh, phii hmb, xin lay cbiiL- quaci vSn tna tM-baQh. V^y xJn giao cho dinh nghi, d? cbinh t^i danh lam gircmg cho ke gian (ram dtri. Vua dii ring : « ChSt, tiah v6n sai-lang, tiandamp;i nhir ma-tioi. lam I6i thi bSt trung, b3t chiah, xit vi^c thi dai nc dai gtan, vific nao cung ckn-ra, ai la ching tire giao, chSng nhirng la 16 tandlt;>i nia (h^i d^ii. Tnrac kia tram iighT h^n ciing vofj Le THANH. t6— 217 van DuY^l, diu manj" long b?it Ihan. nhva^ ii^mn In khrtng Lhiu theo, (hi chdc khdag dam giy sir. Va hin l;'i nh^l pfiam dni-rhap; dO c6 nitru gjan ma thSn-dan chirn cao-liS. thi kh6ng Dur ba( ((ii. K^ dSn hfin lai chiu landlt;>i nuoh-tru roi thi xiri tr^ri lirorng cung khflng (hotU, cho ni^n cunfj cluiufr kandamp; lam ^i nira. Nayda co ngifcri tham-hach. vfiy tlii phiU trai -.-ho cong. da CO trieu-dinh phap-luSl. Chxiha cho (Ilnh-thSn dem in dieu tandlt;?i ctia liiin ma dinh ro (oi danh, va con cung an-luqt mandamp; nj^hi- xu-» duy con gm n^o da xu.'it fjia. cuny 1andamp; chau (rai c6n nho (hi tha. ]> Binh-lhnii ughi rSlTig : ChSl, biil phap b5i Crim|!:. dai gian dai Ac, CO 6 l(>i nen lang-tii. 8 landlt;ii n6n lramandgt; 2 K'i n^n gi/io. NhOng tOi pham ph^n, &m-mirii iliSti bal qui. thi khi^p viu tiandgt;i !>an- nghich ma xir lan^-tii. Song 3' dii chiu ipi minh-tni. v^y xiu tniy-doal cao sue. ho au quan, li.ic thAy, khi^u thu de (hi ^iri. Ciandgt;n cao sac phon^ cho cha nie y^ cung xin tniy dual ; vtria I.C' thi Sai #. !i^ IE. liirng d^ng mtru ban vai chong. ugliT trjin lap quyyt. Lai phfit cho cac tong-dfic, luln-phu. moi dot mM dao vSu-du, dechm demyrii'Dij bay-l5 !a« vS, cho c6ngl6ni{.chuij^. Cac dja phirang lib ve, dSn xiu y dinh nghi. Ngai du i'5og : « Nhir vay dii ro Ic Ircriof (ai landgt;>ng ngtKifi. c^JnR- Iiian kh^n;^ bau yiir mat- Ke gian-lhan chirn va. inu6ii mi^ng Cling m^t Itri^dft lim An s3t Ihi^n co. Vu Le ChS! cunj-vtri Liandgt; vSn Dny^t, dua nhau Jam gian, tandlt;>i kc dSy chi'ra, nho tirng cai t6c ma linh cuag khdnfjfaSt, giA thirbfi Ao quan ifift IhAy.cutig khdog la qud. Song lai ngbl ChSt tni cOntf iihti: Dwyei, Irurfirc kia Djyet da khonjj bo :io qiian {;iSl Ibiv, thi nam xiromg khd ciia Chat nay cung cbing mang bul tpi- V^y cho TSng-d6i: Binh- phu Vo suELn C?in ^ %, ii sao phSn^ niO cua han, khut bin du-ng il6j! tr^n de to mSy chu' « C/iJ n^y In n(/i Lt: Chiit phitc- phdpv d^ lajngu-oiag cbo ke giau-tSo mufia-dfyi. Con vcr hiin la L§ thi Sai ciing o mol nha,dir hiSt muru han-nghich, xir viio circ hiDh, cfing la phai, song ke dan ba chandamp;ng cao v^i vitng chinh ph4p. V§y Lfi thi Sai ciing con la Le Ci^n ^ ;1 . La Trirong ^ ^, L^ Thirurng ^ f.Le Ky ^ *^, deu cai lAm iram 2IS -^ Vlfn" NAM SlP-LUfTC gium hail. I^i tjch-hien gia-si'tii, tlifcrc horn n.OOO quati tiSn, giao tinii chura ca vim kho (3). K. GIAC T1I':M-LA . Nirtrc Ti^ni-In il 51 lu- klii iniil (|uy§n buo-h(> (V Cbin-iap, van c6 y muon sinli sir vcri nutrc Nam, iiliung cun sij Ih^-iirc Nf^tiycii-trieti clunt d;iiii liim ^i, chi thinh-thoang sang.'iinli sir vcri nturny iur6c tV I.iio. lie khi n^o TiCin vA Lao danli nliau. tlii nhu vua sni qiian quaii phrtng yiB" nbijnj; cho bii^ii- Un'ij', va sanandlt;* ciVu - vit-n nlifi'iig Dirdrc bi ngucri Tifint hiil nsit. NJiir nam clirih-lK/i (lS27)la nfim Minh-meiJi Ihij S, wixifc Tiem tlaiili lay iiirfifc Van-lumig (Vienliane). Q1161: - Irtro-ny iiiTtfc ay lu A Ni"> fl" '^'- cliay sanj; cSu-cuu^ viia Thanli-lo sai quan llionfi'Ch^ lii Phflti van 'J'lii'iy ;^ X3S? '^iTi kinh-Iu-iTc bidn-vil dai-lhandcm binli tirrrn^' sang ciiii A N5 . Thang chin lulm ay, him Lv ilirc I-Oc ^ ii ^., Xyiiycn cdny TiSii fc 'a" il tleiii hinh o- N'^I"? -an chiu lam hai dao <1i dirfrnj; Qui-hfyp va dirtriij; Lac-pliam qua "IV.in-nhih sauy curti A No. Dillon (Sail ve nluriij^ sflng ntti Iilith-tU^ liitm-trff rol giri ve Kinh. A Nn niilll mrtVc khOtig lay lai itircrc, jiIihi (lieti quaii An- nam ve Ngh^-an^ dqi ttiu->:£p quan-sT tie ve danh Itao Lhu. B^n n^m in^ii-li (1K2S), A Nn noi rSnft qtian I-ao Lu-lifjrp diTcrc di'i r(>i, xin cho qiian fjunn (lira ve iiir^c. Vtia Tliarih- ih sai Phan van Tliiiy ,J- ^ ^ffJ loim kinh-lirac dai-lh^n, (3) Ben n.Tin lir-Oirc nguyiiii-iiittii ( 1847 ) [[nail Bflng-cac B;n-lioi:- sT lii Vo xupit Can ^ 4- ft liim so" taU "iia gts ;"!n cho luh thuu Nguytn viii] Tliaiilu Trong b'4i si/ cu Jilin edit tiium Xhi6t. Co cho iioi runfi : « Nguylii vfm Tljiinh, Le van Uuyet vii Le Glial tleii ciandgt; IfmH Ihco m^y (lai ^tu, Kfmgliit^i cLii^ mfir tf;n hiin ^an, Ihiin liiin dai-tircrnij, ttro'C d£^n Oii^TcoiiR, sau hnac vl con (t?il, hoijc vl coy cflng mi Iain (tiiinli liji . . . . !»u bnn Nguyen van Th;ml| c6 (Ai, thi tot ila Irj nli, iiiii C(>h|/> (Vientiane). Plian vSn Thiiy cbo Imi di;>i quAn ThSn-sSch Ji hi) tandamp;n^. Vc (!5n Van - hmn«, A NA dem qiifln iU cl6nli qmiii Ti^m, quHn-sT ch^t hai rat nfii^n, roi Ini sat ngirbfi Siinii Ngh^- an xin vi^n binli- Vua Thandamp;iili - lb EiiSy A Nandamp; hny airih sir dunh rHhii ma kh^ltig ilu-fw: viandamp;c gi, b6n khfing cho quilo sang ciru. chi xii6ng Ifinh truyfen cho ckc hal (V Lio phai phflni; giiandgt; nhijng did bi^n-llniy. A N(^ kli6ng clandgt; qitftn ciru vicn. bi quin Tit^m J5n d^nh, lai phai bo thanh mk chay sang Ti iin-ninh. Pircrc It ISii, Chilli NAi as [«j la Ihii- 17nh TrSiv -niiih bal A No Jem n^p cho Ti6ni-la. QnSn Tiflm-la phiiiuac Vim-tirtyng rSi, lai x^in vaoUSn cnc diAu phu-tbunc vii niroc Nam. (V oian gan Qiiang-tru Vua Tbanh^lu sai Ebon(;:-che Pham van Bitn ,1 3^ J*- kinh-K niqi vi^.c cr Cam - Ki, sai L6 danR Doanh ^ Jt iA 1^«" tbam-tan quan-vi.i. ciing v6ri quan cue d^o ct Lao di ttcii-trir. Phain vap Bi^n, mOt m§t Ihi cho ngiroi dein Ihir sang Irich nuifc Tifini-la sinh sir^ mOt niSl thi chia qufin liim ha dao ti^n lOn c!6nh. ..y Tir^fng Tiein-Ia viet thir tra ir ni6tc6ch khi^m-nhirfi'ng iSin, rni nU qitiin ve. Tit d6 iiutri; Titim. be nguai viin th6ng SIT di lai ds giir su h6a-hi&u, pbirnj^ ngSm-ag?im c.xr Um ciich quSy-nhilu nu-<!ifc Nam. O" phla lAy-nam, ngxroi Ti^m v^d dung-tting nhu-iig ngtr^i phan-nghich nir6e Chan-lap, mh a phja I3y-bac thi vin cir ha-hi2p Van-tiring va cSc ntf^c: nh6 khac. Du tiiS iritic I6ng, Vua Thanb-tfi khCing mu6n g^y vi^c binh da.0. trii d'iing (n noi ngpt mji trang-trai itigi vi^c. B^n cit6i n^m qiiMi (1833) ahan c6 nguy Kh6i khoa lo^n o- d^t Gia-dinh va ten Kh6i lai cbo ngtrcci sangcSu cii-u, vua Ti£rn-la b£;n saiquan tbuy-b^ chia ra lam 5 dao sang danh Vi^t-nam, ingnuong.vn 220- Vl^T - NAM sCt - Ll/grC Bao Ihif nhSl thuy-qudii d&in Iiwn 100 clilt-o Ihtiy^n im tHnh l&y Ha-tien ^ <Jao Ihit iihL bi> quOn sang Jaiili Num- vang (Phnom-peah), iBi tiifn Ifin dauh liiy Cham-due va An- gfang; dao tliu* bn (tunli liiy myt Cam-1(>; ttao thii- !tr danh Cam-cAt, Cain-mOn . (Tao thu nam diinh Triiri-iiinh. Tuy ring qiiAn nghich nam daa tuny li^'n, nhtnig t-ht'i- dlch cuo Ti(im-la IS cQt d&nli Chan^lap va Nam-ky, con Ci'ic thio khac Id d& phRti qu^n-Iurc ct'm niro'c Nnm ma th6i. Vui Thfinli-l6 ditffc tin boo cSp, Hen xiiang clii^u sai qunn qujlin phuDg ngir cac iicri. PliJa lAy-naiTii tht s,ii qiuin thu vr (lia- dinh, chia quan cho Tru-mig miiih Giaug JJt ^ Hr vii Nguyen Xu^D P4. -ft. di liSn lieu o' mat An-giang. Pliia Uiy-bac thi sai L6 van Tliuy ^ X.^ givr myl Cam-iO, Ihituc Quflji,i{-tri. PUiini v3a BiSn it X J^ giij mat Ngh^-an. Lai sai NjjuytMi viin Xiiaij W. X ft. (^) '^rn kinh-liroc dai su- di tieu Iru' quan Ikih va quAn Lao o" Tran-nmh. Tru-crng minli Gi^ng va Ngnyen Xiiiin dai pha quan Tit'TH- la orsdng Co-nlng. QurmTk'iii-Ia ff Chan-lap cungbi nginVi ban xur danh phu. Clio nka quan nghicli cuug Ibuu to diet Uai rfil nhieu; chi trong mOl thang iiij'i ijuan quim lay iai Ha-iiciii yi Chku-d6ct duoi quan Tiem la ngoai bit ctil. rfii lieu Icn danli ISy thSnh N'am-vang vd dua vua Chan^lap U NAc 6ng Chau v6 nirfirc. Tmo-nt^^rainb Gianj; vh Nguven^Xuan tir Nom-vang tiln l^n danh qu&n Tiern, U^n pba iniiy tran, cb^m tvdmg bat binb ISy dirorc siing-Sng khi-gioi kbung bi6l ngSn nao ma k&. Tuorng Ti*m-la u Phi Nha ChSt Tri ^ ^ ^4- ^ dem Lai binh cliay ve n^irc, quan quftn duoi danh lay Iai Ihdnh PhCi-ltic (Plirsat) ri3i cho ngu6ri Ch&n-lap 6- Iai gifr c6c ntri , ch3 aho hi5m-y€u tlil Um d5n dap luy, d^ phOng ngur qufln fiiCic- (4) Nguyen Xiiiin fJL 1^ thl titni lluiiu ■ tim dai - than theo Truo-itg minh Oi^n^, NguySa van Xuan fifj X ^ tW lam hO-u-fj^uan ITnh An-ttnU vjww.songhLi TMANII Tt^ - 221 Nhirn^ doo (jiiAn, Ti^m vA (juAn lAo lEinn ilrtnli (V myt Qiumg-iri, NgN-anvA TiJin-ninh, <ih h iiritn^ ipn'hit h N'yuyen v3n XuAn K. X t, Pham vfln Di?n % X^ v^i U^ rtu Thuy 4^ X J^ dAnh dufii, chii nfio quan quiin cuny *lir<n- Jluiin tliiuig, gifr dufTir Uir coi nguyt?n nhir cfi cu- t QiiAn Tihn sang *lanlj lir Ih&ng gi^nff nflin giap-n^o {5H3t), d£n Ihang n?im nfim Sy, Uil qnfin qmn <fn blnh ximg ca mpi nffi. Vua Thatih-tft iniVtif'-ro'. bim Ihtrtrng cho cic liraiis-sT va b6 l'^lo ni i'Ilo moi niri d^u bi^t. a YI$C AT LAC^ Nuac Nam la vS .l.Vi viui Tlumbaii Ihi lo rung htrn Ci'i, h'l vlqiiAn Ti<}m-]n cir hny Hiiiif^ i|uiiy-nbicu cho men cAc xtr cr Lao *1eu xiu v^ niandgt;i (hu('u' nirtrc hi. Nam dinh- hod (1827), nyirfri Nam -cliinVnj^ (Liiang-Pra- banjr) tbOn :,t, TiiSn-dinh ^ ^k Tran-mnn H ^. Phu TrSii-bien c6 bon huy^n h Xfl-h6, SSra-landlt;). Mac^- soan, Mang-Ian; phu Trtln-dinb (5) c6 3 huyen la Cam-cal, Cam-mdn.va Cam^Iinh. Hai phu ay d^u IhvrOc vE Nfih^-an. (5J 6 e^n dja-hat Hii-Ctnh bny gifr. DhghLong.Jf 732 — Vl^T - NAM SO - LUCTC C6n phu TrSc-nara c6 3 huy^n la TriTih-c6, SSm-nura, duy thi thu^c v^ Thanh-hda. Cf mi^n Carn-l6 tbu$c Quango Iri lai c6 ahfrng miriifng Klaog-vang ('?), Na-bi (?). Thtromg-ke (?), Ta-bang (?). Xircrnjt- thinh (?), Tam-bSn (?), Ba-lan (?), Mang-boDg (?), Lang-th^t (?). xin ve nOi thuQC, chia ra am 9 chuu^ cho chj^u 1^ Irieu-cung. Bai-khaj la dat SStn-niandgt;a, da'l Tran-oioli, dSl Cam-m6n va dnt Savaaaakhet cất cánh gicr, thua fiy thuoc v6 Vi^t-nam la ca. 10, VlECCHAN-LAP. dnirac Chan-lap thi ifr khi quan quandamp;n pha durp"C giac Tiem roi, lu-ffag quan la Truorng niinli GiaDg ?Jt tW ^ va tham-tan la r^ dai Cirtrng -^ ^ M Up d^n An-nam tr gan Nam-i'ang d§ bao-ho Ch^o-lap, Cu6i nim giap-ngo (1834) , vua nirorc C!ian™lap l:'i Xac 6ng Chan mat. kJidngc6 con trai, quyen cai tri Irong mrofc ve ca may ngam pbi^n lifiu la bon Tra Long ^ ^ vn La Kien ^ tt- Nhirng ngLro'l nay deu 1;^ iigirui Ch^m-lap irt^ l£ii nh^ii qaan ■Chirc Viel-nam, BSn nam 3l-vi(lR35) , Trirofiigminh Giang xin Iftp ngirvi con gui cua N^c dug Chan ti^a ta ADgmcy len iani qu^D-ctma^goila NgpcV4iic6ng-chiJa ^ i' 'j: i , roi doinirfrc Chan-lap ra lam TrSa-Lay-th^nli jj, ?.$ i^ , chia ra liiin 52 phu v^ 2 huy?iL, Bat m^l tir6Dg-qu^n ^ 3^ , mnt tham-ian dai- IhSn ^ ^t- ^ ^ ' m^t d^rtSc ^|. if^ , mdt hiep-tin iS, f- , va 4 cbanh pho ITnh-binh ^ ^ , de coi moi vice quan diin. Q cic ch6 ySu-haj, lai d§t chirc tuyen-phu g; j* , an phii -^ 4i^ de ph6ng-Dgu. Sk Nam canb-tj (1840) , nha vua sal Ld van Biandgt;c ^ JL i^ 1^^ kh£Lna-sai dai-lhila, Doan U^q ^ ^ ]am ph6 va c^ing vtri Trticmg minh Giaag d§ kinh-ly moi viec <V TrSn-tSy-lhanh, khdm-x^t viec buOn-ban, do rugtig dat, dioh thu£ dinh, IhaS thuyea-bt buon-ban dir6i s6ng. Nhirng vi quan-lai Vi^t-nam la sang lim nhi^u dipu trai !e, nhung-ahieu dan-sir, lai bat Xgoi: Van (|U^n-Dhua dem ve di c- Gia-dinh, but bpD Tra Long va La Kien day la B^c-k; dan Cb^a-lap ai cuag oau ^i^n, ch6 wiio cingco giac-giu nM l6a THANH - t6 ^ 223 ilAnh pba. Ui c6 em N§c6ngChdnU N$cdH({Bandlt;iii kh6i nghia. c6 ngiKri Tidm-la giiip-da, [hauh ra quan qudn ilaiih maj klnnrt dirge. Vg sau d^n khi vua ThAnh-to mat ii>i, quan quiSn pha] bo Ihauh TrSn-tay ma rul vp An-yjang, Ay cuTijj]avi ngiro-i miiih khiing bi^l b*nh-vuc ke hiii- ygu, chi dem I6ug thain-tiin mg u-c-hi^p nguffi (a, cho n6n thatih rti hau-tandamp;a binh-iu-^ng^ nhfandgt;c-met liriSrag-sT. ma Ui pbai sir bai-hoai, th^l lit thi^t hai cho airiic miuh- n. Vi£C GIAO-THII^P vol NHll-NG NL^CfC NGO;M- DU'ONG . Vi^c giao-lhiep cvin nir6c am ta vfri chc nu-ac ngOQi-diro-ng mSngfin-litf IS bo-i ccS hai le: mcandgt;( la vi sir cslm ginng dao Tht^n-chuazhai la n^jUfVi nucrc minli hic cất cánh gitr kh^ing hieu thii-i Ih?, ci'r ly-dilc mliih lu van-minh ho-n ngir^i, khdng chiu hoc-t^p nhir ngtrcri la m:i llretj Jirwng Ue!n-b(>. Nirdrc la t(x dfri thiip-thAt lliandamp;-ky. ve nh6 H|iu-L6 da c6 nyirtri Au-la-ba ra vao bmin-ban, hoC»<-" aPho-hifn (Hirng-yeo), JioSc if cia H6i-iin ( Pjiifo ) , deu kh6ng c6 viec gl ngan-lro"t:^. ChT c6 sir giong dao Tliien-whua 6 tiong nirandamp;c lA hay bj su ngan-c^m. Ngay trimc thua Tnoh va cbita Nguyen da c6 dp nghieni-cfim. Den dcri Xgiiyea TAy-strn thi Irong ntr£rc r5i luaii, cAn phi'ii Id vi^c chif n-tranh . cho n^n kb6ng n6i d^Q vi^c cSm dao. VS sau, khi vua ThS-tandamp; nhiil-thfiDg ca nam h;§c, Ihi ngai nhir era b^Jn dao c6 c6ng giiip r^p trong Itlc gian-lnian, ^n d^ cac giao-sT diror. plitp di gifliig dao mm noi. Mai dea dtri vua ThuDh-tandamp; (hi vi^c nirirc daycu, ivha vua lirii y ve sir j^iao- h6a, lay Nho-dtio lam chinh dao va cho cac t6o-giao khac lam ta dao, bfit ddn-gian phdi bu U theo cblnh. Sir candamp;m dac. lai khm d^u phandamp;t ro ntra. Ma cung vi str cii[m dao^ cho nen str hxiOn-bau cija nhirag ngifW iigoai-duoDg ir niroc (a, thonh va ngan-lro. Bai vi Tvieii- dinfa thSy tbiah-thoang c6 chigc tan butfin lai, Llii co innt vAi Qgirfri giao-ai vao giang-d^o, ngin-cam th^ nuc cung khOng diroT, tiTG^g la cit y do-tham gi chSng, cho n8n I^i cang nghi- ngof lim. nghLong.vn 221— VlfeT-NAM Sir-LUQfC Va Ifi vfe doi nhi Nguyen liic bSy gia, of troiig nircfc ciing khdag c6 ngurM ngoai qu6c ra vao bii6n-bfi.n, cli» c6 nguiei Phftp^!an-t4y Irirfrc da Iheo giup vua Th^-l&, r6i fr tai Ifim quan tai fri^u 16 Chaignenu vA Vannier. Khi viia Th€-l6 hay con, Ihl Choigneau c6 Kin ve nu6c Phap nj*hi ha nam. den nSm Ifln-vi (1821), dng fly ircf 3iini< thi lai nh^n chu-c JheiIi-su' v6 chirc kh&m-SBi cua viia I-ouis XVIII, dem dB phStn-v^j va t^ qufic-lhir sang dilu-dinh vific ihdny Ihirontg vcri nirirc Nam. Chaigneau sang dSn ntri, tlit vua ThS- tb inSl roi, vna Thanh-tfi tiSp <lai Chaigneau cung itf l€, va ngai sai quan tra 16i cho PhAp-IioangrSng uircrc Nam va nveCrc Phfip IcbAng vi6c gl mk phai Urn dieu-irdrc vfe vi^c thiro-ng- mai. Vi^c vio buin bin or nu-irc Nam, Ihl ciif then lual iiirdc Nam, khdng dieu gi ng&n-lro' ca. N5m nbSm-ngo ( 1822 ) c6 chific (du chiSn cua Phap Itn In ,-Cl£opatrc vao cira Ba-nang, ngirCri quan Uu t^n U Courson de ta Ville Hellio nhfr Chaigneau xin phep cho vao ySt-kifen vua ThAnh-l&; ngSi khOng cho. Thang7 nam fiy. c6 tau Anh- cnt'Iffi vao Ba-nSng xin Ihong ihirtrng, nha vua ciing kh&ng cho. Chaigneaii thay nha vua cang ngay cang nhat-nhco vini initih, va cun^ kh6ng Iain du-ac c6ng-vi6c gi c6 icii. ben ciing v6i VaiiDier xin tir chuc, rOi d^n cuui iiSm giap-lhan ( 1824 ), liai ngircri xudng t^u di qua Gia-dinhve Phap. Thing gi^ng TiSm Sl^lO^u (IS25). lai c6 thiiy-qiu^n dai-ta Twifc Phap la 6ng I^ougainville deni hai chi^c tau chiSn la Thetis va Ksperaiife vio cira B^-iiring, dem do phSm-vat vh qufSc Ihur, xin v&o y£t-ki^n vua Thaiih-lo. Ngai noi rang nwo'c Phap va Tiircrc Anh 111 hai nirdc ciru dich, m^ aucrc ta tru-ac <!a kh(!iDg tigp &U- Anh-cal-lgri, le n^o nay lai ti^p sir nvcac Phap. Va lijc bSy gior Cbaigneau va Vannier da vs ca riji, ngiii btn sal quan dem do v|t ra ban thi.Torngcho sur ntr6c Pbap v;in6i rSng Cf trong Trl^u khc^iig c6 ai bi^t tidng Phap. cho n^n khOng Ihh ti^p dtrorc THANH - Tl» " 227 Qua nam sou ( 182ii ) cliinEi-plu'i PJiap lai sai clirtii nii^r Chnifineaii sanj^ liim ITuti-sir Ihoy clio cliu, nlMnifi sanj; iK'n ncri. Tricii-dinli nivin- li kli6n« iilidii. lUiii n;ini kv-Mirti ( 1^2^^ ) lai pliili tri7 v^. TCr t36 din Jtin U> niim ve mm mrac. I'hai» liiyet j^ioo vtVi nwofc Nam ta. M« Iric hiiy jjiijr chi liu- injty ngircri {^iau-si iH giang dao orcho Uion^dil ra, ttii lrDn<* mro'i. cung kliunj^co ngiriri ugoai-diro-n^^ niio Cv iifra. 12. SVCAm BAO. Tir klii vua Thanli-tli Uu [ifit^i. nM;^i dji c6 f kfadng clir* nijcrvi ngoai-quoc vko Kiang dno (v trimR niTfrc. aftn nfim 3l-dau ( IH^^r*). khi cliiec liiii llu-lis vuociVa B^-nflng. CO mO* nguffi ^ino-sT Itn lib lilogerol o Isti di gi;iny daoc^c iiffi, vuu Tliaiih-t5 nhAndjp fty iniri c6 dy tiim diio^ va tniyeii cho cac quan phai kham-xyl cac 1;ui-1k ctia n^nai qu<1c ra vao cwa bJ. 'Irong dii n6i rtlii'i;: ■< Ba« plurtrni; Tuy la (a d^Or liim nic-lioHc lunj^ ngirtri vi'i liiiy-lioai phunii-luc. cho ut-n phni iijjhiiim cam dt kbirn rigiriri la pluu Iheo cliini) diio ». N^ai lai ssii tim bao nhit u iiliirn}< yiuo-sT if Iriniji mrtrt" dem ca ve Hue de dach nliilrn^' sftdi T:iy ra clifr Viel-nam. cliii- y lii khOng phfli t vi0c dicli sach, nhirug Ki df rlio khoi di giang dao 6 cli*^ hirtrnjj-lhO]!. Liic cất cánh gitr khonj; pltai k'l hkX luhih viia Thanh -Iti {^liii* d§o m;i fhOi. pliiin nliieu nhfriiii quan-lai I'Tinj* deii mM y i-a, cho nen su cam dau lai ciuignyliiet ihtm. Xliirngniin duu cam the nao mAc King, Jrong niinrc vhn. cu ngiru^i di giang dau. nlia vua My diSu do lam Irai phop. Igi c6 di^ rn Ian nira Iruy^n cho dsin ben giao pliai ho dwo. vii n hiit diroc giiio-sl dem n(Vp Ihii diTffc Ibimiig. Nam i(y o Hue cb mM ngucri j«iiiO-sl phai xu- giao, vk Cf cac iiori cung rdi loan vi slt kal dao va gi£l dao. Tir du tro di, Li'ong Nam ngoai I^hc, chu nao cung c6 gi^c-gia nSi len, nha vua iiga cho dan ben dao iHeo giOp quflii gidc. lai cang citm nghi^t: tir nam giap-ngp ( 1334 ) cho d€n nghuong.vn 2M"VjeT-NAM Sandamp;'LUVC nSm m$u-lulSl (1S3S), c6 nhi^u giao-si V9 dao^do hi gi^t, itU^l la tir kbi b4t dirorc c6 Du (P. Mnrchand) cr Gia-dinh i5i, su gi£t dandamp;o laj dir hon irvrirc jxira, Nha Vila mpt rngt Ihi cSni doo. m^t inat tlii ban nliQ-ng hu^n^i^ii ra dandamp; khuy^n dan giix l£y dao chlnli. Nhung nlid viia ma dung uy-quyfen dS giiSt-bai bao nUieu, tUi dAn-sir lai khandamp; sff b% nhieu, chti l6ng tin-lirmig cua ngirai ta khOng sao ngandamp;n-cffm dirirc. Vs lai dao TliiSn-chuR cung lit mOt daa tdn-nghifitii, day ngiraj la Iffy long nlian-ai, vi6c gi inii Ifem khS dandamp;n-su- nhir IhS? Cac giao-s7 cất cánh gi6 cu- m^t ni^m U^Li 96ng ch£ft di truy^n gido cho dircrc, c6 ngtrcri phat d^o hSm m^ & diT6i d^t hang ma}' thing d§ day dao. Nhu-ii^ ngiriVi c6 rhi bSn chSl nhu" vdy^ tUi hlnh-phat cung v6 Ich ma thOi. Nfim m^u-UiSt (1838), vua Thrinh-to [hf(y oSm the nfio cung khOng dircrc ohijiig ngiroi di giilng dao Irong ntrirc^ ngai ben sai sij sang nvrirc Ph6p dS di^u-dinh voi chlnh-phu Phap ve vi^c 3]'. Song khi su-'thaii ViOl-nam la sang d^n nori, Ihi hoi Ngoai-quSc truyi?n-duo xin Phiip-hoang la vua Louis Philippe dirag liep (ti). Sir-lhan (a phai Iro vfi kbong : khi ve den HiiS thi vua Thanh-to da ni5t lOi. Vfe aau vitc cjini dan ci'r dai-dSng niii d^n khi nird'c l^hap sang bao-hA nioi Ihoi. 13. VUATHANH-T6maT. VuaThanh-tSmatnamcanh- U (1840), thp ,'iiffc 50 tuoi, va iri vi diroc. 21 nam, mi^u-hi^u la Thanh-to Nhnn-hoftDg-de ^ it P- f, t ■ Trung doi vua ThAnh-tandamp; lain vua. phap-tu^l, eh6-dA, dieii gl cung su-a-5andlt;ing lai ca, lam thinh mOl nirirc c6 cirang-ky, Nhinigchi -i ngai nghi^m-kh^c qui, cii- nirtt mirc Iheo co^ chir khOcg liiy tUiri ma bi£n-h6a phung-luc; lai kliong bi^t khoan- dung cho sir simg-lin^ dem giet hai nhandamp;ng nguvi theo doo, va lai tuy^t giao vdi ngei^i qii3c liitn thanh ra nuorc Nfim la o le- loi mgl minh. (6) Sach 11 is loire de tu Cochiuchine Frtiufitiae cua ong Cullru WlWw-.fiqnq'hU THANM-TO — SM Ba haj'Tandamp;ngnliiTngdiilu l^m-16iKy U iL-ach-nlnandgt;^mctuinti ca trieu-dlnh vh ca bon s"-phii nirac la lilc hS,y gi6', chu kh6ng ri^iig chi mdt mlnh ngiii, nliirng nghi lu iVtiandlt;»hijn IrAch-nhi^m rSl lo. khong sao chiii-lit dirm'. V^y cu hinli-tlnh ma M^t, Ihi cliJnh-Eri cuii ngiii tii' c6 iiEiiandamp;u dien Eiiiy, niiung cung CD iihieii di^u dij: ngai biSt riran^ ma kti6ng landgt;itit nhii, nyni c6 uy-(|uy?n mii it d»)-lirivii*i. ngAi biet c6 flAn c6 nu-Ac niH kh6ng hiSi thofi-lhS ti^n-h6a. Mm ^ cho nfin n6i vtioQ ngai l^ ini^t Ong arih-quaa thl klij qiia^ mu nbj LunfT ngiii la Dng bfLO-qu^n till khAnj^ c^ng-b^ng. DAii th^ n(ju mai.- luag, iig^i lu mgt flag vua thdn^-minli, c6 qiia-cim, he( K'tHH In viec niT6rc, riTong ye ban IriSii nhii Nguyen chira c6 6ng vua nao lam du-orc nliieu c6ng-vi^c hen nghi v^y. uiw BonghLong.vn CHUONG IV Nien-hiiu: TKii^u-tri is ;"6 t. -Biit-d^ vua J/ieT/i iS 3. Vi^c Chan-lap 5. W^e Tietn-la 4, Yiic giao-ihiip v6i mtcte Phap 1 . DIandgt;C-B0 VUA HlfiN-T6 . Thing gi^Dg nam Ifln-sihi (1841 ) Ho^ng"thai-tiJ hiiy 1^ Mi6n-t6ng <$ ^ 16n ngdi a difin Thai-h6a d^t Di^n-tii^u U Thi^u-trL Tioh vua HiSn-t5 tbulin-hda, khi^ng hay cất cánh fa nhieu vi^c v4 cung kh6ag dirocqua cam tiliu-Thauh-to. Trong ddi Ngandamp;i lira vua, hpc-hi^u, che-d^, ihuS-md^ diSu eandgt; cung Iheo nhir triSu MjaTbAah"*& ca. Hay lOi liic b% gitr c6 Trirang ding Qu^ ^ ^ ^,1^ van Birc #- A. ■(* , Doan Uao /^ a . Vo vfia Giai ^ X 1^ . Nguyen iri Phiromg pt JEc» :j- , Lam duy Tigp ^ 41 ;)l^lroDg ngoai ra sire gltip r^p, Nhirng m^ d^t Nam-ky c6 gigc-gia, dan Chdn-tap u^ loan, qu^n Tiem-la sang dAnh phA, nha vua phai di!ing binh daoh-dep mai m6i xoag. 2. VlfX CHAN-LAP. Nguyen lir cu6i db diicThinb- tcV, dat Nam-ky va dSl Chandamp;D-lap da c6 gi|c-gia, cac 6ag Trirong minh Giaog, Nguyen lign tJim, L^ van Bu-c, Nguyen c6ng Trir ciV phai dem qu^ di lieu-lrir mai, danh diroc ch5 nky thi ch6 kia noi I6n. Sau of Nam-k^ !^i c6 LAm Sam 4). 4. cflng v6i bon IhSy chi'ia tarn loan h TrA-vinh; Of Ch^n-lap thi nhung ngirai ban xii* ciing vfid ngirbi Ti^m- U dAuh phi. Quan quan ch5ng kh6Dg nSi. TriSu-dlnh iSy -231 — w.songhuong.vn 232 — Vlfr * NAM Sil • LCQfC vi^c &y lam io phi^c. Nfim Thifiu-lrl nguyen-ni^n ( 1S41 ), or Irong Trieu, 6ng Ta quang Cu- tau xin bo diSl Ch4n-1ap, rut ^qufiov^giu- Afi-giang. Vim nghe liyi liy, Ku6ng chi^ii IruySn cho lird'ng-qufln ]a Trircrng minh Giang rul quftn v^. Trirorng minh Giang vS d^n An-giang thi mSt. Boi vi vi^c kinh-iy dSl Chdn-lap la a lay tandgt;ag ca, nay vi c6 bi^n loan, quaa quin pJiai bo thiinh Tran-Idy m^ ve. 6ng nghT XLLU-Ito vu bu5n-buc den □6i tlianh beoh mh ch^t. 3. Vl^C nfiM-LA. Khi qxika cuq Nguyen tiSn Lam v^ Nguyin ct^ng Trir dep Tcong gt£<c LdmSi^in or Nam-k^, thi qiiiin ■Ti^ni-Iffl lai dem binh-thuySn sang ciing vcvi quan giac d^ diiib ph6. Vuab^n sai L£ vSoBircl^m tandamp;ng-thSngdem binh-lird'ngdl ti^u-triandgt;. Sai Nguyen IriPhu-orng vA Nguyen liSn IJim giir mglt TiSn-giaog, Nguyen cOng Trii va Nguyen cflng Khun giir mSl V7nh-tfi, Pham van BiSn vandamp; Nguyin vfin Nhdii giir mSl H^u- giang. Ha m£l cilngti^D binli lendAnh, quan Tie m vaqu^la ginc thus to^ phai rul vS giir Trifn-t^v. Quan qu^n duoi dtfrrc qudn Ti£m-Ia ra ngoai bcr-coi i-()i, dSt quikn giir cnc nod hi^m-y€u dS dg^ ngay tiSn tieu, Nguyen IS NSc Ang B6n ( 1) dem quan Ti^m-lavS ciru vt4n dc dauh lS!y lai nird^c. Nhirag dSn khi Vi^t-nani rtil ve randamp;j, quAu Ti6in-Ia ian-bao, ugu-vi Chau-Iap Ibi khdog phuc, c6 ngu^j sang cau ciandgt;u a Wam-k}', vua b6n sai Yo vSn Giai sang kiuh-ly viec Chan-lap. Thang sim nfim at-ti ( 1845), k nam Thi^u-tri thu- nJira, V6 vSn Giai vao dSn Gia-dinh, ciiD« vtri Nguyen tii Phwo-ng, Eandgt;oan USn, T6a thSt Nghi. tiSn binh sang «!;mh Chandamp;n-l^p, phi diTOT d5n Day-sal, 1% lai th^nh Nam-vang, ngu'^rl Chua-lap vfe hang k^ horrj 23.000 ogirai. Boan roi, Nguyco tri Phu-crng v^ Doan Uandamp;n dem binh du6i daahqu^n Tiem-la vi quandamp;n Chin-lap, vay NSc 6ng Btandgt;n v^ lirtmg Tifim-la la Chat-Tri & 0-ddng ( Oudan ). ( I ) Na.c 6ng Bufi la em N|c ijng Chan, chli nang Ang-rocy lii Ngoc VSd qu^D^-hiia. iwww song hud Thangchin nBcii iy, ChSl Tri aai ngirM sang nm htia. Qua thang mirtyi Iht Nguvin tri Phirornfi, noan URn vA ChiSl Tri ky t£r hon-trorc (> nhA hOi-quAn, hai nirfrc d^ugiui liinh, Xguy^n Iri Phiranf* rul iiiian vf dandlt;Sng «> Tri^u-tiy. dori quAn Tifim Ibi-hinh nhiJn^ dicu w^c da dinh. Thaag chap nam binh-ngo (1846). NV'ic dn^i B6o dAog bieu ta l^i va sai su- dcm d5 jandgt;hilin-v^t sang iriSu-tdng. Tlianj; hai nam dinh-vi ( 1817 ) li nSm Thu^u-lri th(i cất cánh. Trieu-dlnli pbong cho N^c ting B6n landamp;m Cao-mien qu6c - vircrng vk pliong cho My-lani qu^n-ti^huo lam Cao-mi^n quAn- ctma. I^i xuGng chiSu truy^n cho qu4n tlitV ff Tran-tay riit v6 An-giaiig. Tu- da nufrc ChAn-lap lai c6 vua, va i^c ff phia nam rad-i dirg-c y6n ^'^y. 4. VI^C: GlAO-THIl^P V(:n NlK'rC FHA?. Tir khi vua Hifn-lSlfiii tri-vl. thi sir cSm dao hcri u^uoi di du-crc mol i|. Nhirnj; m;^ (rieu-dinli vun ^lict din), ma nbirnj^ K'4''>-3" iigoSLi qu5c van c6h giam ca o- Huy. Co nfltrai Jura tin 5y cho trutiji- tandamp; nu-irc Phip t6n la Favin l^veque coi liu Heroine. Ong Favin L^veque dem fau v^o Ba-oungxin cho tifim Dgirdrj giao- sTdu-ordha. Qua nSm at-H ( 1345) 1^ nfim Tliii^u-lri Ihit Dflm c6 mOt giam-muc t6n Leffibvre phai an xir tir. H3y gitr c6 ngtrvi quaa t6u My-lod-kiea a B^-nang xiii inai kli6n|i diroc, nuM hno lin cho hai qu4n Ihi^u-tudrng nuifc Ph6p la C^cile biSL Tlii^u- tird'ng sai qu^n dem chi£c t^u Alcmiae vao Ba-nan^ ITnh giiin-muc ra. Nitm dinh-vi ( 1847 ) quaii nu-dc Phap Auqtc Lin randamp;ug 6* Ku^ khong c6n giao-sT pliai giam oija, m6i sai dai-t^ De Lapierre vh truny~ta Higault de GeaouiUy dem hai chiSccM^u thuy^n vao B^-nang, xin bo nhirng chi du cam dao va d^ chiandgt; ngircri trong nur6-c dtrgrc iir do iheo dao m^i. Luc hai b6n con dang thu-ofng-nghi vS vi^c Sy, Uii quan, nuirc Phip Ihay thuj'Sn cua ta ra dong gan t?u cua Phap. nghuong. 2)4 — VlftT - NAM Sfr - LUCfC v£i o tr#n htf lai thSy c6 quiin ta sup-sVB d5ii luy, miri nghj c6 air phan-truc gl ch£Dg, ben phat sung b^D dum ea nhtrag thuyen dy, tdi niib neiandgt; ki^o bu3in ra be. Vua Hi^n-ia IbSy sir-^traQe ^"^ '•^^> tu^-gi^J^ v6 cfing, Ifi c6 du ra ctim ngir^' iigoai-gu6c vao giang dao, va fri 1(^1 nhandamp;Ag ngu-<yi trong utandamp;c di tbeo dao. Vi^c tau niroc Phap vaobun or Ba-n^ng xong dirorc niSfy thang. Ihi vua Hi£n-t6 phai bj^nh mSt. BSy gicr lu th^Dg chin nam dinh-vi ( 1847 ), nSm Thiigu-tri thi'r cất cánh. Ngai lam vua dtrgc cất cánh niim, tho 37 lu6it inigu-hi^u la HiSn-to Chirorng- hoang-de ? iS- :)t J: f^- Www.sQnQhLi Nien-hUu : Tijr-du-c M ^ 7. ^UT-rfo i»u4 Oirc-Mng a. ■Binh-lhlbt 5. ViVr nt}oqi-giao 4- I'r'fc 4:(7ni ijqg J, V«c thuc-md 6. Yiti: viiit-hac 7. I7^c binti.ctif 1. BIandgt;C-B0 VUA DirC-TONG. Vun Hien^lii mat. triiyandamp;n' ngfli lai cho hoang^tir thiV hai huy U Hhti^ Mi^m * f±. Hiy gi£r hoandamp;ng-tu' iirti c6 19 lu6i. nhunji hoc-hanh Ua lli6ng-tlim. B£n tlidug 10 nam Jinh-vi ( 1S47 ), tht agai ii ngbi liniing- d^ cr di^n TUai-hoa, dut nien-hi^u la Tir-dtVc M ^> liiy nain^ sau la bfim m^it-thun ( 1848 ) lum Tir-ttiirc nguy^n-nii^ii. Vila Duc-tOng Jl ^ tloi voi vAn-l»>i ntrorc Xam tn Ihit la quan-fa^, vi la il^n d4andgt;i ngdi (Ui »u6c PhAp sang tmo-liOt^ dfit xa-hOi miiili ra m^i cimh-tirong kli6c* Bai v^y cho ndii'^ fa cSn phsi bi£l ru iigai lit ngu^i lh€ nao, dd x^t do6i phiTDg cAng-vi^c thai b^y (■io* cho khui sai-Iiint. Quan tong- d6c TfaiD iFong HuS da dtrac trong llij^y dung-nhan cuaj ngai va da id ro chan-tirprng cua ngai ra iiliir sau nay 9 Ngdi hioh duQg nhir in^t n'^uo-i nlio-at, khdog cao, khdngi fl tbSp, trac ngiTu-i bAc trung, kbdng gay khong biandgt;o, c6 mandlt;m 9 phan hcri gfiy in(>1 ti- Da khOng frang khiing den. Milt hoi] 238 — VI^-NAM Sandamp;.LU-gfC « dAi ; eSm hcri nho, Iran rfing mti thJlng, inui cao na ti^n, ,« bai con miit tinh iTia loiih. fl Ngai hay chit ciii klu^n vang mii nho, va mac ao vang. kbi ngdi c6 luoi thi hay mnc quan vang i|i gioy hang vanji f« cua n(>i-VM dcing. Ngai kh^ng tra tronfj-sirc iiui cunfi kliong « cho cac b^ n^i-ciing deo do nu-lrang, chi col lay str an- t« mfic aach se hm dep. « Tinh ngai Ih^f la hi^n-lanh. Nlmiig nyirai dirorc hau gun I* nghi noi chuyen r?iiij«: itiqI Ii6ni ngai ngtr triSa tai dieu U Vfin-minh, ngtii c5m cai hoa-mai (I)siip hi'il thuoc, Itrii thai- « ginm dt'rng qual hSu^ v6 y qugt manh qua, lu-a hoa-mai « cất cánh viotay ngai. Ten (Jiai-giam sor xanh miil lai, mii ngiii « ch? xoa lay, chti kh6ng n6i gl cik. « Ngai thtf dijc Tir-dLi tj #. ral c6 hi^ii. 1-e thtrang cir « nguy chan Ihl chau ciing, ngay Ic till ngir Ei'icu : liOJig ivi}t f« thang chuu cung 15 Jan, n^ii liieii 15 Ian, Irir kbi Ji vang [« vukhise y^u (2). Tromg SCnfim, (hmVng vSii nlnr Uiu, kiumg 'i* sal chiif nuov *f Khi ngai chliu cung thi ngai tiiu chuyen nay t'liuy^n U kia, vi?c nha viec nirtrc, vjpcxira viec nay. Birc Tir-du thuoc .« su--3ach da nhieu ma biet Tiec ddri cung n>ng. Ktii diri: TiV- tc du baa ciiu chi bay, thi ngai bi^n nguy vao mi>t quyen giay « goi 1^ Tii-hndn-lnc. 1 MAt hOm ranh vi^c iiirffc, ng6J ngir ban lai iLrnif Thufin- p« tnjc (3) gap phai khi nu-ofc liit- Can bai ngay nu-a Iht c6 ki i.« dure Hi^Q-t&, vab, ngai cbira ngtr vk. Hire Tir-dn n6ng ru<>t, '« sai quan dai-lhan la Nguyen Iri i^bircrng di lUtfC. Nguyen ff (ri Phirffng di du-px ntja dirtrng, vira gup tbuyen ngu dir<mg « chuo Jen, ma nir*!rc thi chsiy niEtnh, thuyfin kh(>ng di man (1) Hoa-rnai lii niplsar d;;y linn blinS clJ il? Ih'ip lira uia Etui lliuoc (2) Se-y^u la ilau y^u. Ti^tig s« er Hue n6i cacli lim kinh, nhif vua lau thi nu; vaa sc minh. (3) Cacli Kinh thiinh du'rng <1^ 15 cay sS, it ben bo- .suiig Lo^i-tfi^^tf. Ee6 m«>( cai rirng cam goi l:'i Thu?n-tnrc. Cli3 3y nhieu ehim, du* rJirc. [t(^ag Ihirdrng ngi.r fl^n han a Aay. w sanghUD fl dircrc. Gyn Ifii thuy^ii ngtr m6i r6i b^n. (thi ay U&i dang « mira. mk ngSi vAi v6ng len ki£u trSn tti Ihlnj; saii^l cung. lay « xin chiu tOi. BiVc Ttr-du ngoi xoay mijit vao ini'in. chdng n^i « cb&ng rSitg clii ca, Nfifii Ifiy ni0t cAy rut miiyt diin<; l^n de fl tr^n ghS trat-ky rfii njiai nftm nufing xin chin ilon. Cach fl ni6t hui lAii, dure Tir-du xoay m^t rn I5y lay bSt cni rui mh a ban ranii : a — Tb6i. tha cho! Di cboi il5 cho quan-qmin cuc-kh& Ihi « phai baD-lhiK^n^ cho ngiriVi la, roi s(ym m«i di hijii ki. « Ngui lay la !ui v$, ii>i d^ni do xigAi phe tliuoTig fho riic rt quan-qudn di bSu ngir. Quan tlu moi iiti""^ duiic m'>( dOng « tien bfic^ I6rn nho luy theo philm, c6n linJuhi mcM leti dirc/c « mot qiinii lifen kern. B5a sang ngiii ngir ru di^n Longiin lay H( ki. Xem tach ngai Ihiy m? nhir tli?, Uii it xua dSa nfty it c6. K Tioh ng^i si6ng-nung, s.nn^ thimg nam g ;i:n da <' ngu- taiih, nghTa lA ttiirc div, chtrng sau gifir, ngAi ti ; i '!: jSu. « Clio ntjn cac quaa 6^ Kiiib buui ii cun*^ phiii :!av s6ir d^ ^nix fl di chaii. Thir^ng thoy cAc ([nan IhSp den ^n ch.i'i J^ vi^o M Trifeu cho sftm. a ThircKiig ngM ngir trieii taii dieii Vrtn-niinb. i>^ ben ta « di^n Can-chinh. Cac quan dSa som, quan vfin Ihi :igui rlu/c fl tai ta-vii, quan vo tai hiru-vi], Khi [Jgiii da ngir ra, (hi iiidi- K ^am tu^'^n tri^u cAc quan vao chiiu. Cue quaii deu 'n .c ao « r^og Mfinh. deo the bSi di vao, quan van ben hu-ii ii v5 (( b€n ta (4). (I Kb i cac quan theo thii-lu dvrn^ y^n rui, quau ht) L^ ft bay 16 quan bn Binh tAu xin cho nit^v t^n^j qttnn incri cJirot; « Ibfiog Ihuyfrn bAi mang. Cac quan bai roang thl phiii chm; o- « nguai, dfri bi> Lai hay lu b*) Binh tau 7,oog mfri duac viio. (4} Kill naki ngir dt^ii Tba)-h6a hay til dl^a C»n-chinh. hay lu di Unh 3e tli^n Phi^n£-Eii;n, Itii qiian van Ini iliVng ben lu, quan vo bSn hihi, duy <r dien Van-mmh Ihi quan v6 ben ta. qUan van ben hun. www BDngnijang un Sas — Vl^ - NAM sif ' LU-<rc « Quail vHn ihu^c b^ Lai^ quan vS thuOc bA Biiih, B4i TTnang « thl pliai mi^c ^a dai-trao. « C&c ongbai niang xcmg ri$i« bO niko c6 vi^c gl t§u Ihi tl$n « chd iSu SIT qui Idii. Nhir hn ni^o c6 tau vigc gl thi cnc « qufln Sn-quQn Irong 1)0 J^y deii qui cho tSu-sir, r3i i>ng nao A tftii, thl doc baj dien-tnu. Mot htn cac quan tffu-su Igii c6 A m6f dng quan nOi-cac va ntpt Ong ngir-sir ileu qui. Quan « oAi-cAc d2 biSn l61 ngiti ban ; quan ngir-sir de clan-bach cic « quan phatti phep. ff Btrc Dyc-lfing de thu<>c vi^c m:'i lai ch^m cho nhn nhi^u « b(ra ngM ban viec d^nctiin inuori giur mori ogur v^o ni)i. « Ngiii Ihu-dng Urn vi$c Of Chini d6ng di^n Can-Cb^nh. fl Troiig chai ay 161 v&n diJnb bdiig. Gan cira kinh c6 mSy « chi€c cbiSu. tv^n Lrai mot chi^u cap h^lng hang vniig, de « m^t cai yen vai iighicn btlt, m^t Ifai dua ( cai g6i dua ), « chii khOng b^y ban gUS gl ci. Cach m6l khoaug c6 df= mol « c.'ii di^u-hu vtri Ihe. Ngiii lain vice moi thi dung daiy diinb « daii-h&, hay la di bach bi). Ngfii ng»i t^m vi^c ni^t mlidi. « vai ten thi-iiij dirng hlu dl mai son, Ihap Ihutic hay Ik di ft triiySn viec. B 1,^ iiuorc la xura nay c^cquan l(hdi>g dircrc <bo c!i6 ngir^ « loa; Um ^lip vific tho vua, cho nen viec I^n vi^c nho, ngai * phai xem ca. « Phign-sj!r c^cnai deu gM v& noi-cac. N^i-cAc d£ Irong *f trap t^u-sir. dua cho gi&m, giftm dirfl cho nG"-quan dang len c ngai. NgM xem rSi giao ndl*c6c. NOi-cAc gur ben chinh c6 « cbAu di^m, chau phfi. luc ban pb6 ra cho c&c bO nha. « Nay xem cac nguyign ban tfong Cac^ Uil Ih3y c6 nhiEu « ttf pbi^n ngki ph^ diii hem cua cac quan tftg. Chir da t6t « niji viltD lai hay, ni cGng kinh cM t4'ii ciia ngai. « Ngit v<Sn Ift ngwori hi^u hpc. D^in nAo ngai cung xem « sich d^n kfauya. C6 ba t^p Ngij:-che thi-u&n ciia ngui d3 iu < Ib^Oh bin. NgAl Uti l&m 3Acb cbiir ndm d^ day dAn cho de « hi^u, nhup ik s6ch Th^p-dieu, Ttt-hoc diht-eti, Lwin-nQCr Xem cai chiin-lirorag cua vua Dirc-t6ng nhir Iht^, ihl u^ki khdng phai li ngirorj to bfio vam vo- (5). mA cuoy kliOnft phai Id dug vufl tin-6c bao-tigiriTC nhir ni^irm ta Ihucm^ n(n. Chi vi ngHi lim viis ve mOt thiri-dai kh6 khi^n, trony nirm lam vi^c, mil nhO-ng nguroii phu-la thi Uiy c6 ugirui thanh^Li^tn nhir6ng Trirmig dang Qii6, 6ng Vu Irpnjj riinh, trany-lidt uha 6ag Plian thaiih Uiikii, On;; Kfiuy^n tri Phirorng, 6n^ lloang Di*'u V.V.. nhirng mi cic dog Siy deu lik nguuri cii, khaisji am- hu^ii th^i-lhS nififi. Va lai cfii tli^-lirc lilc hiSy gitf kiim-htn quiij dSu cb mutin ciii-cfich duy-UD, cung khOug kip nii-a, cho D^n mpi vHc d^u hong ca. 2. DiNH-THAN. Binli-lhSti I& c^c qiian o trung Trioii giiip vim d^ lo viec Qir^c. Nhimg lixc biy gitr tinh-lhif dii ngiiy- ngftp Ifim, vi tir dijii lh4p-ciju th^-ky trtV di, slt siDli-ho^l vi hnc-tlm^l ciia thi^Q-ha da l!6n-b<> nhiSu niQ sir canh-tranh c-ua cac niro'c cuDg kith-liet hcrii Irirac. Thi^ ma uhiing ngirui giir c&i traoh-nbi^m cliinh-trj nu6e minh, chi chSm viOt vSn- cliiromg. kh6ci nghe nglii^n-bul, b&n ilSn qu3c-sir Ihl phi Nghitiit, Thuiu ]£ii Ha, Thurong, Chii, vi^t mSy nghin nam trirdrc f u dem Ikm gLrnrug cho Ihtri hi^a-tai, rbi cii ngheu- ngh^n tir xirag minh hffn ngirftrt, cho thi6n-ha U da-man. Ay, cat" dlnh-lh^n li'ic bfiy g;icr phan nhieu 1^ nhandamp;ng ngirdi nhir lh€ ca. Tuy c6 mOt vai ngufid da di ra ngoai. IrOng thSy cunh- tcTorng thieo-h%, ve 061 l$i, Ibi cac ci.ia nhu chela Tkui b^y, l^m hity-'hoai mat ky-curong t Thdah ra nguai khOng biel Ihl CLT m^t ni^m ftr-^dact ngirori bi^t (bl pbai J^m c^m Um di£c, kboDg tha ra v6i ai du-orc, phui ngandamp;i khoanli tay mk chjj. ( .1 ) Ta tliircrng (rong IhtSy c6 cai tranh Tr mOt ogirvi to Ion vain Vandamp;i n3$t nn1i dir ton mfi ni$C aO dandgt;i)i nsQ kh6ng ra l6i-]ting g ca, if tlirori cai tranb to chCF <Je la vua T^jr-dm:, Cai trnnh Siy chAc I^ cuu mQt nijuiri nko lyiong-txrang ni;i vi ra chu kbOin^ phai la chan-dung irua n,^ai. Yl Ik [hfta (ru-6-C i-hi tnir nhirng quan dtii-than va nhtrng ngui!ri dirtrc vau liuu c^n, vua (a kb'^ng cho ai ti^n^ thiiy ni^l, ruk cutig khang bao gi^ co hiiih-iinli gl ca. 240 — VI^* NAM Sfr-Ll Xemohir mgy nfini vS aau. nha vua thwfrng c6 hoi den vi^c phi^ qu6c ciKmg binb, cac quan ban hfl U no le kia, nAochi^n, Qflo fhu, mA chSngtbSy limdirorc vi^c gi ra tr6, Va (b6i bay gier, ciing da c6 ngu-M hi£a rC thiri Uig, chiu di du-hoc vk mu6n thay-dfii chinh-tri. Nbir nam binh-dan (ISee) 1^ nSm Tu*-diTc Ihir 19, c6 mSy ngirfri ff Ngh^-aa la Nguyen dixcmu fi ^* .*. Nguylnlririrng TO ft -^ ^.Nguyea fiiSu tt. It di du-hoe phmnig-lfty. San Nguyen ititatig T^ vS I^m mSy b4i diSu-lrSu, k^ hSi caitioh-thg nu-ac mlnh, v4 cii canh-tirgrog c4c nirirc, rSi xio nhS vua phai maa mau cai-cAcJi moi vi^c, khbng thl mSt aairc. Vua giao nbirng l^ ditu-trln Sy cbo cac qaan duy^t-nghL Blnh-(hSn d§u I3iy Iftm su n6i da, kh6ng ai chiu nghe^ Nam m^u-thin (1868) Ik nSm Tii-dirc Ihu 21 , t6 ngircri a Ninh-binh t^n la Binh vfin Bi^D T iC « dAng tty di^u-tran n6[ nfind^t doatih di^D, khai mo vang, Ikm iau hua, cho ngiriri c^c nirirc pbiromg lAy vao buOa-bfin. ]uyandamp;n-Up si-tfit de phun^ kbi chiSn thu, th^m lircrag-lbirc cho quan quiiD* bM 3»fu-dich cbo dAn-S)r^ Lhirandamp;ag cho nbirng ke c6 cdag, mi6i-nang nhung ngtrfri bi thirofng, tan tat, v.v. Bai-d^ la nhandamp;ng diSu ich qu6c Iffi diin ca, the ma dlnh-th^n cho li kUdng hap thcri-lbe, vol !)£> kh6ng dftng. CAc quan di sir cftc ncri vg fAu-biy moi sii, vua hoi di?n dinb'lhan tbt mpi ngiid'L deu hkc di, cai gi cung cho la kh6ng harp thori. Nandamp;m ky-mao (1879) Id nam Tu-du-e thii 32 , Nguyen- Hi^p PL ^i^ di su- Ti^m-la ve noi ring khi ngtrori niicrc Anh-cat- lori mifi sang xin thong Ihirorng, Ihl nLr6-c Ti^in-la Hp dicu-««c cbo ngay, thinb ra ngu-oi Anh kUi^ng c6 c6 gi mk slab sir de iSydat^ rSi Tiem-Ia lai cho rnrac Phap, ntrofc PhS, nLrtrc W Dir6c My v.v, dat ITnh-sir d^ coi viec bu6n-ban. Nbir Ih^ moi ngirori d€u c6 quySn-lm kh6ng ai hiSp ch.£ durac minh. Nam tin-ti (1881) la nftm Tlt^c thtr 34, c6 L^ Dlnh i^ ^ di sir & Hwcrog-cang ve, tSu ^fg^:candamp;c nirdrc Th^l-tfly ma phii cucrng la chi cot (r viec binh vi viec bu6n-b6a. liky binh linh ma benh-VLTC vi^c buAii-ban^ t^y vl^c badn-ban mil nu6i blLLh-linb- www. song nuong vn ovc ■ t6ng — 1 Gan dfty Nh^l-ban theo cat: mr^rc Th6i-tuy cho ngir^i di bii6n- bflQ khandamp;p en moi ncri, Ntrifc Tku cuog bat-'Chu^ tiho ngurtVi ogOBii-qu6c ra v^o bLi6n-banandgt; Nii6'C ta, ngir£rj khOn-ngoan. fai colSm sin-v^l, n^n Iheo n^irtifi t« mandamp; lam thl cung c6 (he ^ivt dvandamp;c quySn tlOc-IsJp cua nirirc tihft. Nfim Sy l£iic6 quail bun-ldm-vi^n Eii-soan la Pliaii Li£m ■;^ g_ lam s^ ra^t l^u vi^c ma air buiin-bnn, sir cbuag v6o Iandlt;ip b^i. vandamp; xtn cho ngtr^ di hoe ngbS khai mo. Gbocho dtnh- th^D x^t, cac quan deu ban rhng viec bu6D-btin kb6ng tidii, cfla vific khAc Ihi xin d6i hoi cAc tmh xern th^ nandamp;o, rSi se xel J^i. Ay cung lA m^! each 1am cho lr6i chuy^n, cliir khon^ ai mudn thay-dfii (h^i cu chiil gi ca. NhAn vi^c d6 vua Dirc- Idng khiiy^n randamp;ng t^c quae xH vi^c thi n^n caa-thAa v^ suy- nghT cbo chin, nfauag cung ntn !im the n^o cho li£n-bcandgt;, chii khdng ti^D, Ihi lu-c lik thoai v^y. Xem IM J(;y Ihi khdn^ phai 1:i vua kh^ng mudo tliay-d^i. Chi vi vua thi or trong ciing dien, vi^c doi kh6ng bi^t ro. phai l^y cac quan litm tai lam mat, mil chc quaii thi lui st^^ngtrM bi^t thi it, acS ngir6i khdng bi^l thi nhi^U- Nhurng ngirOi co quycQ-tirorc thi Ian. Dgu-ai Irdag khbag ro. nghe kh6ng thSy, chi mOt niSm giir Lhoi cu cbo ticn vi^c minh, I^i'co I3m ngirarj iTT nghi rfing mlnh da qiiyen cangdi cao, thi liSt la lai gic'ij hern ngiroi, chir kh6ng hieu ring cai iki gioi khong cSn phai nhi^u tuoi, sr khandamp;n-ngoan kb6ng phai lam quan to hay lu quan nliiV CaipiiEimgittconnguo'i la c5i a tir-iLro-Dg, boc-thirc,chu khOng phai £f lien cua hay la v quycQ-lirdc. B^n khi nniK Phandamp;p da sang iSy d3t Narn-kJ, da ra dtinh BSc-kj?, tinh-th^ nguy-c3p d£n nori roi, thS ma cii khir-khif giir ISy th6i c^, hd ai noi d^u su gl hui ra/y't m^t ti. Ihi hkc di. Nhu Ih^ tbl l^m lh£ a^o mandamp; kh6ngh6ng vii^c dtrorc- Da hay r^ng vua c6 trach-nhi?m vaa^quan c6 Irach-nhiem quan, d^u ib^ nao vua Durc-I6ng cuag kb(>ng trkah khui c4i Ifli vainiTcrc nha. ohungmaxtl cho xAclJ. thi cellSicua dinh- Ihan liic cất cánh giir cung khandlt;>ng iiho v^y. nghuong. .1. 1.1 . .-LI 342 — Vl^T'NAM SLT-Hrac 3. V!^C NGOAI-GIAO. Vi^c chinh-fri dcri Duc-l6nfi la nhSt thiSl kh6ng cho ngLral ngonti-quSc vao buOn-bandamp;n. Nhir nim canh-tuSt (1850) la nlm Tir-dirc thir 3, c6 tandamp;u My-lcri-ki^n v^o cva Ba-nSng. dem tlm sang ^in thdng-tlnrang, nhi vua khdng ti§p Ihir. Tir n5m 3l-mao (1855) cho d£n nStn dinli-airu (1877) t^u Anh-cM-lcfi ra vao mSy Ian cr cija B^-nSng. cira Thi-nai (Binh-binh) vA a Quang-yfin, dandamp; Tiin buOn-bSn^ cung khflng diroT. Ngrroi l-pha-nlio vi nirOfc PhAp-Ian-lAy xm th()ng IhtroTig, cGag khdng durorc^ Ve saD datGia-dinh da miSt loi, vUc ngoai-giao mOt ng^y iiiOt kh6. nha vua mM d^l Hinh-chultn-ti -f- Jfi g) d^ cai vi^c budn-ban, v4 Thirarng-bac-vi^n i? 4^ |>t dS coi vi^c giao-thi^p vandamp;i ngTJcri ngoai dirofog. Tuy vdy nhirng cQng khflngthffy ai la ogu^i hiSu vi^c budn-ban vh bi^l each giao-ihidp ca, 4. Vl^C CAM BAO . Vi^c cam d^o thl tir nSm m^u-than ( 1848 ) la aSm Tu-diic nguy^n-ni^n, viia Dirc-I6ng m6i len ngAi, da c6 du c^m dao. Lan Sy trong du n6i rSng nhung ngirdi ngoai qu6c vao giing dao. tht phai li)i cb€l, nhirag ugir£ri dao tnroTig cr trong tivtirc mandamp; khdng chjii bo dao, thl phai kh^c cho- vao ma(^ tSj phai dfty di o- ch6 nir^rc dt)c. Con nhirng Qgn-dandamp;n thl c6c quan phai ngfin^c^m, dirng de cho di theo dao mi bo su Ihcf-ciing cha Aug, chir dtrng c6 gitl hai V. V. . . B£d nandamp;m Un-hcri ( 1851 ) 16 nAm Tur-diic thu 4. lai c6 dii ra cSm dao. Lfin aky, cSm nghifit hofn I^o trir6c, vk c6 mfiy ngiToi gi^o-si 'ngoai-<]|u6c phai gl^t. Sifc da &h6ng du giir nir6c mk lai cu- Urn diSti Un-^c. Ba khdng cho Bgutyi ngoai-qu6c vko budxi-bitD. lai dem Ikm tandlt;ii nhu-ng ngw^i di giang dao, bofi thS cho n^n nuirc Phandamp;p va tivtirc 1-pha-aho nifri nhAn cir ay mk danh nvrtic ta v^y. 5. Vl^CTHUg-&fA. ThuS-mi trong nirfrc dM bsJy giir, thi dsi-khandamp;l cung nhir dfri vua Thanh-tfe va HtSn-t6, duy chi tu-'khi nu-crc Ph^p va uvrirc l-pha-nho vio dAnh ISy mSv tinh Nam-ky roi. Lai phai bBi ItSn binh phi iisSt 4 tri^u ngiiyfin* www. song hjong.vn Tiv^c miyl Urn each ISy liandamp;n^ b^n oho nj»(randlt;>l khach landamp;n Id^ Hau Iffi Trinh (S 4i ft trrnifi thu^ ban ihudc nha - pUi^n lir Ouang-bioh ra fl^n Btc-ky. Six chi^p ring clftny ni^n tphần trămhk vua Ihu diTO-c c6 302.200 quah ti^n th"€ iJia-phiSn. Nha vua l^idinh 1^ cho quy^p lie 1.000 quan Iror I^n m dircrc h^ni ciru-ph^n]. li^n il^n 10.(100 quan tlii diror h^im luc- phandamp;m. nghia Ik phai dfiug 16i doi Irir^c hkn quan d^ LSy lien. 6. V1$C VAN-HOC. Vua Durc-t()ng 14 m^l Gng vua ^ay chandamp; nli^t d^ri nh^ Nguyen, cho ndn ngai liong sir Nlio-hnc iSni. Ngii cham v§ vi^c kboa-gij^p, sira-sang vit^c Uji-cu- d3l ra Nha-sT-khoa fli J^ ^ vik Cfit-al-khoa j jl fj., d^ <:hon ISy Dgirori vSn-hoc ra Iandamp;m quan. NgAi lai dal ra T$p-hien-vi$n 4 If Bt v^ Khoi-kinh-d-en Ml A J^ J^ ngai ngur ra cftog v^ cac quan biin a^ch-va, Ihni ihcr-ph'ii ho^c ttdi cUayhn chlnh-trj. Lai sai qu:^n soan b^ Khiini-tTinl. Vitt-sir it :C * *.- Ifr d^i lhirffnfi-candamp; cho d^n hfit dai nha H$u Ld. 7 . Vl^G BINH-ChlS- &iri vua Dtrc-i6ng lam gi4c-gia, nhh vua C3D d^D vi^c v5. nfin cbi nam lan-d^u { 1andamp;&1 ) U nandamp;ai Tu-- diJC Uiu- 14 mcri truy£n cho c^c tinh chon Itty nhu-ng ngird-i khue-maab d^ lam Unh v6-sinh. DSn nSm St-siru { ISfiS) 1^ Tir-diic thu IS lai ma ra kboa tbi vo tiSa-sT. Tuy randamp;Dg li^c bSy gicV nu6c mitih c6 Unh vo-sinh. cdquan vo-ti^n-al, nhurag mk Uic^i-dai da kh^c di rfti, ngurdri ta dAnb nbqu bSog sdDg n^p b^u, b^ng dan frai-pba chiJ khOng bandamp;ag gvcrin bAag gtandamp;o uiiir tru^K nua. Mandamp; qudn-Unh cua mlnb mdi d^i c6 50 Dgi^ri ibl cbi c6 5 ngir^i cam sQng diSu-Lburong cu. phai cbim ng6] in6i bandamp;i dugx::. ma I^i khOng luy^n-t^p, ca aJim chi c6 m^t I§q l^p b4n, Mdi ngirfri Unh chi diioc bftn cd 6 ph6.t d^D ma tbdi. bi thiết ban qua 36 Ay Ihl phai bSi-thmyng. Qtiandamp;n-Uoh nba tbS, binh-kbl nhur tbS, m^ quan thl l^i cho Ifah vS phandamp;Dg, mAi d^i chi d^ d^ chil'ng 20 tda tai Dgu mandamp; IbAi. V^y a£a d^o kbi c6 ao', kbdngl^y gl milk chdng giur dvqT. CHI-BO VA TlNH-THg HVandamp;C VI^^NAN Btn CUandamp;l ^1 TM'-&Iandgt;C 1. Cach io-c/tuc chinh-lri t?d xa-hiii % B3n hang dan 3- Str stiih-hogt ciia ngircri Irong rutandamp;e 1. CACHTt)-CHLrCCHiNH-TR| VA XA-H(>I, Nirt/c Viet- nam tiiy noi li m6l ntrorc quin-chu clmyfin-cM { [ ). nhirng theo cM tinh-lhujrv vi cAch l5-chtrc ciia xa-hrti '" ' c« nhiSu ch5 rjtt JuTp vori ck linh-lhun USn-chu. NgiiyO k cfti hoc c&a-bun Du.t nirurc ia klii xtra. ivi thuc-tS, thi cai hoc 5y riSl chii-trong a si. nir^c IJQi phai lay riAn lam g6c ( yx ^ ^ ^ ) phai lo cho of^a ;]jj-o-c sung-(uc, phai day-do dan *:'.■ H vii mor-manfi Iri-Ine cTm diin. Nhirng vi^c qufti the khdng phiii bllt cir m cua^ lam dirorc, tin nhiJTig ngir^i cd du dih;-hanh, lilii-nfinj,' vA uy-<ni ihS dam-dang dirrrc. Bm v^y cho n^n inbri cun c6 v Vna : Theo cSi ly-fUuy^t cua Nho-giao. l^ii ]n-cbijng, la phai c6 quAa. QuAn a mot dcr.i chu-quyEn d^ chju h£t thay eac trach-ahl^m ve sij ';iLih-hoat va Uah-mdoh cua toAn dcLn trong nirandamp;c. Cai dcm-vi "iy goi vi? dif^ng ju. Trt . •- la t *£ CO CO (flliUl. Jii tin c6 ■' aiir cAt (I ) Ta tfau^ng hitu ni^y cliu qtlan-chu chuycn-cU^ I h CO Cat »Khla cua ciic niroc Au-lay n^ky Xira, chii khong liiSl may cUu iiy tlioo cai hoc Nbu-giaio cu nhieu cho khac nhau. — ais — www.songhiJong.vn 246 - vr^ - NAM sir - Lugrc la d^ hay U uwang, dime giir ctti chu-quy^ ca nirofc Cai. ch«-qiiyen 3y ngircri ta can (foi lu cai tft^n-khi ^ g, nghTa lu mOl vot thieng-lieny do (lori cho, ttrc Ih dSti thu^Jn inai du-crc giir. Ndi rfriig nhunj{ iiRuiri liin nhirng dieu ftian-ac taao^gtrm: ma cubp IKy chu-<|uyen Ihi sao ? B6 la sir li^m- *lont chw khbng pbai 16 chinh ngiiTa. Ngjay nliQ-ng iv^irin Ua lam d^ l^oi virorng ma lam-dung chu-quj'-^n (l£ h"im nliung tliSu Ifin-bao, thi cuDg cbi la ngirai taa-tat ma Uitii, chir khOng phai 14 th^t boic di b4ic viraog nira. Trieu-^iftk : Sof-di d^ xira qunD-chi^ng cong-nlifin mijt 6ng vua gitr cAi chu-quyen ca nwirc^ la mu6n cho c6 mfti Ut3ng-nhSt d^ klioi sir tranb-danbM'Va cuOc bi£n-loan- Song 'vi^c tri mrfirc Ih vi^c chuD^ ca nir^t, cho nSn c6 vua 14 ph^i c* Irt^u-dloh. Trilii-dinh kbdng phai Ih m(il nhom c^in-Uian d^ handamp;u-ba vh lAm vi^c Heng cho ahk vua, chlnh la mot liOi- nghi cbuQg M Qird'c, do syr k^o-choa nhflrng Dguofi xiing- fdfitig l^ng c^ch tht-cu ma d^t ra. Cach thi-cur khung phun bi^! !iAng-hf;a ^au-ngh^o gi ca, tniCD la ai c6 hoc, c6 hanh t4 c6 du tai-n3Dg thi duor. ra ixng till. Ngird"! nao da d6 rui vandamp; da ra lAm quan 14 ngirori Sy ci rh^.n p^ tjong trieu-dtnh, L^ nha vna, tndi Ibaog phai inSy lun thi€t da^-Vneu, cac iqoan lai kjnh d^u phai dSn du xaSt vh iheo pham-trit ni4 dvDg di§ tftu-bay moi vii^c. B^ vi khi c6 vi^c gi quaa-troDg, tbl vui. ha dLsh-n^hi^ ughla Ja giao cho dinh-than b^n x^l. CAc quBU bSl k^ lixa be d^u dirac dem y-ki£n cua minb ma trljLiIi-b4ky* Vi^c gli da quySt-diDb, dem dikDg len dl vua chulia J, r5i mM Ibi^hanb. Vua luy c6 quyen Idn Ih4l^ nhirng kh6Dg dircrc km di£u gl trandamp;i ph£p thu-omg. Ehj vua c6 I4m di^u gi lam-l5i, thi cAc quaa Glam-sat ngy-sii t ^ ^ fc phai tdu-b4y m4 caa- Dg^D vua. Trir nhu ng dng vua bao-ngufrc kh6ng k^» thucrng ]A vua phai nghe Jcri can-ngin cua cac quan. He trieu-diah c6 nhfrng ngirfiri ngay-chinh v^ sang-suol, thi vific nir6rc du-crc y^n-tri ; nSu c6 nhCrng ngirori gian- www. song hUD, TiNH - TH£ rfT(XC Vl$T . NAM CUfll BOfl Ti;-Btandgt;C -■ 147 ninh mtr-tSi, Ihl vi^c nvfrc hir-hone. D6 Id 14 chung tCr 3t«a d^D nay nhu- v^y. Ouan-'"" ■ m^oh - laah cua (ricu-dinh dg phAl ra, thi quan-tu- ct c4c qu$n huyen phai Iheo ma thihAnh. Cac quan coi cite qu^D huy^n c6 nhi^m^vy day-dfl din. dimg d^ d4n lam nhtrng di^u ti'ki laandamp;a-thiriru^ dao-ly hay Dhiandgt;n({ vi^cphun lo^n. Ngoai ra quan pbai dS cho dandamp;u duac y^n Dghi^p Idm an, khdDg n^ii cất cánh vi^c ra de ahieu din. llo-i v^y J6i xira Ong quan n^ocai-tri mOt hal inii d4n hat fiy dircrc y4n-tri la dag quan gloi. Quy^n fir-tri cua ddn fdng : Qubd cua tri^ii-dlDh bandamp; ni chi c6 dSo phu huy^D, con ttr tfiog tra xudng thii^c v6 quySn tir- trj cua dan. DAn lu* chon iSj ngirdri cua minh m6 cu* ra coi moi vj^c trODg hat, T^ng I^ mcandgt;l khii g5m c6 miSy ling hay xfi, c6 m0t cai^tandamp;Dg vk m0t ph6-tandamp;ag do h(it-dt5ng ky-djcli c^c lang cij ra coi vice lhu?;-khya, dfi-dieu va moi vi^c tri ;in Irong lung. LADg hay xli 14 phan-tir c6UyPu cua dan. Phonfj-luc, 14- lu4it cua lang n^o hay l^ng ay^ Irieu-dlnh khdng caii-lliii^p d^n, cho nilTi luc-ngiandgt; c6 cfiu : <r phfp iandgt;ua thuaii ftingji. L^ng c6 h^i-dandamp;ag k}^-dicb du dkn cix ra de triing coi het ca moi vi^^c. HOi-dong Sy c6 nginVi ti^n-chi vh Ihif-chi dung dau^ rbi cd ly- trirffng va ph6-I^ do hOi-dong ky-dich cu- ra dv thay mat lang mk giao-tbiep v6i quan-tir, c6 luan diuh chuyandamp;n coi vi^c canh- sat trong li^ng. Kiii mOt ngirM uao can pham vi^c gl Lhi quan Irach-ciT o- lang, cho ndjaai di d4u hay lam vi^c gi cuog phin ISy kng km g5c. Ngfiy aa ckc laog khdng c6 sfi khai sinh-tv va gii-thtl. nhtrng luc-le cua lang, cur con trai d?n 12 lu5i thl phai vio ling, ttrc la vao sS dinh cua lang, con ghi ihi kh(>Qg c6 ^ ay. Lai vi str thtr-cilng l5-li6a va sir tin stS, tirdrng v»v. cho n^n nha n^o de con ra, bat kV trai hay gai, cha m? phai ahtr cho diing giffj ngay thftng v^ nSm sinh cua dii-a: con ay. Boi v|iy ngitdri D^o cuDg bi£t rd ng^y thang sinh cua con mlnh. 244— VI$r-NAM Sfr- LUT^C Vjfic £ia-thu lA vi^c quan-h^ vS gia-t^c» phai lam duog ie Uiircrng, nhung d6f v^ i^ng, thl tuc-I^ b^l ngairi chandamp;ng kh[ cudri vgr^ phai trinh Ung vb nOp cho ISng m^t sd may quan ti^D, goi k D0P tiea cb€f>. Nfiir th^, th&nh ra Uieo tu(vl^, tuy khdQgcd sh khaisJDh-tir gia-thd. ma moi <1i^u ciing du nhtr lA c6 v$y. 2. B6n hang DAN . Ngirfiri IroDg nir6c chia ra lam h6a hang h : sT, odng, cdDg» thiroQg. C(5ng; C6ng li hang ngirM Um thor hollc lim mffi cOng- dgb^ gidS iSy Wi- Nhuug vi nirftc ta khi xira chi c6 nh&ng ti^u c6ng-Dgh^^ nhir qu^y to*, d^t vai, det lua, lam chfii- luW, Um mim mu6i v. v., chii kh6Dg c6 dai c6ng-ngh^ lam giftii nhir c4c nurd'c kbac. B^i cOng-aghe da khdugco thl nliu-ng ingirM lam Ihtr, ai chuyga t^p ugh^ gi thi l^p Ih&ah phircrng, nhir thamOc^ thaoe, thcr rea, tbaddCf tho- g5m v.v... M5i phvcrng c6 iha ca, thcr ph6 va tho", v& phirang n^o c6 luc-I^ ciia phurdnag 3y. Nhfrng ngiffiri lira nghS liicr thirflfug Ik jigaiyi it hoc. quanh n^m ngay tbang diUm tbu€ldm mir^n cbi du-crc du An ma thdi. Tkirorng: Thircrng U b^g ngirori Mm ngh^ bufln - hkn. Song v€c bu6n-ban cua ta ngay xva k^m-coi lam. Ngu6i fhi^D-ha di buon uuirc nay* ban niroc do, xuat-caog, nb$p cang, kinh-doanh nbirng c6ag*cui^c to liya k^ bang u-c h&ngtri^u, Ngirvi mtnh ca diri khdng di d^n dau, chT qoaah- quiiacr troDg nuirc, bu6D-baD DhirDg bang-bda Ml-v^!, thanh ra bao nbli^u mfii Igi Icrn ve tay ngirai ngo^ m£t. Thinb- thoangc6 m^t It ngu-cri c6 mu-ori lam cbiec thuyea manb ch& hang iCrxij- do d^a ku- kia, ahung v6q d^ aSro bay van quao ti^n, thl da cba k hang cir-phii. Cdog-aghc ohtr Ih^, hu6ii-ban nhir thS* bao nworc mlnb pbil circTDg lam sao dircvc? Hut c^c lai. chl c6 aghS udng k. iigh£ sT la troDg-yeu hen ea. Nong : N6Qg 14 bang nguin chuyiSoi nghe lam ni^'ng. Dfin Vi^t-Dflm ta IhLTurng thi ai cung c*^ it ra 1^ vai ba ako I'uOng .d£ ciiy-c£y, ngbia La nghe Um rupng laughs gdc cua ngircri www song huDng.vn TtKH -lilt fiVOC Vl^-NAM CU6l B&l Tl;.Bl>C — 2« mlnh. Nhirng Irir nhu-tig ncn m^ng nh^iu ngir^Tt it vh 4&t ]ai phl-nhi4u nhu dSt 6 Nam-Vi^t. cibn Ihi dat xSn va Eai vl khi-h^u khOng diEu-li6a, nandamp;n^, mua thSt Ihu^tig, vice cfty- cSy gap nhiSu nSi khA - kli3n. L):in 6- nhA qii^. phttn nhiSu kn nhix ve rupng-nu-crnR. he niSin nao mita h6n gio ihit^n, inKia mAng tSt thi nftm fiy dAn dirqfc nd-Sm, nhtrng nam nao mira lilt hay hijn hftn, mfia-m^ng in-Sl h^l, Ifai dAu doi khandamp;. SF: Si Ml han^ ngirfri cliuy^n nghfe di hoc, liable d^ iM dti ra Iflm quan, ho§c de di day hoc. I^m Ihay IhuSe, Ihay tlia-ly, thSy bbi, thSy txrifng, IhSy siS v. v. 14 nbfing nyhfe phong-liru nhfin-ha. Sijf boc ciifl Tiiriyc U ngay Iruandamp;c c6 b0 Le coi vi^c giaa-h6fl ca loan nurac. G linh cbqiian B6c-hpc, o phii c6 quan GiAo- thu, ffhuy^n vii tr chAu Ihi t6 quan IluSn-dao, 1^ nhirng ngir6i c6 khoa-muc, tri^u-dinh bo ra coi vi^c giao-dxic Ofc6c hat, va mfii ngirfri coi mAI trirofng cOag o- tronfj hat. Nhirng sT-iir hoc Cf etc tru-ffng Itr-thuc dii klia khu *leu dirtTc den hoc-ti^p O" cSc triroijfi cOng cua quan D6c, quan Girio hay quan Huiin, dpi d€n khi c6 khoa ihi llu-tnig, ihi ra irng IJd. Xfim nao cO kho* thi, Ihi cac quan Hui^D-dao, GiaQ-Uiui vk Bdc-huc mrr cu^c khao hoC'lr6 dl lira - chpn nhirng ngimi c6 dii sire mfiri cho ra li-iig tlii. Liandamp; nhft Vkia cfr ba nfim mo' khoa Ihl Hircnfi or the dia- phu-ffng. Nhtrng ngudri do cao o^ khoa Ihi Hircmg goi lA ciK nbAn, nhCrng ngirO-i dSthfip goi ih Tu-lM- Nam saii c5r Kinh- d6 mandamp; kJioa Ihi HOi tai b^ L^, nhiiDg ugutri d5 Cu--nhAn nam Irirfrc vAo irng thi, ai Iriing cich thi diroc viio thi Dioh a trong di^n nhk vua de I3y cac b^c Ti?n-s1, la nhirng b^c dai kLoa» ngtrdi trong nxrcrc rS( ISy lim qui-li'ong. Mdi kbi c6 khoa thi Hirang, cac quart a kinh ra chSm thi c6 cai biSn de b6n thir : Pbung chl cSu hfin 4* •§■ rj^ ^ nghla I^: vang chi vua ra titn ngu-crf gioi. Vay su thi-cij ngAy tririrc CO ciii 5'-nghTa khAc sir ihi-cvr ngay na^', B6 la n6i each t^hi'rc viecgiao-h6acua tri^u-diah. C6n cho d:n-gian, thi au- hoc-i^p riit lit-do. BSt ky ngirM uao ighuong.vn^ 250 — VI^- NAM Slandgt;-Hrandlt;prc c6 hoc-lirc kha-khA cGng co thi ma trircrng tir-lhuc dt d^y hoc. MSi Mng c6 vM ba tfurcrng tu--tlii)jc, ho^c cr nha Ihay, )io$c 6r nhd nhirng ngu-£ri hdo-ph^ nu(M thay cbo con hoc vk cho con cite nhk &n cdn d^n hoc. NgtrM Vi^t-nam la v6n cbu^ng su tioc. cho n^n ngirfri di hoc cOng nhi^u. Nguyen au- hoc ng^y xtrA c6 caj muc-dich chAn-chlnh lA hoc cho hiSu dao-1}', bi^l phai Irandamp;i, v^ iuyen-t^p Um-tinh cho thadh ngutn c6 ttSt-lhao vA c6 pham-cAch cao-qiii, tl£ g$p Ihiri thl ra giup nijt^c gtiip dSn, nSu kb6iig, thi lam ugircri ngay- chtah trong xa-hC^i. Sau dSn dSn vl sir sanh * hoait a d6i, air hoclhanh ra c6i hoc chuyfin vE milt cu"-ngUiep, nghta- Ift hoc chi c6t landamp;j dS d6 ra l^m quan. NgirM di hoc da dtV-(3^l rbi, lu tin mlah 14 tii-gioi, chi vi 13y candamp;i hoa-my be ngoai de landlt;ie ngtfW. chtr kh^Dg Ihi^t gl d^n sir thyc-hoc. Tuu-lrung cung c6 ngfrod mudn thi d^ dl ISy chVit danb ph^n roi ve cr nhu hoc them hay day hoc. Nhirng dai da &6 chi mong du d^ di l^m quan vi Ihm quan k c6 dia-vl t6n-qul, ngo^i ra khOng c6 gi haa nua. Chircmg-frinh sir hoc cir-nghidp c6 nhirng gl? Bao nhiSu Cdng-phu Ciia ngirfiri di hocchu-lrongviosirhoccho nh6^nhirQg sandamp;ch Tit Thir, Ngii Kinh cung nhurng Icri Ihe-chii cua iiSn-nho trong nhirng sach ay vk hoc them mSy bg su airitc T4u. C6n su luyen-fip b^ng ng^y, llii cfit t^p cbo theto-thiK^c cac le-16i CTchfi khoa-tnrang 1^: kinh-nghTa, fiV-Iuc, thi-phii, vfln aandamp;ch. Ay lu dung btr-vaa ma xandgt;6t E^i Ihtrc-dMi^gt dcni sir boa-mv ^hm inu'C-thu'6c dotal kinh-luSn. Boa v^y aihay kioh-nglua da ngbi inlnh hern Dg(r6i, ai t^ thi-ph^ da ItroTig minh gioi ngh^ tri nirArc. Vi^c ddri thi t6i-tim mcr-mU mandamp; lai lir-phu v£i ki^u-cSng, cho thi£D-ha nhir randlt;rm-rAc, coi mlnh nhur than-thanht Sir hoc cua minh da hu-hong nbir th|, nhO'ng hu-tiic lai Sn sandamp;u vho tri-nao. th^oh ra mOt thir cA-t^t khdng sao chira du-cre. May nhi/ candamp;i tinh-tbSn hoc cG, ngiroi di hoc, ki^n- thirc tuy kh6Dg c6 cki gl ra^y» nhirng thtrcrng c6 khl~ti6t, biSl h^m-si v^ oh^ c6 cit thanh-nghi cua bon sT-phu rdog-bu^c^ ngftn-ngira sir hanh-diandgt;ng hSt chinh. Song chi c6 TiNH . TH^ NUdC VI^T - NAM CU6l £){>i TI^&t^G - 2S1 tliS Hid th6it vandamp;n kht!>ng du d£ ainh ton trong cai Qioi - dai quyfen-lffi canh Iranh, quygn-inu-ii qm^quy^f, trMhu$t jjiio- frA. Cho nfin Iroiig kbi ngii6i (i^n thl ta thaandamp;i, nyu^ Lhinh Ihl ta sii}'. B£i-khai, cai trlDh-dandlt;i cua bon sT-phu Sf nairc la li5c bSy gid* la th^, tho n^o v^ia nu6fC suy dfn ncri mi bon ngu^i v5n m^-niuOi O" ^^^ oiflf-ming mOuH-mi. Bou si-pbu 16 ngiriri cA hoc, l^m tai Um m^tcho moi nguM m^cOn kiini-c5i nhir th€, thl bao dnn-gian kandgt;i6n-ngoan lam aao dirm:? 3. St; SINH-HO^T cCa KGuai THONG MTCfC . Tlnh- thS (rongnirac nhir da iioi tr4n, candlt;NDg-nghe khongc6, bii:6u~bandamp;n kh(>ng rn g'l, tru vi^c cay-cSy liiTCi rii(>ng ra thl nginrl nghio- doi kh6Dgc6 Dghe-nghiep gi ma lam &n ca, cbo aits thua ty luy mandlt;tt ticadu-orc faSu bkt g^oandgt; m^ v«q c6 ng'ijiricbSt d6i, vi ;rSng giagflo Ihl re» nbimR l^i^in dirac dfJag tiSn tb$( la kh6. Ngtrfri <][ liitn Ihuii khSn-kh^o, Ihi ni6i diroc mgl ngiy m^l tieu, klioitg thi chJ (Jirtrc 18 bay 30 dSng ti^n ni6 thOi, Sur lam- fin 6 ch6 tbun-qut^ dii vlit-va niiii lai tbirang bi nhi^u six hh- lam, &i c6 d&ng ti^ntf trong nbu Ihi h> sgr du mpi dirfmg : nio scr ke glnu-phi trOni-cup, nao sq gi<ic d&m gi|c ngiy ctrfirp- phk, cho n^n phai cU6d phai giau cho kJu. Nhi-Cira pban nhi^u U ab^ iranh nhk IA> It khi c6 nh& Dg6i nh^ gach. Kieu nha IfLis cung pbai Lheo kl&u Uiit^g md I^m, cbif kfa6ng diriJC latn nbii lau vh nhh ki^a cbu* cong JC hay kj^u chir mon fl , Ai Um nh^ ctra mh kbdng theo d6ag ph£p, ihli cho U lOng h&nk, phai tOi- CAch fin-iD£c thl chl c6 dB vai d5 n3u, ngirfiri Dgh6o-kb% cbi c6 manh ao cAnh vk tbir&ng lltt d^ng ci&i kh6, c6 dJ dAu mM m|c c^i quaa vai d^i d£n dau g6i. Ngu-M sung-tilc mixi c6 vd! cAi 6o nftu dea '& vftl c&i qu^u bo^c nhu^m n&u ho9c dd ti*SDg, chu kb^ng diTox; ni$c d5 g^m d& v6c vk 6i .7'^y- Nh& vua dm nhir thiS, lA cung c6 >' Tnu5n (:ho d^Q k- '-n^ quea tb6i xa-boaboEtag~pbt» chi trir nhixag ngir^^ 'dm qu^' ^^ni tir ni6n i^d c&t d$L ^o dirac Sn-m§c injo ugaOL Cuiug v* :ao cho TLta agaifi troag aircrc ai cung moog dir?c t1i l^m quaiLi cbo 2S2— VI^-NAM Sfr-Llfl7C hiSa-d^t cai than hlnti v; cho T&-rang me cha, chir khOng lo nghi 1km viec gi kfaacnua. He ai di hue mh vi le g) thi kh6iig dd, t^m qimn kh6ng dircrc, tbi bite clii quay ra l^in gi^c d^ Itm cich hiSn-vinh, thfinh ra trong nirifc hay c6 giuc-gia, Ni/irc ngb^o, dan khOplgiphfii liic c6 iihieu lai-bi^iir ngirfrt ngofii vao xam-!trof, Ineu-dinh ngiv-ngac kh6ng biSl xoay-^a ra the n&o, I6ng ngutri ly-lan, phiin ra )>6 no dang kia, gi?t-hai Ian nhaii. Ay Tu cai tmh-th£ ntr&c Vi^t-nam la vao cuoi dcri Ttr-dtrc la Ihr, chonfinsirnguy-vong 1061 xay ra v^y. •ftWfi songhiJi 1. c cHiroNG vn He la Cochinchine ) rSng : luc bdy gid- c6 iihii^u ngiruri quyen- (h£ nhtrftng chu.giao thanh Rouen la Mgr de Jj^miiechose va !6 le ca ba Hoaug-hau cung c6 noi giilp cho 6ng giain-muc Pellejrin, Bod v^y Phap-lioani* mm quy6[ y sai quan dem hinh- thuyeo sang d6nh niroc ta. Lui iihi^n vi nhirng giao-si nir6'C l-pba-nbo cung bi giet, chci nen chinh-phu hai nixac mifi ciinf* Dhau Iru-tinh viec sang danbniro'c Viel-iiam. Ay cung lai vua quati mmh lam clicu Irai dao, gtiiUhai nl' lifen sai 6ng S)&o 'IVi |itr R ra ciing viri quaTi long-(1Cc Nam-nghta k Tram Ho&ng ti- ^ *!«»- ngu. Ong Bau Tri ra d€n titri Ihi hai cai hai-tliunh dil mfil r?3i. TriSu-dinh lai sai" qnao hfru-quAn I.u dlnh U- JJ. ^ rt Um ibng-thfing dem 2iKKl cifm binh v&o an ngir. Ong L6 dinh LV van ilAnh v6d qufln Phap mnt Irin & xu tani-lfi i| jS bi dan, ve dircrc niSy him thi nial. Vua Dirc-t6ng lai sai quan Ktiih-lu-crc-sij la 6ng Nguyda Iri PhuQfng ^ -^^ ^ vino l&m tong-thon^, 6ng Thu phuR Minh ^ ^ B>1 lain t!e-duc cung vtri 6ug Biio Tri chfiug giir vd-i qu^u Phap va quan I-pha-nho. dig Nguyen tri Phiromg Ap d5n Ijcn-tri i ;tL -t- ^^ "Jup luy dai ILT Hai-chHu cho d£n Pbuc-Dinli, rtii cliia qubin ra phi^iig giu'. Cir nhtr sadi Nam-ky sir cua 6n[* CuUru Ihi, y quan irung-ltrmig Rigaiilt de Genouilly dinh iJiy Da-nt^uji xong r{Ji, I>i^n dunli Huf, nhirng ma deit lilc bay giur Lhay qu^'ui qu^n phun^ i^iCr I'Ting ral, v^ lai c6 ngir^i dtin lin cho Irunf^-lLrirng biSt riuLg CO Lt/n lU.WK) *[Uiin 6- Hut sap k^o xu5iig. Trung- iicifii^ khuiig hit! rti lliih-Eh^ ra lam sno, ]iia dirang-sa laj khOng Uiooc, cliu nen cung kh6ng dam li^n quuti I^n. NhEln vl khi trirdfc cac giao-sT d£u noi ra»g ho qudn IMiSp sang danh, thl d^n ben, dao Xxrc kU^c noi len dupJi guip, d^n nay khong lhay tin-lirc gi, ma qiiiin-linh cua trung-turrag thi tion ifen khong dircrt-. 0^ ©a-nftng Ihi cliti an chfi 6 khflng ro, lai pbai benh dich-ta ch^t liai mat nhieii ngutri, bffi v4y triiog-tircifnglay lam phiSii lam. Cất cánh giuf co Ong giani- mije Pellerin ciing di theo sang o- dtrcri tau Mt-n^sis, Irung- turang cir trach 6ng giam-ruMC danh lOa niiiih, gium-mMC cung tuc gl^n bu ve or nha tu day dao lai thanh Penaiig 6* b^n Ma-lai. Btrgrc raSy thing, Iruag-tirircig lieu th^ dflnh Hufe' chura du'tyc, ben dinh k3 vao dinh Gia-dinb la m^t mri d6 Uy, vk lai Ik innt nai tru-phn cua nir£rc Nam ta. 2. QUAN PHAP VAO BANH GIA-BINH . Traixc da c6 ngtrai ban v6i trung-tircrng RigauU de Geoouilly ra danh B£c- 256 — VlfiT - HAM sO - H7pfC kj, n6i randamp;ngor Bic-kS' c6 horn 40 van ngircri di daio^ vA lai c6 dang theo nha Le, c6 Ih^ giup cbo quae Ph^p dirc/c th^nh c6Dg. TraD^ttr6'iig cho di do-thandamp;Di biSi ring dlt Nam-ky de iSy hern, va lai 1^ dot giau-c6, nhiSu thoc-gao. B^n thfitig gi^ng oSm ky-m^ ( 1859) Ik nam Tu-dirc thii 12, Trung-lir^fng giao quy^n lai cho dai-ta Toyon d' lai giir candamp;c d5n tat Bd-nang, rdi c6q bao nhi^ii biDh-lhuySn deoi v^o NaiQ-k5'- Qudn Phap vao cira Can^giii', bin pha c^c phAo dai & hai bfin bo* sdng BoDg-nai, rSi li^n Ud ddnh thfiab Gia-dinh. & 6ia-dluh, bSy giandamp;f tuy c6 nhi^u binh-khi, nhirng qudn- Unh kbdng hiy^n-t^p, viec v6-bi bo tre-nai, cho nSn khi qu^a Pbapoccua Caa-gior li£a l^n. quan hO-dCc la Vu duy Ninh A. 4- ? vOi-vAng tu* di cac linh I^y binh vfe ciru-vi^n; nhirog chi trong hai ngiy thl Ihiah vo-. Vu day Ninh tir i^n. Qujkn nirwc Phap vandamp; nir6e 1-pha-nho vao thanh, ISy du-orc 200 kbtiu Sling dai-bac, 3 van rii-oi kilos lhu6c sung va dp chixag 18 van pblkt--]3ng (francs) ca lien l§n bac, c6n cac binh-khi k th6c-gaD thi kb6Dg bi£t bao ahi^u nia ke. Tning-tiromg RigauU de GcDOuiUy iSy diriyc thanh Gia- dinh t^jU dSl ca th6c-g?o va san pbSng thanh-tri lam binh-dia, chi dS mM cai don & pbia nam^ sai thuy-quan triing-t6 Jau- r^guiberry dem mot dao qnan o- lai ch6ng giir v6i quan cua ong T6n tha* Horp if- X iandamp; d6ng ex d3t Bieo-hoa. TrnDg-lu-orng lai dem quan tro- ra Ba-nSog. ri3i li^n l^n danh mOl Ir^n of dandamp;n Phiic-ninh t^ ^. Qudn ong Nguyen tri PhtTffng th!Li3 phai lui vS giandamp; don Nai-hien *f ^ h don Li*a-lri ^ ifc. Tfuog-ttrong mu£>n nhaa dip d6 ma dinh viec giang-hOa, nhirng m^ TriSu-dtnb ctr dS I6i th6i mai, ngiroi thi ban .hda» ke tbi bkn danb, tbanh ra khcing xong vide gl ca ( 1 ). (I) Cho nay sjch tay c6 quytn chdp rang kbi hai ben dang ban Vi^t hea» Ihi vua Ttr-airesat dog Nguyen tri Phicorng danh quan Ptiap 'cf Oiaandlt;4T|jiandamp;. Va xera sir la luc bSy giiy thi orig NguySn tri Phutrng ilany cun a Qiung-nam mai Ilia thSng 5 aSm canh-lhiin ( 1B60 )* ijti(i ay mcrt Vatt N^am-fey. Vay viSc Skth 6* Gia-djnh la 6ng T6n that Hcrp, chir kliung phai )a ong Nguyen Iri Phirffng. www.sDnghLi KL^irC I'HAl' LAY N'A.M ■ i ~ 2-i7 Mh quan Phiip liic biSy gio ct Dji - nany kho-su- hnn. iiIiIl-ii ngirifi CO bC'iih-tiit: Irunf^-Uptrnf; Ui-;nnl[ cir (Ipnimillv cung dan, phiii >in ve nphi. Clijnh-phu Pliap sni hai-qunn niiSu-lird'nfj Page ( Mn^du > sang limy cho Imnji-tirLFn^i RjifFitill de Ct^noiiilly vii nli;ln the 4lf chii -i^c jjijinji-hua chu xou-^. B^n fhaiifl 10 nam ky-niiii (1859) till Ihifu-tirofiig sang ilea juri, vii clio nj^iriiifi dua iIut ban vi6c boa, chl c6l xin dLrnj* f iiiii dao, Jr cho cue giao-sT difo^c liT-do dt [Jiang dao, tlii Hnh-str coi vjrc luMlii-biin o- cAc ciVa be va di;it sir-than o Hii5, Hai-dt: Ibi crmff iihir idiCrng di^ii cLia 6iin Montijjny dii biin ndin trir6c, Nhirnj^chilng tnay Iiic bay ^iu fV Irong Tiieii khong ai iii^ii cliJiiii-Hadi ngoai- fjiao ma chii-tru-o'ny viftc ay, hoa ro lain mril cai dip hay ca cho hai ntr^fc. Tbjeu-lirofng Ihuy cu6c Ima khdn^ on^ hen lien l>injt Ilii dfioh, Iran ay brn qiiaii Phyp thSt maf mOt vii>i» hic c|ulii Inmg-lii la Dupro llOioiiU'de. Khi timui Phap va quan I-jiha-nho >ian<f dunh nircrc la iV Da-iK^ng vu ( Gia-dmh, thi qtian nirtri>- ,nU va qnan iiu-ufc Phap (tan^ dan]i iiirfrc Tin 6- man Hoatiy-hui -^ .y;, Dl'h hay gib" qu;n Ph.ip can phai 1i&"p sang b^n Tan, chlnh-phu mtirc Phap tnifi Uiiye- cho thfeu-Lircrng Page pliai riU qiiun <r Da- niSnj» v^, v^ cht d^ quaa giur lay Gia-djnh, cOn bao nhiOu binh- thitycn phai deni sang tlieo hai-qiuin lrimg-lLr6'ng Cli:uner di d^nh Tan. Bm v^y d^n Ihang ba nam cnnb-lhnn (lM(iO) <|U»n Phap d6t ca dinh-trai & Tra-som roi xii6ng lim- Vk ddn VAa- dinh, thiandamp;u-ttrdrng Pa^e de hai-qnAii daMa d'Avi^s u Uii giiir <jta-djnh, c6n bao nhi^u bi^h-lhuycn dem l^n phiii hac h()i vcFi binh-thuy^n ciia nirac Anh ds danh iiircrc TiUl Trieii-dlnb o-Hue' IhSy qimn Ph6p bo Ba-nang di, bun sai Nguyen ti-i Phircrng fit if 3^, Phani the Piien -^ -^ a vao Nam- ky, d§ ciing v6-i ong Ton (hSt Handlt;/p j^ ^ fe sung Gia-djnh qnan thir. Bfn Ihaog? nam canh-thAn (1S60) dng Nguyandamp;n In Phirang kho-i hanh. Luc gSn di, dng 3y c6 tau-bay m5y le vS vi^c giir hghuong.i'r 258 — Vl^T - NAM Sfr - LUaC nirifc v^ HOT rang vi'^c dnnh nhaii v6fi nirifc Phdp cất cánh gi^ kho gap nSm g^ ^ay liic trirac. nliung ong «y xin co h€t sire de dea o-n nirwc^ uGn & iiifit Qiiaug-nam ma c6 vi^c gl, Ihl 6ng Phan Ihanli Gfan ;'# ;i|- «| vi 6ny N^juyen ba Nghi f^ fft ti. c6 Qii;in Fhiip v^ qiian I-pJia-nho or Sai-g»n li^c cất cánh gicr chi c6 AA 1.000 ngutVi ma qiiin ciia Vi^t-nam ta thi c6 ttSn hffn mM van njjirfipi. Nhirng ma qiiiin (a da kbfing liiyeii-t^iv, lai kh6]Tg CO siing-Sng nhur ■«niEkn Tav- Mmh chl c6 niSIy kliiiu si'mfj cb, bSn b^lug; da lira, 6i xa dO 250 hay u 300 thirorc tay lA chn^; con silng dai-biic thi loan la sun^ nap lien nia ban mircri phal khdng dAii m6t. LUy nhirng (juan-^linh *iy, nhirng khi-gicri Sy ina d6i-dich vtri quan da li^p llieo IGi mui, bau bSng suDg nap hau va bang dan trai pita, Uii dauh Inm sao dirwc. Tioi vay cho n^n xem tr^n-dB cua Viet-iiam t£t tir diiu cho i1£n cii6i, chi c6 each dao iiSni dao h6 dandamp; lAm the thii, chir khong bao gia c6 IhC' cong, ma ngmVi Tay thi to-i ca c6iig Ian thii. Tuy vAy, 6rig Nguyen tri Phiro^ng cunjf v6i quan tham- l^n dai than Phavn lh€ Hi^n vao xep-dat ff Tiia-dinb mrandgt;i each iSi CO qiii-cu, dap day diin Ky-hua (ngirot Phup gpi la day dBn Chi- ho a ) cung htrp qui-thirc^ dc chung nhan v6i ((uan ciia dai-ta d'Ariiis. Hai ben da tiVnj^ danh nhaii hai ha trun. d^u bi Mii^t bai ca. BSii, tbang 9 nSm canh-than (I860), llii nhi Thanh b^n -Tituky iLT hoa-irffc v6"i niforc Anh va TiircKC Phnp, hai ben hui sij chi^n-tranh. Ch|nh-phu nir6c Phap sai hai-qnan trang-ttro-ng Charnei* dem binh-thuyen ve chn-trircrng vi^c Ifiy Nain-ky. Thang gi^ng n3,m tan-d^u (1861), triing-iu:(!rng Chaniev dem ca (hay 70 cbigc lau va 3.500 quan bo ve dSn Gia-dinh (2). Birac 20 nyay thi Irung-lufifng Iruyea I6nh tien quin l^n (2) Sir ta chep rang quan Phap luc bEiy gi* co hffti 1 v^n nRirfri, uia cac sacti ch6p vice lay Nam-ltJ thi chi nui cu 3.500 ngirofi thfli vii trong s5 riy lai co mly d^i liiih inO An-nam rtva. Thi^t lu'<J'ng so 3.500 CO le Ih^L horn. wwm.songhLi Nt"(M: I'HM- f.AV NAM ■ K - _' /» <1an]* l;iv iliin Ky-hOn Hni liuit iliinli nlia^i lal ihi Iroiiij liat "E^y Ql'iin Plliip chet liurn MMt nt*irtVi, iiluin^ ma sunn lay ban JiiiiiM (jtia, quaii l;i tlicli khoui^ nSi, pli;ii lhu:i li'- iliin cliav e liit'n-liOa. Tran Sv h^n "l"ay (hi cu liic-((iiun tliicu-liruii^ Vaandgt;suif^iic, <Tfti-ln I-pha-nho Paiancu v:i ni.Vy iifiirtfi nfrn !m Ihifiniu, ma li^ii tft till onf^ Ni^uviin (i l'inri*ui; ?-L t" .j" Ih Lhmrnij^ cm ng^i la Myuyen Diiy ?^ /ji tir Iriin. quaii Ihatn-lan la Htam tiifi Hi^n *^ iS- n ve den iiicii-hoa ilini^t iniiy lidin cuns^ imiU con quan-sT tlii cltGt Iiai lal uliii^u a. MATTIXH BINH-TTOM;. Pliii flirui; Uiin Ky-lma loi, tiung-lLrorng Clianier [riiyen ciio qiiaii llu'iy-bo ticii len duui iJanh, quan quan va Inn ca. Tau thiiy cliu I'hap ten U^y Thu-duii-myl vii Tay-ninh. 'I'rung - (irumt; lai 3ai iif^inJi (lira thir sang cha vua Cao-mifin la Nurotloni c-gia a tinh Gia-illnh va tinh Binh-tirtfng Ihi mifi rut v§. Sir giang-hoa xong rfii thi trieu-diah sai &ny Phan Thaoh Gian l^m t&Dg-d3c VTnh-Ioug, 6ng LAm duy Ti^p lam tuun-phu Khanh-thu^o, d^giao-lhi^p voriqnan nirtrc Phap a Gia-dinh. (3) Nguyen Iruac thiSu-tu-ong Bonard ciV sai If iiog-ta Simon Seat chief i^u Forhin vao cira TbUan-an fl^ d&i xem tri^u,ainh a Hui c6 j.in haa thong. Nay chiec tSu ay dera Ihuy^n ciia su,lban Viet-ddOi la Ve Gia-dinh. w songhuong.vn 202 — Vtr - NAM sir - LUQC Bay gio- nirorc l-pha-nho cung nhircrng qiiv^n lay dat lani thut>c-dia cho nuirc fhiup, chi nhan tien binh-phi vi quyen dirgrc cho gido-M di giktig dsio thOi- Thang 2 nam ([iii-hoi ( I8GS) lii nam Tir-dtrc Ihir IG, tliieu-ttiofng Ronard va dai-ta nirotc l-pha-nlio la Paianca vao Ha£ trieu-y^t vua Dirc-tongd^ cong-nlian sir jjiang-huJt cuei ba nitfrc. Boan roi thieu-tircrng Bonard ve Plifip nghi. Hai- quan thieu-tir(!rng De la Grandidre saug Ihay. G. SLr VI^T'NAM SANG TAY . Vua Dirc-t6nji Licy the bSU dac-dli phai Tihirdng dSt ba tmh Nam-ky cho nircrc Fhap, nhirag Irong byng vSii mttftn c6 het sire de chuQC lai, vi Id dat G)4-d>nh la dSt khai nghiep ciia nha Nguyen va lai liidat que Qgoai cua ng^i, n^u cbi hOa-ir^c da k^ roi, inu ngui vun &ni quan thir>crng-nghi vai qiian nir6cPhap ve viec ay. Ma chii-^ ngtr^ nirdc Phap luc bSy giu thi kh6ng Dhirng la chi giir lay ba llnh ma thoi, laicoii dinh mcr rong them ra nira. V^y 1(^ nao lai dem tr;i lai cliu miahV Vua Uu-c-l6ii- chit Pliap vu chu quoc-ngir (I), mpl miit sui qium di kinh-doaTits viec bao-h(> ntrtrc CaO-mien (Chan-lap J. Nguyen tir n^m ky-mui (1R59)^ vua ntru-c Cao-mien 1h An-diTpng (tire la Nqc 6ng TAn) mat roi, ngu-oi con trtrony ten 1^ Norodom (Ong-lan) len nSin^^i. Ben nam taii-dai»(l**611. ll»i ngirdL em Norodom la Si-Valtha noi ]&n Iraiih njjAr cua anli. Norodom phai chay sang Tiem-la. Sany nSin nham-tuat ( 1S63 ) vua Ti^m-la sai qiiandamp;n dem Koftidoni vS nirorc^ rui dyt quan if O-dong dS bao-iio Cao-miin. Ltic cất cánh girr ly Cao-miC'n l-6 6ng giain-inuc len la Michf khuyen vua Nor(]diim vt vcri nirtrc Phap Ihi Tiein-!a khuii^ darn ItuL-iiat. Hfin nay Ihi^ii-liririiy De hi Grandiere cDng sai dai- uy Dniidart de LugiJ-e sang kinh-doanh vi^c h:iu-ho Cau-mifin. dng Doudart de Lagr6e sang Cao-mit-n tron^ moi nam trai thu- xgp moi vi^c, d^D nam {^iap-ti [ 1SG4 ) thi nirtfc Tiem-la [itiai rilt quan ve, iihirbTig quy^n bio-hn cIhj nirtrc Phap. S . NLTOfC PHAP LAY BA TlNH PHJA TAV BAT NAM-KY. Cf b£n Phap Ixic bay giir cbiah-phu cung con ph&n-van, cJiVft quy^l hSn lay hay la Ira dSt Nam-ky, mi Fhap-lioiing tlit thay du-ofQg-sa xa-s,6i cung ngai, ben sai hai-qu&Q trung-ta. Aubaret (4 ) Nfjuy^n nsuo-t ntro'C ta ly iia tuy cu Ming nui ricng ma khung cd chv vi€t. HpC'liaab, vin-cbuaag, an-Ei'r, viec gl cun^ l^m bfing Haii'- fa ca. Tir ttiri ahi Tr^n v^ sau Uti cu n^u^i dOa^ Kan-ly ma <trit ra chu ndm de vi^t Uiog guoC-n^- Nbimg ma nhiriig nh^ viia-hoc khoag bay dung d^n cbir ntiim. &^n cuoi d6i nhfi Le eft cat giio-sT Bo-AAo- nba sang ^ang dao q duom: la, iti»y Han-tix hho hoc Vu kbong luiSy tfgirfri hiiuj miri mu^a cbH La-tinh ma AAt ra chir quSc-Dgii', d« cbo tjen stf ^attg-d^y^ Ngky tiay la cuag ohir c6 cbir qtioe-agir liy raft lam thanh ra nuirc ta cu m^t l6i chu ri^ng t^L tiea. aw— vifeT-NAM sir-huqfc (Ha-bH-l#> aang difeu-dinh vfri Tri^u-dloh or Hu* vg vi^c cho chu^c ba tinh Nam-kJ, Vua Dirc-t6Dg lai sai quan Lai-b^ thtrvag-lhu lii &ng Phan thftoh Gian ra suag chirc loan-quyfen cting vcri TrSn tiln ThAnh ft H A vft Phan huy Vjnh * ^ -^ d£ Ihiromg^nfihi v6i sir- thfia nii-6c Ph&p. Ong AubareldtiA ban-lhao ta h6a"ircrc, dai-lxrgrc nbi rSng: Nirftc Phap fra lai b^.tinh Gia-dinb, Bi^Q-h6a vA Binh-luffng cho rnrfrc Nam, chi ^ir SAigOn, My-tho va Thu-dSu-m^t de d6ng qufln. Nhimg nirfrc Nam phai d^ nviec Phip dirtrc quyen bao-hO ca 6 tTnh Kam-ky. Nirdrc Nam lai phai chin m&i n&m li 2.000.000 nguy^n tien thug. Sur hai nu-^ cir hkn di ban lai inai khOng xong, nta c b*u Phap Ihl c6 nhiSu ngiroi kh6ng mu6n tra lai dftl Nam-ky. Cu5i n^m giap-ti (I8&+) quan thu-ffng-thir Hai-quan-bo Ik h^ii-tvirc De Chnsseloiip Laubal dang' si' tau v6i Phap-hoang nhSl dinh xln khOngcho jiir6c Nam cbu<ic ba Imh. Phap- hochDg ngbe Icri Sy bfen ituSng chi truyen cur chi€u lit hoa- w6rc nam nhSim-lu^t (1862) ma tbv-binli. Nam jSt-su-u (1865), quan thurong- Ihu: De Chasseloup Laubal mudn biti ro tinh-lhg bfin Viet-nam nay, ben ggi IhiSu- Itrfifng De la Grandi^re ve hQi-nghj vfi sai hai-qu4ii lhigu-liT6fng Ro^e saog thay.Thifu-lu'^ngDe la Grandi&re vePhap ca di lln yE raSl 7 thAng, lai Iro sang kinh-l^' vi^c Nam-kV. LGc b^y giir vi6c cai-tri v ba tinh cua Phap da th&nh a€p rbt, tbiSu lirong De la Grgndi^re 6" PbAp sang da quySl y !1iy n6l ba linh phia tdy. Lai nh^ lis hhi (rirfrc nirarcPbap sang ISy Nam-kj', ngatri ban-xtr thinh tboang van n£i l£n ddnh phA, quftn PhAp dep mai kh6ng y£n. CT Cao-mi^a lai c6 t€n svr Pu k^m Bd xu-ng fft chau NSc &ng Chdn cung n&i &n. daub vua Norodom. Sviy-phuorS6i-g6n dS cho quan Vie l-^Dam la lui gjic vii gibp-da Qbijng ngizai Ikia Zoan» b^n sua soau vi^c ISy tinb VTnh-long. linh An-giang va linh Ha-li6n. M/ww.sQnQhuf NirfrC PHAP lay NA.M-KV~aft5 Cr Hu^ tiiy Trifeu-dinh c6n cvr inong clnn>r lai tlS.1 hn Imti, nhirng vhn bifit y siiy-phii a S&i-gOn rSi ihl &y cfi Ita tiiili phia t&y, cho n^n nam binli-di^Ti (lH6{ii), lai s<ni iSiig Phan lliaiili Gian v6o iAm kinh-lircrc-sir dJ tim k€ f h5ng (:«iir Of b^n Phap, (hi lir nfim ilinh-mfLi (1S67), htii-quAn trnng- Ur6rng Rigaiilt de Genouilly len iim thircmg- thu- Hiii-gu^n- h^ iy si'iy-phii a Sai-gan chi drri dip d^ khcd sir, Tbang Guam dinh-roao (1867) Ml nam Ttr-duc thu- 20, IhiSu-Urcmg De la Grandi^re hAi han 1.000 quan ^ MJ-lKo^ roi dinh iigay ki^o sang I3y Vjiih-loiig, An-giang vk Hn-Ufin. Ong Phan thanh (nan l>i€l lh€ kb6ng chong nui, bao cac quan di&nh chiu nop thanb-tri cho kboi sii tai-hai^ roi 6ag U(5ag Ihu5c d6c ma tur-t^n, dan lai coii-c^iphaic^y niAng ma dn, chi'r khAiig diTffc nh^n qnan-chtrc gl a Nam-k5'. RSy gitr flng da gi6, da ngoni 74 lu^i, lam quan (hAt la llmDb-liern, nhirng ch^ng may gap phai khi nurfirc cu bi^n, bi^t th^ minh khdng lam gl dircrc, dcm tSm longson-sfit ma bao d^n an rnr^rc cho het bfin-ph^n ngirtbri liim toi. Tlt do d£t Nai.L-ky loan canh (hanh i a di(t Ihu^c-dja cua Phap, thu^-ma, Iu$l-i4. di£u gl cung do &ily-phu a S^i-g6n qiiy^t-dinh c^. Luc bay giif Hai-qu2Q-b$ [email protected] ca Tbu^c-dia-lsO- www.3onghiJong.Vr CHiraxG in GlAC-GlA if TRONG t*V&C 1. Vi$c rfii'loqn trong ruicri; 3. GiSc Tam-^iririigf S. GiSc chau-cMu 4. Giac ten Phnng 5. Sir phon-nghich & Kinh-thanh 6. Giilc Khach & Bdc-kij r. VI$C Rdl-LOAN TRONG NCaC. Vua Dwc4dng von la 6ng vua c6 long cJiam-chi ve vice lii dan, ngay lir nam canh - luat (1851)), h nam Tir - dire Ihir 3. ngai da sai 6ng Nguyen iri Phtromn f^ ic :j- Inm Kinh-ltro-c dai-sir6 llnh Nam- k-jf' I 6ng Phan Itianh Gian jlft ?! jfl I^m Kinh-lirqrc dai-sii Binh- dfnh, Phij-yfin. !vh4nh-h6a va Biuh-thu^n ; 6ng Nguyen <lang Giai f^ g- f^ lamKinh-lirac da1-su:HEHtlnh, Nghc-an vaThanh- h6a- C&c flog Sy di kliam-xet cdog-vii^c cac quaa-lai va sir lAin-aa cua d;n-giaii, c6 tlieu gi hay da phki six lau ve cho vua bj^t. Tuy vily in&c 16iig, khOng c6 dtri nao lam gialc-giS blag doi ng^i l^m vua. CUi diro-c vai ba nam dan thi con c6 hori yfin-lri, cfto tur nam l^n-hoi (1S5I) la a^m Tur-dCrc thtr4li-o' di, tbi cang ng^y cang nhieu gidc. MA nhat Ik dat Bac-ky cd nhi^u gigc horn ca^ hcri vi dSt J3ac-k' U dat cua nh^ L6 cu, dan-Unh cung con c6 nhieu ngu-6i turong-nhcr d^n ll^n-trieu, Dt^n cbf nbuTtg ngiroi niii5n lam loan,, boac tu* iih;in la d5Dg doi nh^ Le. hoac tim in6l ngu^i nao gia nh^n dOng doi nha. Le. r&i tdn Un lam minh-chu SI ^ d^ lay c6" ma khori sir- — 267 — www, song huong.vn 2fi8 — vifr - WAM sir - lwc L^i ohAnj liic bSy gib" b^n Tiu c6 giuc Thai-blnh nSi leu dJaoh nha TUflnh, den khi gi^c Sy tan thi dirduiig chay Iran sang n HOC te ciid-p phio- man lhiro*ng-du. Nao gi^c khadi, uko gi^c ta, quati quan cif phai di danli dep Iu6n. trong nvirc tfai thmh-Uioang lai c6 tai-M^D, nbu- ttLrdrc Iql, dt vo*, T, V. 6f Ilirng-ygn, d^ V3n-giang vo" 18 nSim liSn^ ca huy^n VSn-giang thanh ra baicatbo hosDg^ duti-gian d6i-kb6. nghfe- nghiep kh6ng c6, cho nen ngirfri di Jam giac caiig ngay cing nhieu v$y. 2. GlAC TAM-BirtoG. Nam Ian-hoi (ISJl) lit nfim Tu-- dirc thiJ- 4, c6 giSc khach lA bon Quang rghTa Btronrg M ^ 'S:. Luc thSngBiidne ^ * ^, BiJc Ihang BirtVng ^ ||. -t, v. v... vluc ggi Ja gigc Tam-dirang .^ ■jf, qufiy-nhieu o- mat Thai- nguy^n, vua sai 6ng Nguyen dang Giai R, S^ fft ra kinh-luffc BSc-ky. Ong ty diing each kh6n-kheo dii dirorc chiiug n6 ve hang. Bai vAj trong hal ]ai duorc yfin mOt d^. Nhuog d^Q cu6i nam giap-dSn (1854) landamp; nam Ty-dirc thir7andgt; NguySn dang Giai mandamp;U dSt B§.c-ky lai c6 loan, 3. GI^C CHAU-CHAU. Nim Tu-dijc thur 7 (IBa-l). or i?nh S(rn-t5^y c6 myt bo" ngirari dem L6 duy Cn ^ |^ fandamp; 1^ d6ng doi nha lA ra lltp l^n lam minh-cbtt de khod sir danh nha Nguyen. Liic ay c6 Cao ba Quandamp;l $ {^ ji^, ngir^i lang Phil- tfauy, hny^n Gta-14m, Tiph Bnc-runh, tbi d6 cii-nhan, r^ 14m quanandgt; dwgx b6 chiic giao-thti phu Qiidc-oai (Sorn-tAy). Cao ba QuAt c6 ti^ng }& ngtrd*! van-hoc gioi 6^ Bac-ky, tah cir bi quaa Ircn d^-n^n^ cho nandamp;n hire chi, bo quan v^ di day hoc, rui theo boQ &y ximg Ik quSc-sir d^ djy loan & vQng Scm-tfiy va Hh- nOi. Th^ng chap nSin ^y quan ph6 LTnh-binh tiab Svn-tay la LeTbu^n di d^nh bat dtrcrc CaobaQuatdem v^ ch^m lai landamp;ng. Nbdn vi miiath^ngnam 5y a viing tinh Bac-ninh vd Son- Uy cd nbi^u chiu-cbfiu ra pha hai vaM ca m^n-m^ng, roi dSn cu6i nfim lai c6 gific Ry» cho n6ii ngiTfn thoi cất cánh gicr goi h Cao bi QuAl ch^t riSi^ L6 duy Cij con quay-r6i d^n mSy nfiin sau mcri dep y^n dirorc. T£r d6 irir di, khfing nam nfio k jw.&ongnut GIAC-GIA TRONG NU(>C — 269 t nSm khoQg c6 gi$c, nhtmg kidE-hi^t horn ca ]& cu (jisic:: t^n PhuDg vA giSic KhAch vr manThuang-dn. 4. GIAC T£N PHIJNG. NSm lin-d^u (ISGI). quin nxroc Pliap va nirandamp;c I-pha-nbu sang lihxih Quang-nam.co mSy nQitifi Cf Bfic-ky thfo vSo I^m linjb mO* Trong i(y c6 IfiaT^i v6n Phung # X .^r Iruac da thco gtao-si ra ngoaLH:|u5c dl hoc liao, sau lai theo Irung-tirofng Chainer vandamp; di^ph Quang-nam. D^n. thliagcbap, lt)I t^ti Phung ra B§c-k)^, tnao xu-ag k L£ duy Minh ^ ^ ag dOng doi nha L^ *. roi tir iirngl^m minh- chu, cfiDg vandamp;i mot ngirtri dao-lnrffng tfin 1^ Trirandamp;ng -S: l^m miru-chii, va tfen Uitc ^, Ifia Bt) ii_ day hinh cr Quang-yiin. Bang E^n Phyng J^m qudn giac Khach 6 ngoiti bJ viio danh lay phu Hai-ninh, rBi [a. thOng vcri ^lac Kliikh va giac tu a- cac finh, d^ lam loan ft Rac-ky. Thing ba nSm nham-lual (1862)^ cr BSc-ninh c6 t^n cai- tonfj i^guydn vha Tbinh f'L X dR* {tuc gpi la cai-ton^ Vang) xiTiig liuTi nguyfiu-siiy, Inp ten Uan i» mao xirng la con chSii nhh L^, i^n lam nninh-chu, roi nh^p dan^ vOi tt^n Phving, dem binh di danh phu Laog-giang^ huy^n Y^n-dung, va tty tbfinh B^c-ninh- Bay gicr quaii US-chinh tin!) lla-nOi la NTguycn khac Thu4t fi> jL ti- quan b3-chinh tinh Scrn-tay la Li Dy ^ ig- va qiian pho ITnh-biah tinh Hn-ng-y^o I& Vij Tdo ^ Jf- dem quaii ba tinh ve danh giai vdy cho tinh B^c. Vu Tao danh nhau v6i quAn gi^C hern 10 trin miri pha dtrnrc quan gi^c. O" phia d6ng Ihl l^n Ph^ing v&y danh thanh Hai-dircrng, tinh-thiiQ dikngs^ ccLO-c£p. Tri€u-dinh bin sai quan Thu-pT3g- Ihir b)> Hinh la Truong qu5c Dyng St S fl ra lam tong- th6ng Hai-an (I) quan-vw, ciing vai Phan tarn Tiuh ^ ^ ^. Bfing Hanh ff ^, LA Xukn ^ ^, dem qu^n Kmh va qn^n Thanh, Nghfe ra tign-tilu. Lai sai B^io Tri fi} ik, lam tham- lAn dai-lhan, Nguyen ba Nghi K, f4 t^ l^m Swn-Hung- a, t^n Ndng hung Thac Jt ijt jflS quay nhieu, tmh Cao-b&ng Ihi bi ten gi§c Khach T,y hop Thang .f ^ fi- vAy danh, tioh Rac.-ninU thi c6 cai tong Vang cvap pha, cac quan lo rfli ca len. Vua Dtrc- t6ng lai sai Nguyen tri Phircrog ft *» "^ ra Jam tay-bHC t&ng- th6ng quan-vu dat-thSnv ciing v^i Phan dlnh Tuyfn ;$■ ^ j^ v^Tdn thit Tu^ if. X <4 ra danh mat USc-ninh, ThAi-nguy^ti v6 Tuyen-quang, Thang 3 nam qul-hori ( 18C3 ) Vu Tuo ^ :f danh lay lai Lh^nh Tuyen-quang va bat durofc tfin Uln dong cui giai vB Iri tOi- Qua Ihang 4, Nguyen Iri Phiroug dep xong giic 6- Riic- ninh, roi dem binh l£n iSy lai thanh Thai-nguyttn. bat dirac t6n Tbanh j cho d^D thang 3 nam binh-dan (1866), thi tu-crag gi^c Id 273 — VI$T-NAM S&LUQ^C Triromg c$n Bang fit ft, ^f m(yi xin ve hantj, v^ mfiri lliu-phiic lai dwM th*nh Cao-bSng. Nguyen tri Pliiro-ng va Vo *rong Binli ve KinU coi vice IriSu-chinh. 5. SITPHAN-NGHICH Of KINH-THAnH. Viec ngoai Bttc m6i hofi ngu6i-Dgu5i, thi Kiuh-do lai cu viec Vam cbo nao dgng I6ng ngu-i-i. Nguyfin vua Dirc-l6ng lii con lliiV ma dirqrc ndi ngfll, 1^ vi DgiTManli ngai li Hong Bao SV ^ phung dang, khOi^g chin hoc- hdzihcbo n^Q khongdircrcUp. 6ngay lay dieu dO l^m tirc-gidiit, b6n d& miru vcri m^t nirfrc ngoai-qutic dc tranU ngoi vun. Ch^g may sir I9 ra, 6ng riy phui bu nguc, rui ii6ng fhtiuc (tiic mil chSt. C&D con dng ay thi durcrc ttia ma phui dui ten lu BJiih Bao T ^. BSn udm bmh-daii (1800) la nam Tir-dirc *hir 19, uha vua dftDg Kdy Van-niSn-CCT lire la Khium-lnng bay gi^r, qiiun-»T phai Um-lung kho-scr, c6 nhi^ii ngirffi oan-giAn. UKy gitf 6^ Kiiih c6 Boan Trurng Jt jSt ciing v^ em la Binin iiuw Ai it ^ ^ 1 BoAntuTrirc K 3| J. , v^ bon Trtrcrug trong Hua I^ it ^f^, Pham LiTffng ^ 4 bftt Trien-dinh sai V6 trpug liinli ^ ff -f^ ra lam Mii-Ninh toDg-^ddc ktem chirc Tiiyea-Thai-Laii^ qnan-thir kltitiit-s:ii dai-than, d^ hi)i voi qnan de-J5c Iinh Qiiant;-ULy ]:i Phiint^ tir Til .5^ -f- a mi danh gi;1c Kgo Con, QuAn hai mrcrc cung dong 5u*c diinh-^dt-p, dun Uinng 5 nSin ky-ti (1869) tbi moi kh6i-phie lai (ttrttc tinli-llijinli Cao-bcLng. Ben cuoi nam canli-ngo (1870), Ngo Con dcm qu^n vay danh tinh-lhauti HiitMiinh, (utan licn-phu Onfi ich Khicm ?i ji I'jil danh tngl Iran ban chit N^jw Con vu pba Ian quan giSc. Ng6 C6n Uiy chet, song c6n c6 nliu'nj' dw-dant; la Ho^ng Sling Anh ^ ^ .5^, hieii ciV vung, Lirii viiih Pluic ^ if:. fandamp; hien c6 den. Bun van Nhj :& X ^. Liro^ng van Lffi ^ X 41i 'lieu ctf Irung, vfm ci'i i^uay-nhicu iV n*an TnyOn- quang^ Thai-nguycn, quan qiiaii pliai bCl sire duing-giCr thai 1^ vSl-v^. Trien-dinb sai qiian Iriutg-quaii Uuliei Ttio /^ ^ ra !itm long-Uiony (juan-vn ir Itiic-ky, Boan Thn vira niiVi ra, kco (hiii cJc tioL Hoang k£ Viem giir inan Scrn-tAy, L6 Tiifiii la cimjj vin tinh- thiln Hfti-dircmg dem qui^n di d^nh gi^c Te. Bircrc it Uu, quibi thiV linh liai-dircrng b«n ch^t t6n Ti? Of hm-en Ttianh- Inm, dii-dani« giflc fiy diju Ian ca. O" man Ihircrng-dii ihl dnny cix den la boD Liru vTnh Fhijc vti dang cor vang lii bpn Hoiinj; siiTm Anh f|uuy-iil»ieu cr dill Tuv^o-tl Lining- Hao nliit'-u Ihufi-ma o- man ay, chung thu ca, snii liui tlong Sly lai Ihu-khicli nhnu, tliinh phi nhaii tliAt !a tan-hai. BAng ctr den v^ hii)|i v^ qunn la^ nha vua bfen ddng Ltru v7nh Phiic cho o* dSt Laokay, dirofc lliu cu quyen- ini cf cU6 Jiy, de qli6ng-girt vtri dang c£r vung. dong or mgn H;i-giang. Bal Bac-ky cir i^iiic-gia mai, qitan ([Ui'm dunh-dep Ihal In lun-lirii inA khung yOn duffc. BSn Ihiiiig 7 nSni ntiam-thElin ( 1872 )» Trieu-dinh lai sai Nguyen Iri Pliirong W. *> ^ l^in Ttiy&n-sat dSng-siJc dai-lhan % '^ ^ iff K ^ r-T thay mfit vua sem-xct vific danh gi^c 6 Bac-ky. Nbirng luc bay gi^ vi^c gific vr troDg nufrc chua xong, Ihi sir giao-thi^ti iri nirCrc Phap da siiiii ra Ifiin n6i kh6-khfiii, khi£n vii^c ntrcrc lai ri^i Ih^m ra oira^ -www. song huong.vn CHU'CTNG IX QUAN HiT&C PHAp lXy BAc^Kt Uin Ih^ nh^kt 1. Ntjiri/i Piiup iim daiftig sang Tau 3. -Bar-uy Francis Garnitr ra lla^nui +, Hg Ihanh Hd-niii ^jbm qui-diia {1S73} 5, Ltij /nay linh a* Triing-chdu iff. Saii^'iiy Francis Garnitr cbet 7. Unff Philastre ra Hd-nui S. Hoa-jrcrc neim ^iiipluiil (ISTi) 1. NGUai PHAP TIM BUtTNG SANG tAU , Tir khi nird'c Phap lay xong da( Xam-ky roi, suy-pliu & Saigon sira- sang mpi viec, va cho nfjum di xem x^( linh-thfi va sdng -am cr Trung-ky va Buc-ky <te mff-raang sir giao-thonjg. Lai eu y mu6n tim dir^ng th6n^ spng nircrc Tan, boi vi^y tbuDg 5 nam bjnh-d^a (1866), thieu-tu-crng De la Grandi^re sai Irung-ta Doudarl de Lagr^e ciing vcri Bai-tiy Ffaacia Gai'nier ( Ngaic- nhi ) vk may ngirai Phap n&a theo s6ag Mekong di im du-ong ^Dg T^u. D^n thang 3 nam niilu-'thla ( 186S ), Dua hai n^m trori, 6ng Doudait dc Lagree mtri sang den ddt VAn-nam, Nhirng ch^ng may 6Dg ay piidi b^nh dan gan ma cbet. Ong Fraocis Garnier dem xac ong Sy di qua nxttrc Tau, r5i xu6ng tau Ihuy v& S^igbxi. B&u nam canh-ngo ( 1870 ) la nam Tir-diic thir 23 of ben Tay, niro^c Phap d^nhnhau vcd nuttc Pho ; quaa Phap thua, Phap-hoaDg k Na-pha-luan de-tam bi bat. DAn airofc Pbap — 277 — hghLong.vn 278 — VI^T-NAM SLT'LUOrC bo de-qu6c ma lap Dan-t-hu con«-h6a. Tuy a b^n Phap c6 sir chi^n-tranh, ntiirng o ben Vien-dong nuy, qiign Phap vfm gvr vvcag dSt Xarn-ky. Va Trieu^clinli a Hue c6n bin dep ^iilc Khach or Bac-kjv cho nen ciing kli6n5 sinh sr ]di thdi gi ca. Z fi5-PH6-NGHIA (JEAN DUPUIS ) . Tbua 3[y, c6 mfit ■ngircri Phap tea la Jean Dupuis, la goi la Bo-pho-Ngh7a -i^ ^ H. may nam trirofc da di du-lich or cac tinh ben Tau. tlB lim each bu6n-ban, biSl c6 song Hong-hS tir dat Vaii-nani chay qua Bac-kv' ra be^ h niOt dirirng (ien-lcri horn, ben nhan iji quan nha Thanh a V&n-nam d^ chor do bMih-khi sang b^n. Di5-ph6-Ngh7a ve ciing v6i m6t ngircfi Phap nun l^n la Millot buon-ban 6* Thircrng-hai, Irit-tinh viec ch^- bitih-khil sang Vdn-naoi, doan r'di ve Phap de mua hang. Kht trD* sang bfin cayT Bu-pho-NghTa vao Sai-gun xin Suy-phu giLiji thanh- tbS cho d£ di qua RSc-k}'. Vifin Th6ny;-duc Nam-ky luc bay giof la hic-quSn thi^H-lircrng d'Arhaud, ci'i hira vod Dij-pho- NghTa cho chi^c tau Bourayoe di theo, D3-piJ.6-NghTia sang Hu-crng-cang d^ c<mg '6i Millot dem ba chiec 14u con li Hong-giaog, Lao-kay va Strji-tay cho" do binh-khi va hang-hoa vao Quang-y^n. Trong hic ay hai-quan (nmg-ta S^nes da dem tau Botirayne ra Bac-k( roi len Hai- duangi Hi-Doi, Bac-ninh di xem cac ncri. Trung-ta or Bac-iiinb nghc lin bon Pn-ph5-NghTa da dSn Quaug-y^n, lien tro- ra de cin>^ ban y&i qiian Kham-sai L^ Tuan ■jj. ^ vg viee thong thircrng cf song H5ng-ba. Ong Lfe Tuan khoog c6 leoh Trieu-dinh, kliong dam tir- lifin, c6i %m doi vki nurod hom de c6 nienh nha vua va se hay. Bo-ph6-NghTa vk Millot (hay dgi hiu, bfin cii dem lau I^n ddng Of H^-D^i, roi Ihufe thuven chff do t^n Van-nani. B3y gicr !a cufii n^in nhdm-thaQ (1872), la niim Tyr-diJc thir 25' Thuy§n cua BB-pho-NghTa di qua nhOcig d&n cua quan ta, cua gi$c cor vang vk gi^c tit den d^u v6 sif ca. Khi l^n d&n Vftn-nam^ quan nha. Thanh cho chor do khoang - vat xuSng, dSn thang lir nam qul-diu ( 1873), thk Bo-pho-Ngh7a vk Millot lai trff v£ dSn Hi-npi, dem mOl bon linh cct vang www.songnuDng'.vn QUAn NmrC PIIAP lXv tike KV ^ 279 ve fheo. Mjllot tlil vao Siii-gon noi chn Suy-phu lii^l linh- th&" or Bac-ky, va nhfin Ihe dem dG klir>^ng-vil sang ban » Hirqmg-cang. Coo Bi^-pho-NgliTa Ihi & lai Ha-nni. don^ & phfi Med biiy gicr. r&i cung vifi tiifiy n^ircri Khach ]h ninth In Ky. Quan la Binh Hfl ii. Jt mua jjao, mua niu6i chu Ion Vin-nam. RiSy gicrlulit ntrcrc (a c.^rn khorig tlio chtr iHUui sati^'Tau, ma viec thdng Ihircray o ^6n^ HnBitf-In:i cung chira dinh ru IhE nandamp;o, nhirug B5-phandamp;-Ngli7a lu- xirng la en leiih quan Tiu dm, Ihl kli6ng cln phai theo luat nu-crc Nam, vi miac Nam la m^t nucrc phai Ih^n-phuc nu-frc Tiu. DS-phfi-NgtiTa khdng hidii rfl sir giao-lhiep niuc Tau va nu-crc (a ng^y tru'i'c. &6i vcri Tau llii bS nfloai nirirc ta tuy xirng c6ng'thaia, nhitngkt Uiirc v^n la doc-l«pr Khi cu viec gi, phai CO sir hai nacre sang thu-Lrng-nghj mi mtri Ihi-hiinli. Ma c6 khi sij iiirb-c Thu sang biiu Uieu gi, mrtri la kh6iiandgt;j Uman cuug thoi, chix khciiig c6 phcp tiMit-n mk lam dirgrc, Chi trir liic uiionu-bfc Tau y Ihfi manh ma baUnal, nhir iiifi nhu Nguyen, nha Mioh v^ nhi Thanh, thi lai c6 ong Tran Hu-ug-Bao, drm Landamp; Thai To va 6ng Nguyen Quang- T runy l6 cho ngiKri Tau hiSt rSng nuixc Nam v6n kh6ng phai dSt thu(>c-dia ciia Tiiu. Tuy vaiy, quan ta phai n6 Bo-pUo-NghTa la ngLTLfi niriTc Phap. sGf CO vific gi, thl thanh ra bSt hoa vwi Siiy-phu tr Sai- g6o, cho Q^n cu- dung IM n6i ngol de can ong ay diriig lam dieu trai m lugt niri/c. Nhirng 6ng fiv fir nioi nieni tu y nHah ma lam. Quan ta nhcr ca giam-muc Pugiaier it Kk-aandamp; l^n can cung khdng dirandamp;c. Sau quaa ta c6 bat mKy Icn kliaeh Banh Igri Ky vi Quan t4 Dinh v£ all dem thuySn cha raQ6i va gao Ifin. Van-nam, thi B(3-phSi-Ngh7a dem ngirdi di bat quan phbng-thaah H4-n^i vi. quan huy^n Tho-xirofng. dem xu6ng Ihuyen giam lai, Quan la ciiiag ngff-ngac kh6ng bi^t ra thS nao. Mol bSn thi c6 Uah sinh sv, m6t b^n thi menh nha vua ra khdng dirac I6i th6t digu gl. .nghuong vn 280 — VI$T . NAM Sfr . LirQfC Cất cánh giff Trieu-diuh sai quan fiQ-u-tham-tri bandlt;^ Binh 14 Phan dinh Blnh i$- Jt if lam ktifim - phai ra giao cho ong Nguyen tri Phircrng f t *n :?■ phai thu-xfep cho ytin chuy^n 3y. ^g Nguyen Iri Phirang mori sni quan bS-chinh 1andamp; Vu Biranfi ^ <t: dinh ng^y incifiDS-phB-NghTa d£n lirandgt;i-quan Quang-dOng, d6 hoi-Dghi, Khi hai bfen d^n li6i-dong. quan ta noi rSng sw giao-thi^p niTffC Pbap v6ri nir6'c Nam da c6 1andlt;V li6a-ir6'C nSm nham-tultt (1862), va sy d^in mtiSi va gao ifin bin or V^n- nam ia trai v6fi to h6a-ircrc ay, va lai tral v^i lu^t baD-qu(Sc. BS-phS-NghTa cai rSag 6ng ay c6 l^nh quan Tiu cho U di'i, khdng CEiu phai xin phdp gi nira, roi du-ng daiy ra ve^ Trieu-dinh A- Hu^ Ihay viec I6i Ih6i mai, sw dS lilu thanli mnhilu su, nuM aai6ng L^Tuan H^i^, 6ng Nguyen van Tircrng R# ^ ^ va 6ng Nguyen tang Doan vao su Sai-g6n, dS Ihircmg^nghi ve viec ba tioh phla tSy dat Nam-ky vii nhan th£ abir Siiy-pbu ph^n sir vide Bu-pbS'-NgbTa cho x.ong. 3. BAI-OY FiUNCIS GAKNIER (NG^C^NHI) HA HA- NOI . Vien Th5ng-d£4c Nam-k^' bSy gitr la Hai-quftn (hiSu- lurO^iig Ditpr^ v6n dii liru y e viec l"Sac-hy. Tnrfifc da vieE tliu" ve cho Thiro^rifT- Ihu- Thuoc-dia-bp ir Paris nui rfing : « Bal BSc-ky lA dSl liSp giap vfi^i nhung thih tiiy-nam ntrorc Taii^ 4a nfen chiem giir ISy thi sir cai'lri cua ta v Vien-d6iig oay in6i dtrgc chacchun ». Nhirng fa£n Phdp b^iy gior mcri danh nhau vd*] aaifc Phci v£ra xong, khdng tnu3n gay chuy^n kh^c, ben di^D sang cho IhiSu-tirfrng rSng : a Khdag du-ffc sinh su a Bac-ky- » B€q khi Miltot ve Siii-gOD kS cong viec ir B^c-kj', thiEfu-tirtmg lai di6n v£ Paris n6i rSng ; « Vi^c B5-ph5-NghTa or Bat-k;j' da thanh cdng roi. Can phai ISy xir BSc-ky va giur ISy coo dirofng tbdng sang T^ti. Khdng cSn phai vjen binh. Th^nh cdng ch4c lam ». Ngay hom &y, thiiSu - lud-og lai vi^t (h^nt m^t Cai Ihu v6 n6i ro mfli 15, vh quv^t rSng xirt chlnh-phu 0M QUAN Nir6C PHAI- LAY hX(:.k*-~3i dh cho thieu-hrirnfi (ItTcrc ly-li$n. h^ c6 v'l^c ni Ibi (hi^xi-lirdrnt; Kin chin loi ( 1 ). Bangliic Sylhi Tri^u-dinh vHuSsiii bpn dn^ l.e TuSn vAo ^in thiSu-tu-tnig ra iligu-dlnh vi^c Di5-ph?i-Nf»lHa « Hi^c-k* Cii nhu y cua Ihieu-tirirng Dupn^ didn vg cho chinli^phu Phap, thl thifu-tir6-nu chi mting c6 ciii ccr-bOi gi d^ dcm ijuan ra Buc-kS'. Nay thSy Irieu-illnh la vfiii nUir Siiy-pln'i ir Saigon phAn-xir vifc Bandamp;-ph5-NghTa, thAt lu ^^p itiTorc cai dip minh dang moiig, ihiSH-lircrng liBn goi quan hiii-quAn dai-tiy FraiiCLs Gamier 6 Thiroag-hai vS, r5i sai ra Ha-noi, n6il iandlt;1iig ra pbAii- xir viec B5-phB-NgljTa (2). Dai'-iiy Francis Uarnier dem inSy cluec lAu con va 170 ngir6-i linh ra d€n cira Thu^n, nghi lai may hdm d^ drri quan khSin-sai ciing ra Biic-kS'. B£n1hiiing 10 nftni qui-d^u (1S73), thl cac quan ra dSn Handamp;-n6i. liSy gi«y ai cun^ mwng la dat-ily Francis Gamier ra chuyen nky llandgt;i mpi vi6c xong ca, cho ncn di U^n dfiu qnan ta cung ti^p-dai rat tnandgt;ng-hdii. Nhirng xem nbii'ng thir-lu cua dai-ity liic hay gior, (hi c6i ra ra chu-y kliAc. Khi o- Saig6n s^p di, dai- liy vi^l thu v^ cho ngtr6i anh or b^n Ph;ip n6ii rSng : nL^nli cJia Siiy-phu cho, la dircrctir-ti^n. Viec gi hui-quandamp;a thi^u-tirang cuDg uy-thandamp;c cho t6i ca. VAy vi nirandamp;c Phap ma t6i phai c6 sire. 3 B£d khi ra d£n Hai-durong, dai.uy vao cf Ke-a5l, roi vi€t thu sai ngirtri 4lem cho Bi5-pho-Ngh7a, bio tin cho oag Sy bi^t c6i chu-dich ciia miah, vk }a n6i rliag Iram sir dai-ily lT6ng-cay vao 6ng ay chl-bao cho, bffi vi Ong ty da quen bi^t moi viec 6* Bac-ky. B5-phB-NghTa li^p du-m: thir, li§ri dem chiSc t^u Man-bao di d6n dai-uy. L^ii d^a Ha-n^i, dai-iiy dem may iigir6i di f 1 ) S^ch irL'Enrpire d''Annant» cua capitaino Cfa. Gosselia. {2) Bo-ph^-NghTa (Jeaa DupuLs) c6 lam qny^n sach tLe Tonkin de 1873 a 1SS6» ke nhirng cdng--Viec cilia ong ay o- Bac-Vifil, va n6i r3 tinh- ■^ cija cac quan coi viec Si^y-phu v Saigdu tuc bS^ giir 1andamp; th£ n^o. Ta Cling nhfr cdsaoh^y mii kl-clju ra dbr^c nht^^u vi^c r^t Ifl tinyng-t^n. ww.sQnghuang.v 282 — Vl^ - NAM str - Lu-gc 1h§ug vao Ihatih rn mSt 6ng Xgiiycn tri Phlrorng. varaomeiTT ([uan dong or trong Ihanli. Quan la noi mai, Dai-iiy m6i Ihu^n ra dong o Trircrng-tJn. Doan v'6i itni-uy vit^l tliur nicri giam- mgc Pugiuiei tf Ke-sff len Ha-n6i» d^ nhv Ihm thony-ngon. Bai-iiy lai lain tcr hi^u-dn, cho dan hl^i, n6i r^Qg : (itian-cliu'C ra Bfic-ky cot J^ dep cho yen giac-gia, va d^ ma-mang svr 4. HA THANH hA-NOI NAMQUI-DAU (1873). Quan la IhSy dai-iiy kli6ng noi gi d(;ii viec Bo-phfe-NghTa, nriM l^i noi nhirng. vi^c dep giac va rnqr su* bniin-han, llii deu I5y !am phan van. Sou lai (hay lau va qui^n ff Saig6n liSn ra, quan ta lai cang lo ISm. Bircrc niay hom, dai-uy kh6n.g ban hoi gi d^n quan la, liT-lien Iain 16- tuy5n-b6 su ma sdng HSng-ha cho ngircri nirdc Phap, nuifc Ipha-nho vi nirorcTau diro-c ra vao bii6n-ban. Quao la luc bS}' gio' cung b6i-r6i qua. Vice giao-lhi^p va rite bu6n-ban vfri nrirc Phap Lhi da dinh ro trong lir lion-irorc nSm nbam-fiiSl (1862), nay tbiy dai-i'iy Francis Gamier du&Dg dpi lam nhir [email protected], thi cung lt!y lani lo, cho nen cQng c6 lim c4ch ph6uy~bi. Nfa dai-ity cung da bi&E Iriro'c rfing lh£ nao quan ta cilng kb6ng chiu, cho n^n da dinh kc danh Ihanh H^-nAi. B€n dau thang 10> mot myt dai-iiy vIet Ihur cho ong Nguyen Iri PhtroTig, trach quants lam ngan-tra vi^c buon- ^b^ti ciia Bo-phb-NghTa ; vay vi sir vau-iniiih vh cni quyen-lai cua Du^c Ph6p. cho nen Suy-phCi 6- Siii-g6[i sai dai-i'iy ra mor SIX buAo-bAn a Bac-ky. DOu quan Viel-nam c6 thu^n hay khOng Cung mSc, d^ti-uy cir theo I^nh cua suy-phi'i my thi-hanh. Mot m^t dai-iiy bitn-^djnh v&i Do-^ho-NghT^i dinh ngay danh Ihanh vk bat ong Nguyen' tri Phirang giai vao Sai-g6n. Ctr nhu- sach cua BS-ph5-NghTa, thi hie bliy gi6- co ca nhD-Dg ngtrai mao xung la dang nha L6, cilng xin Iheo daUuy d^ v4o (hanb lam n6i-irng. BSn s^g h6irt rSm thang 10 aiim qui-d^u ( 1S73), thi quAn PhAp phat sung ban vao thanh Ha-n^i. Ong Nguyen tri '.song h JO yUAN NUUC I'HAr LAY HAc KV ^2«3 Phu-ffH-^ ciiEig viri con i phti-ma N^uyi'n !j.'iiii fit i^ hiinrtjf-hiSl IcTi thAnh "^ur Clin iJon^ vS ciraN'aiu. Dirtrc noii nint giudJiiE^ ho thi thnnh vtr, [>li6-mri I,:ini trung dan chSL 6n^ Nguyen Ui Phircrng tl)i lii Ittifo-uf; n^mg. Qwiin Ph/ip vno Itmnh bat duorc onti NguyciJ Iri Phu(Jiiy va quau kham-[>hai Plum dinh Uinli :dem xufing tau. ^"6 Ngiivcn tri ■Phirtrn^ ngliT mloh lA nn)l I'OC lati-tliun thiV viia da Irai ba Irietij danh «am dep b^c da qiin mSy plicn. nay chj^n<i ma)' vi vjt?r lUroro rni^ bi thirfniji, d6n noi pbii b3f» Ongqtiy$t chi kh6ag chjii bui>c fliu6cvu nhin ao mu cUt^t. Ong Nguyen tri Phtrofng li'i ngurtri o Thira-lhuMi. du lai- dicT) xuftl IhAn, liim qiinn tir diri vua Tlniinh-tS, Irai qua La Itrifeu, m(i nha vfin lhanh-i)rLi.h. chi dem tri-hr mh ]o viifC iMtirc, chir khyntj llii^t cue-cair Nhirnj^ cJiAng may phiii khi quoc-lwj giaiT-nan, 6ng phai dem Uiiin liiSn cho mr6c, Uiaiih ra c:i nhy cba con» anh em den mSl vi vide uiroc Tti^l la mM iiilia hung-Het xa liay it c6 vAy. J. LAY MAY riXH 6" TRUNG - CHAU . Thanh Ha - noi Ihfil ll)u rui, qiian ta (hi [rfin-trunU di ci» giac cirap ]ai nhun djp noi Un. Bai-Viy Fr.-*iic"s Carnier lai cho nhung ii^irm Ehco vcri nnnh di lain quan cac m^i d^ ch6n(< <ri qiian Irieii, I'oi Ifli sni nj^ifo-i (1i dianh lay linh Ni»h-binh, Nam-dinh vh Hai-dtrtrng. Quan la ir cac tinh deu iigD--ngac kh6n|> biSl ra tl»5 naandlt;y, he thJiy nRirui TAy dfn la ho chay, IJcri vay^ chi c6 n^irfiri Phap l^n la Hautcreiiilk va 7 ngirtri linh IlU' ma ha dtrirc thniih Ninh-binii, va chi Irong 20 n^ay ma 4 linh Cr Triiiig- chaii mSt ca. Ci. B4I-r" rnAXClS GAUNHER CHET. Trieu-dinh dime tin hi^ii ocB3c-fcy, vyi - vang aai dng Tian dinh Tuc ftandamp;-$. onH Nguyen Irong Hrrp f^ (f ^i <l"e Tru-crng ^i^ Hoi ?it 4r fr cung v6i giam - mi.ic Binh (Mgr Bohier) vandamp; linh- imic Daiifj (Dangc!zer) ra Ha-nOJ» dandamp; dieu-dinh moi vi^c va sai ongHotmg ke Viem -^t ^ JL o- Sorn-tiy lam liSl-ch^ quan- nghuong. 284— TL£r-NAM Slf-LlJ-CXG vu, d$ plHVDg giTr coc ncri. Lgi sai 6ng L6 Tuaii ^ ii_ lara toan-quyen, On«j Neuyeu v5a Tirung f^ X ^ liint pho, viio Ihircrrig-thuyet vori Siiy-pliu ff Saigon ve vi^c dat-uy Francis Gamier danli Bac-ky. L«c cất cánh gicr ong Hoang k6 Vi^m dong a Sorrt-lay, c6 dang CO den la bon Luu vTnh Pliuc ¥] ^ tandamp; v^ gi"P- ^'"^ phongcUo Lurn vjoh Phiic l^m d£-d6c, d^ ciing vtri quan qu^n di5ng giir qu»D Pfcap. Liru vlnJi Phuc dem qu^n ve d6ng o man plin HoSi-diTC. Khi dug Triin dinh Tuc va 6ng Nguyen trong iUyp dang thurOTDg-thuy^t v6i dai-uy Francis Gamier^ llii quan c6 'dea v^ daah Ha-nOi. Bai-uy dent qniin di duoj danli. l^n den Cau-giay thi bj pftiiic qtian giSl chSl. 7, Ong PHILASTHK RA HA - nOi . Nguydn khi Ihigu- tirandamp;ag Dupf^ sai dai ■* uy Francis Gamier ra Bac-ky lii tir y minh chit- chinh-pbu nu-^c Ph^p v^n khong LUuIim. bai ^ily klii dirorc tin dai-uy da khm sir daah Ha-tiAi, IhiSu-lircrng lien sa' hui-quiin dat-iij', ki*m chirc tli6ng-30Q,i viec liinh-liial 6- Nain- ky, la 6nfi Pliilaslre (ta gpi li Hoac-dao-sinls It i^ it ) ciing Vffi quan pho-sir nirofc taia 6ng_Ngiiycn van Tirorng R, X # ra diSu-dtnb inoi vice 6- Bl[c-k'. Ben Cira - ci'm thi 6ng i^hilastre. va oiig Nguyen van Tirtrng nitri biSi rang dai-iiy I-'iancis Garnicr da bi qiian co- den giet infti roi. Str chep rang khi diT(r<i tin fly> ong Philasire '4irc gian v6 han ma bao ong Nguyen van Tirirng rung: «Vi^c khong xong rfii, pl>ai ivof ve doi l^^nh si'iy - pliu iticri dirirc.w Ong Nguyen vin Tirirng scr 6ng Philastre gian qua mii lain nhff vi^, maiung-dung ma nui rang; «Viec danh lily Ha- noi suy-pbu bdo kh6ng phiii Ih biin-y, nia quan buu-qiiik- dr 4 tinh Bic ' ky cung khoog tranh - dpinh gi cu. Yay bai bdn kh6og CO lam diSu gi Irai nhau. Naj' dai-iij' Francis Gamier chft, Uo^c la bj giSc gi^t, lio^c lit vl dan nui len l^ni loan, vi6c ay ta chira ru. Huong chi tra tlianh iai d^ dinh hoa-u-crc cha xoDg, Sty 1^ l^nb ci'ia qui suy-phu ; ma thu lay Lhanh riSi mcri nghj-boa, ay la menh cua ban-quoc. Con nhir vi^c Ha- www songhuoi (^lUAN NfUC THAI' LAV HAf.-K'i — 2fi.'i noi gi^t dai-i'iy Francis C'lurnier th i cuni; iihir ilyi-uv Piiincia Garniur ^ifet ung Ngoyen tri Phirtrni;, vice tU* iiMt ir y nj^oai. cliir CO phni Ii'ii ciu'mg ta Jilu. lliy yiir clu'inj; lu rn <I:'ty, nitit chira lr6iig lliiiy vice Liikn I7nh-air Phap vi c6 ehij quaii Vietnam ph^ nh^n thi difffc ph^p di xom cfic no-i a trong nu-irc. /t/iotni AT/. NgiTfVi nir6-c Phap va ngir^i ngoai-qu6c c6 dieu ^ ki^n-Uiny tai di^t Vi^t-nam, Uil do ITnli-su Phip phS.n xii. Khoan XX. Khi nao Iv houMnbrc niiy kj xQiig, thi quan lh6ng:-llnh nuac Phap dyt siir-lhan & Uu&, dfe chifu nhirng dieu di giao-iTUfC m& thi-hSnh. Viia nir^rc Nam cung dtrorc quyen d5it siir-thSii o" Paris vii o" Sai-yftn. TO h6a-Lrac Sy IcJ xong, Ilii quiirt chiinh-sir LfiTuSii mnt, ^Dg Kguyin v5n Tirorng vc Hii^, Thi^u-tirofng Daprii gi&o nipj vi^c a Na,in-ki^ cho hai-<k 6ng Ton thai Tn^l j^ S^ ;1t l^i c6 j'^ duDg-tt^ng bpn V5n-lhan, tho oen ho ciag dac thi c4ng phA dfr. Trieu-dlnh (hay v$y, in6'i iiuj'cn bat quan quikn phdi dep cho y^D. Bon Vgn-th&a th^y quan qufkii duoi danh. bin cung vfri bon giac Tran quang Hoin fjL t ^, TrirffDg quang Thu if. 4t 1^ Nguyin huy BiSn f*. «f ^ d^nh laythSinh Ha-lmh» mi ra v&y phii Dien^chau. Tri^u-dinh (U&'y IhS gi^c caDg Qgay c^og lo» b^n sai 6ng NguyiSo vfin Tiring ^ jt^ ff ra lam khdm-aai, va dng T^ hh Th$Ti ^ f4 tit l^m T&ng-thting, dem quan la dAnh-d^p, tO tb&ng hai dSo Ihang 6 m6i xong. 2, GIAG a bAc-KV . Thua Sy & man Thugng^lu d!l( BSc- kjj' lilc Qao cung c6 giSc, quan qu3n d&nh mai khOng dirov, pbai nhif qufin Tdu sang dimh git^p cuag khdag xong. CT mau Hai-du-ffng vk Qunng-y^n Ihi van o6 nhijng ngirod iriao xung la con-Chau nh^ Le. cir qu^Sy-rdi mai, K.hi Francis Garuier ra My HA-u^i, nhu-Dg ngirM i(y v^ xin theo dj dAnh qUfkn In, nbu-ng vi sau nu-orc Ph&p tra Lai cac tloh or Bi§c-ky, ho lai (an di. Va lit klii nircrc to vk axriyc Phup da k^ h6a- ir6'C I'&i, quan Phap c6 dem binh-thuyln di dikafa giiip, cho n^n ni^ri ti^t dirac dung ay. C6n or main Tuyfin-quajig, thl t6 giijle car v&ng nhung- nhieu da ISu. Quan quan pliai danh-dep m&i khdng dirac. Bgn thiing 8 nfim St-hai (1875), la nSm f ;r-dirc thir 28, tu-^ng cor vkng U Hoang sCing Anh -j^ -^ Jt- dem quAn vS d6ng v l&ng Ch&u-tbuqrag, tbuQc phu VTnh-tu-t/ng. B^y gi6-quan tan-tirong qu&Q-vu tmh Sorn-tfly la T6n-thfit ThuySl Jj:. S It ve daah mOt trfin, bSl dtrcrc HoJiag sCing Anb va gi^t du-crc quiln cir vhag r£t nhiSu. Gi£c ty Ht d6 tan d^n. wiww.songhij i;'u::Cfl TiNH THE NU{>C NAM - 291 Nflm sau TAn-ihSl Thuyg* ]«L gift durrc lin giilc Tr^ti ^ King CSi-loa, v^ dep ydn dime mfm San-lAy. Nhinig i6a nSm mandamp;u-dSn (1878). & Lang-sorn lai c6 ten gii^ic Khui-h lA Landgt;^ L;^ dirang Tai lrir6fc Idm quan hiep-trJtn vr Tani-chiu, lliii6t Einh Quang-li^y. sau bi cdch incri noi len hm gij)c vii dem quun Ir^n siing danh lay tinh Laog-son. Quan la dera thu: sang ctio quan Tau bi^l. Quan dS uuc Quuiig-tAy li Ph(ing lir Toi <Ji ^ # dein qunn 2ft dnanh sang cung v61 qurtn ta hoi liln. Bin thang 9 nam ky-mao (IS70)» quan quan m^i bfit dircrc Ly dircrng Tai cr niii Nghi^m-li^u. Ihurtc linb Thai- nguyfin, dem giai aflag Tftu, Vi tiSl B^c-ky cir c6 gi^c-gia lu6n cho n^n Trieu-dluh dfiit ra chirc Tinh-biiin-sil' if ;t it. <^^ K'"^ *^^*^ "^^^ ^^ du-trng ngirffc. NSm canh-lKlo (IfiSO), dal rn Lang-giang-dao vk Doan- hiing-dao sai hal vifin Tmh-biandamp;D phu-sir la Truofng quang Bun }Jt Jt, ijl dong & Lang-giang va Nguyen hiru Brt fct ^ ^ ddng ff Boao-liting, Jai phong cho HoAng k6 Vifim ^|; H i^ li "nnh- biSn-sir. kiem ca hai dao. 3. Sir GIAO-THlftP V(>I NrcrC TAU. Nuirc ta tir xira dSn nay tuy tk dOc-Hp. nhu-ng vAn giir 1^ trieu c6ng nu'6'C T^u, l^y cai nghia ring nirifc nbo phai t()n-klnh nutsc Icfo. CKo nSn fehi chi^n-tratiti, diu ta c6 d6nh dirgrc TSu di nu-n^ thl roi nh^ n^o Un km vua cung phai thea cat 1$ fiy, ma ddri nao cung ]!(y di^u d6 1dm tir-nhi^n vi rSng Irleu-cdog cung kh6ng ton-hai gl miiy^ mA nu-6c vSn dOc-l^p va l^i khOng hay c6 vi^c ]6i-thdt vai mOt uurandamp;c lang-diSnq m^nh horn ni)nh. H£-i v^y he vua uko l^n ngdi, cung cbt^u It sai Sh'r sang Tdu cau phoDg, v;A ctr ba n^m sai sir sang coag m^l leln. Cac vua dot ahh Nguyen cung theo 1^ &y, iihu-ng cac d^i vua trirtlrc thi vua phai ra H^-n^i ma liSp &i Tau vk thn phong cho. BSn d^i vu^ Dirc-lbng tbi sir Tau vao t^i Hui£ pfiong virofiig cho ngai. C6d nhiTRg c5ng-pham thi cii Iheo le, m^ thirandlt;rng chi dira sang giao cho quan Tandamp;ng-d5c Lirang-Quaitg d6 d^ ve jhghuang.yi 292 — V1$T-NAM SU" - LU-CrC Kinh. chiT kh6ng mfiy khi str la sang d^n Y^n-kinh. Trong dandamp;i vua Dirc-iang thi au* chep r^ng nam raiu-tlun (186K). CO 6ng I^ Tuao i^ ft- "nfi Nguyin Ur Gian f^ .?: H vii 6ng Hoang Tinh ^ iL saag stt Tau. Nuin qui-dati < 1873 ), lai cu cAc ong Phan si Thiic J^ ^± (ft., bag Ha van Khai H X ffl - v^ 6ng Nguyin Tu FjL fV sang sir Tau, d^ bay-(o viec danli giaq Khandamp;ch Of Bac-ky. Tir nSm giap-luat 1 1874 ) irff di, Trieu-dinh 5- Hhc da ky Or hOa-irofc vM nuorc Phap, cdng-nhan iiirac Nam dye-lap, khandamp;ng ihan-phuc nirtrc nao nua, nhu-ng Iiic bSy gio' vi Ihi- bnt- dSc-di ma kj' to liOa-Lrfirc, chu- Irong bung vua Dirc-16ng vQti khdng phuc, cho nfin ngai cii thea le cu mh trieu-cSng iiu-ac Tau, CO y mong bJjt Iiu-u sy. nirfifc Tau sang giijp minh. Hofi v^y nandamp;m biah-ti (1376), vua Dirc-tong sai ong Biii aii Nieii i(L *L ^ lu'C la ftng Biii Dy Jit -R. ong I'S'm Hoauh ^ ^ v« ong L6 Cat ^ ^ sgng sit nha Thanh. NiSin canli-thiu ( 1880), lai sai cac 6ng Nguyen Thti^l R, xiandgt; Tran khanh TiSn r-Jt ^ j^, Nguyen Hoan fandlt;L jit sangYen-kiuh dungbii-n xiriig ILiiin viicinj do cong-pham. Skm sau, Trieu-diiih nha Thanh sai Birang dinh Canh Jj ^S. *, sang Hae ban viec buon-baa'va lap eugc chifiu thirong 4s ^ £it chu-V lii d5 tlidug-tin chO chiiih-phu Tandamp;u biSt moi viec ben nu-ac ta. Mot bfin dii h6a vtrl nirandamp;c Phap^ nhan Iheo chinh-Urac ngoai-giao cua nirac Phap ma doc-Up ( 1 ), mot ben cu- tiiSu- c6ng nircrc Titu, c6 y d5 ciiu-vi^n, bandamp;i lh6 cho nen chJnh-phii Phip iSy dieu do ma trach TriSu-dinh ta vaiy. 4. TiNH-THfi NUaC TAU. Xua nay ta van c6ng-nhan jnrandlt;rcTau ly thLrgmg-quiSc vii vfin phai 1^ triSu-cong. He khi nandamp;o trong nirorc cd viec biea-Ioan v^ van trong-mong iiu-crc Tau sang ciru-vi^n. Khdng ngiy tir th£-ky fhiandgt; XIX tro-di, Ibg-lu-c c4c mrorc b^n Au-tay manh landamp;n, ngtrcri phircrng Tay di lu-QTC-dia rSt nhiSu, ma linh-lh^ nir6c Tiu thi raUa suy-Qhirffc. N5m Bao-quang thu: 19 (1830) turc la nam Miiih- mi^nh thu- 20 b(Sn ta, vl vite cam tha{{c nha-phi€n or Quang- ( 1 ) Tie hoa-iE^'c nam giap-lu5L 1874. ■www songhui TiNH - Tnfi Nirac nam — 2113 long thunh ra c6 chl^n-lranh vin. nirirc Anh-ntt-lwi. QuAn nirorc Atili ilanh pha thSnh Ninh-ba, Thimng-hai, v.v. Vuh Bao-qu:ing phai nhan nhandamp;ug di^u hba - iroc randamp;m nhflm-dHii (If^ri) lam tai Ih^nh Nam^kinh, nhir^njj dao Hircrnn -can- ^cho nirofc Anh va ma nhyrng thanh Qiidn{J-chAn, Hii-mon. Phuc-chau. Ninli-ba va ThLrgrng-hai rn cho ngoai-q^siSc vio bu6a-ban. Cu6c hOa-irfifc cf Nam-kinh ilinh xon§, tic niribrc ngoai- durrng vao biiOn-ban 6- nirac T^u va dy( ITnh-sir o- Qudng- chau, Ninh-ba, ThLrcrDg-hai, v. v. Ben nam Ham-pliong thii* 8 (1858) tire 1^ nSm 'iV-dirc thiV 11, TUTcrc Aub va ncrac Phap ky Itr lina-irffc vilfi auifc Tku^ dat sir-thuD cr Bac-kinh. Doan nir^c Tka c6 dieu trandamp;i urcrc, gAy Uianh vi^c chi^n-iranh vCn hai nircrc Ky. Quan nin^c Anti va nu-6'C Phip ddnh 13y liai khhii, r6i keo len danh iSy nac-klnh, Vua HAm-phong lai phai nh^n nhurng di§u hoa-urandlt;yc nfim c:<nli-thaii ( 186(1) Jam lai Thi^n-tan. Tiandgt; do iiu-GTc Tau cu bi cac nirtrc sach-nht^u mpi dieu vft bii d^-n^ii nhiSii ''ach. L(!ic fiy oirirc Tiu ch^ngkhacgi c.-ii nha }urn da ham-nat slip d^, m^ la v5n kh6ng linh-ng(>, ciandgt; mA-inong la piroc ay c6d <:ir{rng-thjnlir c6 the giiip ta dugc Irong khi nguy-tii^m. Bdi v^y klii quan nirtrc Ptiap da lay Buc- ks' roi, ngir^ri miali c6n ttdng-cay cr quftn curu-vien ciia nirorc Tau- Pliircrng-ngda ta c6 cau r§ug : « ChSt du5i vir phai bot* Ih^t ia diiDg 1dm. N^u ngiroi Tau c6 du Ui^^luc cu-u du-ac ta, Ihi tririfc hfe't ho ^lay ciju lay ho da. Nhirng liic bfiy gid lirvua quae, cho cbi bpn si-phu trong nir^c la, ai 1^ ngercri hi§u ro cai (inh-th^ ayV Cho n^u khong ahu-ng !a ta khOng chiii cai cAch chjtih th^ cua ta cbo hgrp thai mk lai con lam nhirng diSu ngang-ngatih d^ cho chong hong vi^c. Ay cung la cAi vdiD nuandlt;Jc ch^ng may. song uhirng ngirM diroTig lo luc 5y cuog fchdng sao tranU durgc cAi loi cua mlah vgy. 5. SI? GIAO-T(Hfi:P <n NirOfC PHAP. Tir khi 6ng Philastre ra dieu-diah moi viec or Buc-kJ xong r5i, dng Rheiaarl ra thay or H^-oOi. J™ cho dSn ngAy kV h6a-ir6fc 291 — vi$T-NAM sCr-Lirg^c Ihl chilli moi khoan mS tlii-h^nh. dng RheinarC & dircrc mSy thang, r3i lai ve S^i-gbn, giao qayen cho Ivic-quandamp;n thi^u- XL Dujardin (L^-BSog). Thi^'ti-La c6 dem binh-thuyen giup quaD la di danli gi^ic 6^ man Hai-dircrng vA Quang-ydn. BSn khi ftr h6a-airc vk t6 Ihircrng-irorc da kf song tht Tri^u-dinh ani 6ng Nguyen tfiog Doan R, iS S^ ra Bic-kJ dE ciing tbiSu-lA Dujardin clion dSl or HA-n()i v4 oNinh-hai (Hai-ph6og) de lam dinh tarn trai cho quan qudn niro^e Phap dandlt;!ing, vk lai sai quan thir tliu-ang-thu- bfy HO la 6ng Pham phu Thir ^t % M ^^ 1^™ Hai-Ao landamp;ng-ddc sung chirc tandamp;ng-ly thircrng-chtmh dai-th^n, cfing vi/i 6ng Nguyen tandamp;ng Doaa vk 6ag Triin hi Tliag bAn diob vi^c thirty ng-chiab & B5c-ky. Thdng 6 nSm at -hod (IS75) chinh-phn nir^rc Phap sat Ang Rbelnarl sang Um kh4m-3tr cr Hu£, Ang True landamp;m linb- •^au" or Hai-phGng, vi flng Kergaradec ( K^-la-dich ) Iftm ITDh- S1T 6^ H^-nAi. Tri^u-dinh ta sai 6Dg Nguyen thanb Y F^ fJi^ ^ vAo I^m llnh-sir cr S^-gifandgt;n. Ong Rheinart cr Hug dSn th^Qg tO nSm binh-ti ( 1S76), tbt cao b^nb xin ve, flng Pbilasire ra Ihay. TriemliDh Iiic cất cánh gio cuug da hi^u r5ng h^ khAng tbeo tandamp;Q-hoc (hi kh6ng ti^D-hoa durcrc, cho nio moi diah cho Dgirori di du-hoc. Nam m^u-dsin ( 1S7S) bandamp;n Phap co mandamp; hOi van qu5c d£u-xao 6* Paris, vua sai 6ng Nguyen th^nti ^ PL i^ A v^ ^Dg Nguyen t£ng Doan dem dandamp; di d£ii-xao vA cbo ngirai sang hoc cr Toulon- Nhimg VI nam tiln-fi (1881 ), Trieu-dinb lai sai quan L?- bO thi-laog Iandamp; Ph^m Binh ?E. JA sang Hirong-cang dem 12 dtia tre con di hoc 6 Inrvtig Anh-c^t-lm, rhi lai sol sii di aang Ti6m-la vi sang Tau m^ khDng cho sw-thafl nu-drc Phap biSt, hcri v^y chinb-phu Phap lay nburng di^u d6 m^ trach TrtSii-dinh a HuS khandamp;ng theo h6a-u6c nfim gi^p-tu^t ( 1874). Kbj diig Philastre c6d a Hu£, vi dng ^y k m^t ngirdri cADg-cbinb vi lai *:6 hoc chijt Nho, cho nfin Trilu-dlnh ta TINH Tut NL'trC NAM — 29i Irong-dai va c6 dieu Ri Irang-lnu runs ^^*'n dC-n Tt'r nrtm ky- mao ( 1^79) V? snii^ ong ay ve I^Jiap ro], Fir giao-lliiiandgt;[i rrttijj ngiiy canj< kluS tluMii : phan till vi ngiriri minh klnliiij^ biSl cftch giiio-thit'p vW ngoai-qiioc, phan (hi i^ai ciiiyen-ltri nir6'C la vA nir^fc Phfip li^e bay gi6f tirortig-phan vM nhaxi. cho H'^D hai bt^n khdng c6 lonff lin-cii)' ntiaii. thAnli ra aut gifio-^ Ihi^p khOng dirnrc than-lhi^t Idm. Va v^ sau. str cai-lii cV Nam-tvy JH llianh n^p, giSc-giii tlTi yiiii ca : o- bin Phap thi thg-lirc da manh, va Jac6 nhiSu ngitiji ban J?-n vi^c b^n Vien-itong nhy va vi^c bao-ht) o- BSc-ky. I.ai nhftn c6 nhirnfT tiirfrc l-la-ly, l-pha-nho. Anh- c&l-loi va Hoa-k5' inudn sa^t^ Ihdng thircmg vcri nuofc Nam, mi CO 5' khOng muon chiu d6 qiian mrirc Phap pliAa-xir nhang vi^c can-thi^p din ngiriri nhirng nircvc Sy. Hm v^y nirifc Phfip mu6n l^p h4n cuoc bao-hO de cho klioi inoi su- 161 thd), b^n bo le dal quaii hiii-qu4n ki^m ITnh chi^c Ih6ng-d6c u* Nam-ky, ma sai quan vSn sang aiing-chiVc % d? tru-lmh mni viec. Tbiing &jium ky-mSo (1879), vi^n th6ng-dnc mai lit Ong Le Myre de Vilei's sang nh^n chi'ic 6- Sii-gon vj 6ng Utsei- nai-t lai s^ng Ifim kh^m-siV cr UuS d£ tbay chO 6ng Fhilastre. CT Bac-kj' thk ngirdi PhAp da va. v^o budn-bdn, nhirng v quan ta khdag biSt Jo sir khai-h^a^ vi^c lh6ng Ihirimg kh6ng dtrcrc tien-loi, vu a man thu-nng-du thi qu&n co- den tuy la 'miTO'n {iSng theo enh quad la> nhu-n^g k^ (hire chting nd t&m fi! cung khdng ai ugfin-ciim dirrrc. Bo v4y, chinh- phu Phap mtri iSy Dbtrng di^u d6 ma trach quaa la va ^&i quan dem qiiin ra Bfic-kJ', lay c6-n6i ra mfr-mang su buOn- ban, ky thirc li ra kinh-doanh viec (V vung Sy. nghLong.vn quAn Ntr&c phAp lAy bAc-k* Lan lliLf liai 1. Biji-tii Henri Riiuire ru Hu-noi 2. Ha tfianh Ha noi iiin (htr bai 3. Viec cau-ci'tii mrtjrC Tap i. Quan Phtip iiii/ Kafii. dinh 5. -Bai-ifi Henri Riviere chet 7. BAl-TA HENRI RIVIERV: H.V HA^XOl ■ CuGi nam lan- ij (1881) (1), nhan c6 Jiai ngiri/i I'hap Wii la Courlin va Villert>i Jiroc giriy lh6tiy-hanh di l^n Van-iiain, iilurng !^n den gin L4o-kay, bi quan Khach lam n^fin-tra^ khOng di durgx* Vien ihonR-dfic Le Myre dc Vilers hOn ^iri thit ve Phap, noi rSng niriro Phap nen diing binh-lue ma dep cho y^n dSt Bac- k5'. Sang Ihftng 2 n^m nhnm-ngp (1882) m«l mat thSng-ddc sai hfti-quan dai-ts. Henri Rivi&re sap-siJa binh-thuy^n ra Hi-nOi ; m^t m§t viSl thii cho HuS^ dai-lirwc n6i rSng : dSt Bac-kSf loan-lac, lu^t nha vua kh6ng ai theo, Ngtrtn Phap c6 giSy thong-hinh cua quaa An-nam cnp cho ma di den dka cung bj quan Khach ngJ^n-lrO". 0Hu^ tbi quan Vi^t-nam th£t ]e vori quan Kham-sir Rheinart. Vsy n€n nirandamp;c Phap phai dung cacti dS b^nh-vuc quySn-loi cua ngirc^i mrcrc Phap. Bircrc it laii, dai-ta Henri Riviere dem hai chiSc lau vA mSy tram quan ra d^n H;ii-phCng, r5i di lau nho Uo Hft-n^i. d6ng Of BSn-thuy. ( I ) Bflc-giH hieti cho rung nbiing ngay »haog chep Itong sAch niy li theo nga; Ihiang Viot-nani ctandgt;if khong phai la Ihco ngftjr tbaog TJiy. -297- wiww.songhuong.vn MB — V1$T-NAM sij'UT(/C 2. H* THANH hA^NOi LAN ThC*' HAI. Quan ^SS^^ ^H6-n0i handamp;y giir Id 6ng Hofing Di^u ^ 4 thfiy binh-lhuy^n Dwfrc PhfipliT-nhifin ra Bfic-ky, iSy 16m nghi-ky landamp;m, tuy c6 sai quan tuSn-phu HoAng handamp;u Xtrug ^t ^ ^ ra tilp dai tir-tS, nhirng trong hung vlso lo cho nfin noM sai ftfra don Ih^ah-til d^ phuDg-bL Bai-ta Heari ftivitre vAo (h^nh thliy v^y c6 y khAiig bfing long, bfen quySl ^ dAnh tbandamp;nh. Sang 5 gior Dgay mSng 8 th^ng 3 nfim Dliftm-ngo (1882) quan t6ng-d6c liSp duroc tfr l5i-b$u Ihir cua dai-td ban cho dSn 8 gjor phai giai binh, v^ cAc quan vo Vidt-nam phai ra dffi lenh b Don-thuy. Biing S gi£r tbi quan Pkandamp;]) khM sir danb thdiib, U ^na tb) ihknh db. ODg Ho^ng Di^u tr^o Un cky thSt candamp; mk to* tAn. c6n candamp;c quan Ihi bo ch^y ca. L^c tiSp dirac thir cua dai-ta, Ibl dng Hoang Difiu t'6 sai An-sal-sir lA T6n thSt Ba j|. gc ^ ra thtrofog thuyel. Ong Tdn thJit Bii or tr6n thJinh bo thang tr^o xu6ng viira xong, th^ quan Pti5p bfm siing vao thanh, 6ng Sy bo Irfln m^l. B^D khi ba Aniitc th^nh roi, dal-t^ sai lim Ong TAn Ihandamp;t Ha v^ quyen-lTnh moi vi^c ( 2 ). Vua Dirc-iOng diroe tin th^nb Hfi-D0i (bSl thCt^ ben xiifiag chiiSu ti'uyen cho quan Kinh-Iirprc chAnb pl)6 sij ]a 6ng Nguyen Chfnh pt jEL v6 B{ii ^n Nifin ijt *t -^ *5*^"i binh lui ve m^t My-diJc d5 ciiog vcri Hoang ki? Vifim -R- fli Jt lim each chOng giu-. Xhirng quan Kham-siV RheJnart sang tliircyng- llniySt randamp;ng vi€c dandamp;nh Ih^nh H^-noi kh6ng phai Id cbu-y ciia ntroc FhAp, va xin sai quan ra giu- lay Ihaah tri, Trieu-dinh ben sai quan »guy£n HA Ninh tong-doc lA TrSn dinh Tdc |^ ^ # Um Rhdm-sai dai-tb3n» quan TTnh-bi^n ph6-sir 1^ Nguyen buu BO ft- ^ )1 Jiim ph6 Kh^ni-sai, ra Hi-n(>i de cilng vfri dai-ta Henri ftiviere Ihu x^p moi vi?c. B^i-ta tra IhSob Ha-n^i iai cho quan ta, nhirng v5a d6og qnfin & Irong Hanh-cung. Hai b^n thircrag-nghi mai. Bai-tA d6i 4 (2) Vcaau cd b^i Chlnh-khi ca noi vS vide quan la giu Ib^nh Ha- n^i luc biiy giOr, vii ai hay ai Aa cung cbep rQ-rang. BftL ca Tiy kbdng www. song hur 1JUAandgt;J Niriandgt;t: PllAI* LAV tike ■ KY sv khoao : 1 — mrorc Nam phai nh^n mrac Phftp liao-bO ; a — pbii nhircrng th^iih-thi HA-nrti cho mrttc Thnp : 3— clfil Ihu-oTie- chanh o- BSc-kJ : 4—3110 131 viic Ihurcfog chAnh ff cic nai, vA giao qu)'^n cho ngtrd^i Pliandamp;p cai-quati. Boa Ang Tran dinh Tiic dfi nhandamp;ng khoan Sy ve Kinh. Trieu-dinh liOi-"t!hi, cue quaii c6 nhiSu ngirai ii6i ring Ntrirc ta trong con c6 Lu-u vinli Phuc fl ^ it, tiROandamp;i cOn c6 nir/rc Tan, le niio lai bi lay ma cliiu, B6n tra Iwi khdiig chiu. B^D than|f 10 Ihi rtngTrSn thnh Tuc vfe HuS» <>Qg Nguyen hiru B(S Of lai lam Ha-Niiili tSng-dfic, 3. VlliC GAU CtrU Nir(!)fC tAu . TriSu-dinh la b^y giiandgt; Qghi nirfifc PIi6p c6 ^ cht^m-doat. vft lai [u'crng ring fixibc Tau c6 th^ btnh-virc diztrc miah, cho nfin niiiri sai dng Pham thin Du^l ^ ti(. ^ sang Thi^n-tan cSii-ctiu. ChSng qua I& ngtiiri inlnh hay c6 c^i tinh y-lai, cho Q^n mb di kfiu-c5n ngtroi ta, chit khOng bi5l r^ng uj^uoi Tftu giur nirac Tiu khAog xong c6n di cii-u ai dirorc. Tuy v^y, khfing nbu-ag la Tau kh<5ng curi' du'onc minh ml lai ctbn mudn nhitn dip d^ n:kucrn ti^ng natig I3y nu-drc mlnh. Xetn nhir khi Uianh Hi-nOi Uiat-lhti, quan tbng-d6c Lu-aiig yuang la Trtrang Ihu Thaoh ft ttl: ?# l^m m^l s6 ve Uku vdri vua nh^ Thanh, dai lirac nui r^ag : '* Nirtrc Nam va nxsitc. Tau li£p giap vcri nhau m^ thc-lirc nirtyc Nam th^t ik suy-h$n» khdng c6 th^ t«-chii dirtrc nira^ v|iy ta nftn muan tii^Dgsang danh giac ma dooggiftcac tlnh or Ihirortg- du. Boi khi c6 bi&n Ihl ta chi€m lay uhCrng liiih h vS phia B^c s6ng Hong-ha ». Bori vay TriSii-dlnh nhi Thanh mbi sai Ta kJnh Biru -^ ft ^, Bitang canhTting f^ % -ir^ dem qu4n sang dong a Bac-ninb va o* So-ci-lAy, »ao lai sai quan bd- cblnh Quang-tAy la Tir di^n Hiic ft- ^ «, dein quin sang tipp- ling. 4. QUAN PHAP lXY NAM-BINH. Chlnh-phu Phap' tnrofc cung tuuiSn thu-xep dan dan cho xong vi^c bao-hO or nitffc Naoi, va cho khoi sir chi^n-tranh, nhirngsan ihay Trieu- dinh g Hog khong chiu. lai thSy c6 quan T&u sang dong b 300 - vrfer - NAM SU" - LUCC cac tinh, b^n mdt mat sai 6ng Charles Thomson sang lam th6ng-d6c Nam-ky. d& Ihay clio 6ng Le Myre de Vilers vc Ph&p; mOt mat tiip quan ra cho dai-ta Henri Riviere va Irieu quan khain-str Rheinart ^ Hue ve. Nguyen trir6^c Bai-(a Henri Rivifeic o HcVnoi chi c6 dn 400 linb, sau 3ai li^p dupe 750 ngirai n"^- dai-la ben d5 dai- uy Berthe de Viliere vcri 400 quan or lai giu Hi-n6i, cmi bao nhi^u dem di danh Nam-dinh. NgSy 28 thang 2 nam qui-mui (!8&3>, (hi quan Phap khoi danh thinh. Banh ti> saug dSti tru-a thi qu^n Phap vao thanh; quan 'dng-dSc Vu tron^» Blah ^ (t + 1*0 chay^ quan dS-dfic Le van Diem la tr^n, quan an-sal-sir Ho ba On h IhiiOfng, 5. fii^-TA HENRI RlMfiRE CH^T . Quan la thay qntin Pb&p tiSn binb, va lai cay co quAn TSu sang can. ben quyel J doi tbS h6a ra thS cfing. Mpt mai tiuao tSog-dGc Bric-ninh la _ Trirorng quan Dan JJt jL !3 cfing vcci quan pUo kinb-ltrc'C Riii unNi^n lit *t -^ deni bioh vfe doog of Gioc-gacb, Ihuiic huy^u Gia-l^m chuc sang danh Ha-nOi- Bai-uy Berlhe Ue Villeia dem quftn a Ha-noi sang danh duui» quan quan phai hii ve ph£a Bac-BftDb, MOt m5t quan tigl-che Hoing k& Vi^m -^ ifL ^ sai Luu vTnh Pbiic ^ -^ H, lam ti^n-phong deni quan vD dun^ ff phu Hoai-dijc, il5 d^nh qu&n Phap. Bai-l4 Henri Riviere lily xong Nam-djnh roi ve Ha-nui IhSy quanta va quan c& den sip d^n danh. ben tt'uy^n l^nh USn biah Un d&oh in3it phi Hoai-ditc. Sangh6m 13 thang 4 (hi dai-ta dem 500quAn ra danh & man Cau-giay, bj quan ccr den phuc ff chungquanh do radanh, quftn Phap cbSt va bi Ihircfng UDD 100 Dgir61. &9i-t6 Henri Hividre tir tran. dai-iiy Herthe de Villers bi thur<rDg n^og. O Ski-gdn ducrctin dai-lA Henri Rivitre ch€t, vien Ibdng- d6c ThocDsoD li^ji dien vS cho chinh-pbu Phap bi^t. Luc bSygi^ or Paris^ hai-ughi-vi^n c6n dang do dvr vS vi^c dhnh 1% Blc-kj-. Khi tiSp dirwc dien-bao a SSi-gon ve, nghi-vi?n gUAN NU6C t'llAM l,AV 1[,1' - KV — iiOI lien thu^n cho cliinh-iiJiu (rich ra "> Irieii ju-rri phi'il-lnns; il? chi-ti^u vc vifc binh-plii, v;i !ai thuAii cho nittt vu-n n"-'i' ^ ■'" lam loan-quyen, san^ kinh-lV' moi ^it-c cr Uaf-ky. Cliinh-pliii Phti]'* lien Jitn sang Iriiven ctio liu'-qm'in Eliieu- lirorng JJouet df N;im-ky r^i (hoiig-doc quan-vu u liiic-ky, sai Hai-quan IhiCn-tircrtig Courbpl ilcni ni(>t (icii chifn-Umyeii sang li£p-ung i I:ii ttj any llurmnnd lii siV-thjii [Miap or Ti^m-la ra I^m toan-quyeii. Nfiiiy mSng 3 th^iig 5^ Ihi Ihi^ii-tirmij^ Honet i.ii;in '2W liniti tay. 300 linh tap ra den Ffai-phuiit^. iJxp liVc thieu-tiruTig siVa- sang atr chouj; giir o^ Hw-noj va u- N;im-Jinli, va l;>i chu Geurges Vlavianos ( 6ng Ki6u ) hi ngirtri iheu lOu-pho-X^h'ia ngay truffc^ du-crc phc'p mfi liiih ctr vaug di lam Lien qiiun. Quan La dem quan vS dinh quftn I'hap u Ha-nni, t> lliii- pliuiig vh 0- Nani-djuhn nhirug ch6 nuu cftng lliit( l>ai. Quiui Us bay yidf khOu^ c6 Jhuny-nhSt, ;ii dirtiy Itni mi; duac r.uni b:i Uam nifirffi, chci lining yirtrm UKm*= i!,uiM di Jjinli, he ]ihni do vui bu plial dan triti pEi:i Lhi xO-dav ahau ma chay ; con cuian ciia nli^ vua ilij khCrng c6 Iu)'^eii-Mp, s,iinQ dai-hac Lo^ii la sung Co, simg tay thi it va xiiu. Nhir Ui« thi thong lam stio dirtru voi quan Phap la quan da (|i«:n daiih (ran va lai c6 dii sung-6hg linh-iihue '/ Briy giff cui)c hoa doi ra cli(>c chien, suy-[>hi'i <'t Sai-gon duoi quan ITi^h-sLr Viet-nam la onp X^iiyen lltaiih Y f^ A i^ vS Hufi, Tiong khi vi^c nircrc dang r6i ca len idsir the, lhi vua DiTC-t6ng niiil. Xgai mat ngay 16 lliang 6 nam qui-miti (18S3), tri-vi dirorc 36 nanij thp 55 Inoi, ini£u-hi^a la L>iro-£6ng Anii- hoAng-dS A ^ ^ t -?-. w sanghuong.vn CHITON G XII cuOc bAO'HO ciiA tiV&C phAp J. Sot ph?- lap a Hue : vua Hi^p-hoa 2. Qtidn Phdp I6g cira TftuAn-Qn 3. H6a-nuc nam qai-mOi { JSSS} 4. Viic ff Sdc^ky 5. Vua Hiip-hoa bi giii 6. Vua Kien-phuc 7. Sir danh lay cdc ttnh u Biic-ky S. Lag tinh Son.iat/ 9. Lag thaith BSc-ninh 10. Lag Htrag-hoa it. Lag Tugen-quang I'i. Hoo'ir&c Fournier fS- Hoa-ir&c Patenoirt Ihdng S nam giap-tMn H. Vice Trieu-chinh <J Hue 15. Vua Hani-nghi 1. SLI- PHE-LAP Of HCfi: VUA HIF^P-HOA. IJan-tricii nha Nguyen iruyen ngdi dSn hSt ttcri vua Dirc-tdng tlii mat quySn tur-chu. Nir6c Nam lir do thudc vS nu-oc Phap bao-ho. NghTa la ngOi nha vua tuy vln c6n, nhirng qnyen chinli~tri phai Iheo chinh-phu Bao-h6 xSp-d^L Ay cung vi Ih6ri-dai bi^n-dBi mh nj^irM minh kh'dn^ bi^t bi^D-dbi, cho wb^a xt<bc minh ni6'i Ihaoh ra suy-d&i. Va luc ^y if Bgoai BSc-ky Ihi roi-toain, o trong Trifeu llii quyen tbiiD chuy^n-ch^, boi v^y cho n^n lai siah ra lam vi^c kho-khSn (1). (1) Nh'^ng chuy^n cr )ron>f( TrJeu luc buy gia, phiin nhieu l» iSy b (fuyen tr Hgnh.Thue.ca -^ 1? ■#. » cua Le-ian N(tuyen Nhitcrc-lhi ^ -fK Kf -^ ^- Ba ay In mol ngum cung-phi cua vtis Dirc-long sAU liBii lam Ihu-ky cho ba Tir-dy, cho nen nhung viec troag Trieu ba ay bi^t dir^c ro. — 303 — www.songhiJong.vn 3(M — X'I$T - NAM St> ■ LVQC Vua Duc-ldng kh6ng cy con, nufii 3 ngtro-J chau lam con nu6i : Irir&ng la ong Duc-dirc H ii (2), phong Thyy-quoc-cong JA ei ir, Ihu: la 6ng Chanh-mOng iL If., pliong Kien-gian^ qu^n-cAng g- ii iqc w, bo In 6ng Dur&ng-thi^a ^ 4-^ J^^' ^&^^ 5§p mal, c6 d5 di -cht^u .n6i rang: diic-tinh 6ng Duc-dirc khdng dang lam vua, ma J ngai mu<in lAp 6ng Dir&ng-lhMn, ohutig vi dng ay ciin bi^, ma vi^c nirbrc cSn phai c6 vua lira tu&i, clio nfiii phai ISp con iriro-ng. Ngii lai cho Tran tien Tbfinhf^ j^ ii.. Nguyen vSnTirfrng ft X if va Tfla tliiitThuyet J§- T iSl. ^^^ phy-chinh. Birg^ ba ngay (hi Nguyen vSn Tu-crngvuTfln thStThiiy^t dBi I6r di-chi?u, bo 6ng Duc-dtrc ma ]$p em vua l)irC"t6ng la Lang-qu5c-c6ng ^ ^ V l^n lam vua. TriSu-lhun ngcr-ngac, khdDg ai dam noi gL, chi c6 quan ngur-sur Phan clinh Phting /I- ^ i£ diiJng d^y can rSng : ffTu-quan chira c6 tOi gi ma ld,m BTi [email protected]]^p nhir thS, tlii sao phai leiandgt;. Nguyen vJkn Tucrng vi Tdn that ThuySt Iruyen dem b^l giam Ong Phan dinh Phung. rdi each chijc dikandamp;i vS. Landamp;ing - qu5c - c6ng, hiiy Hong Dsit i;^^ ^ I^n l^m vua, d§t ni^n-hi^u la Hj^p-hua iS^ 4^. Con 6ng Dwc-dtrc Ihl dem giam a DMC^diJc giang dirang t ik Hh iC- 2. QUAN PHAP LAY C1andgt;A THUAN-AN. Vua Hi?p-h6a vvra l^p xoDg, Ihl i^n To^n-quj-en miri Ik ong Harmand den Hai-ph6ng, r5i hOthai-qu^n thi£Li-Eir6-ag Courbet va luc-quandamp;n thi£u-ttrdrag Bou^t. dl bandamp;n-dinh moi- vi^c, Binh m^t m$t thl thi^u-tu-^g Douet dem qu^D I6a d^nh l£y don pbu Hoai ; mOt m^t thi thiSu-tuorog Courbel dem iandamp;u vko 6kah ]&y cu-a Tbu^D-uo, dh bat tri£u-d)nh phai nh^n niro'c Pbandamp;p bao'bO- (2) DuC'duc, Cbanli-iiiung,. Otrlrng-tbiln la Bn nha hoc cua nbfriig dag Hoacig cod nuoi vua Duc-l6ng goi 1^ Dijc^dtrc dircrng, Chanti-mong du^og^ V. V. Liic cac 6ag Ifaang tiy cbua dugc phong thi agttiri ta Cli iSy t£n Dhandamp; boc mji joi. www.songlnjong.vn CUOC liAO4!0 Cix Nlrandlt;VC PllAP -30G Ngay 12 thing 7, thifn - lirfrng KoHet l^n «]fluh qufln c* rfcn or man lang V6ng. Hai ben fhnh nhou non ba Tin,'iy (rM. San quflii cfr den phi'ti lui Un d*ing o" dftbi F'hhn(i_ Nbirnj^' vi Itic bSy gi^ nixifc lu l^ii to, dfi vfr cho mn quttn Phap khiiig tiSn Ifn dirwc. Ng4y 16, luc-qo6n Iruny^tA Bnonval o" Hai-phi'ing dein qiiftn l^n lay th^nh Hai-dircrng. QuAn PliAptuy thiing, nhu-ngqufincft-dencOn manh, ni^nchi thiSu-tiriyng Bou^l phai rti^n ve Paris xm them qu^n tiSp-iiag. Trong khi luc-quftn thigu-Urfrng Bouel U^n quAn dinh tai BSc-ky, thi haUquandamp;n thi^u-tirfifng Coui^bel ciing v/fi vifinToiin- quyen Harmand dein l4u vfto danh cira ThuAn-nn. tir ngay IS dSn cy^y 18 th6ng cất cánh Ihi thaoh Tran - hai vtr. Quan Irao tb^nh la L* ST #. ft. L^ ChuSn ^ i^ fij Ir^n, Lam Hoandamp;oh i|L S, TrSn thilc NhSn f^lt *i fe !hl nhay xi6rig s6ng tx tir. 3. HdA-l?6fC NAM QUi-Mtl (1883) , Tiifiu-dich thSy aij nguy-cSp, liSn saiqiun ra xm boa. Vifin Tnan-quyiSci Harrnand bSt quan ta phal giai binh ca raoi mrU rSi cting vW 6ng De Champeaux landamp;n Huandamp; d^ nghi hOa. TriSu-dlnh sai quan Hii^p- bifiu htru-trl k TrSn dlnh Tike ^ Jt -f lAtn Khftm-sai loan quyen, va Nguyen trong Hcrp fH, i^ ^ lam ph6. dS ciing vii quan Ph^p h6i-nghL Ngay 23 Ihandamp;ng 7 thl tct h6a - vcrc l^p xong, ci^ cbir dng Harmand, 6ng De Champeaux, 6ng Tran dlnh Tuc vi Ong Nguyen Irong Htrp ciing kjf, T^ liOa-ir^ Sy c6 27 khoaa r Khoan iha nhSt ndi rAng : NiF^c Nam chiti qH^q nuifC Phkp bao-hp, c6 vi^c gl giao-thi^p v^ ngoai-quQc, thl pbai do nird^c Phandamp;p chu -tru-ong . Khoan thu hai : Tlnh Biah - tbu4n thuOc vg Nam - k^. Khoan tha ba : QuAn PhAp doDg giir a oiii dfeo Ngang vi 6- Thu^n-an. Khoan Ihu' sau : T£r tinh Khinh - h.6n ra dSn dfio NgaDg liii quy^n cai-tri thu^c ve TriSu-dlnh. Nhirng klioaQ sau aoi rSng vi^D kbandamp;m - sir ^ Hu£ dtrcrc qiiyen tir-do ra vko y£t-ki€o ah^ vua. C6a d^t Bandamp;c-ky k£ tit 306— VJ$T-NAM sCr-HTQ^C dfeo Ngang tro- ra Ihl tiirdfc Phfip d$l c6ng-su- ( 3 ) o* cfic tinh d^ kiSm soit c6ng-vi^ccua quan Vi^t-nam. Nhirng ngirfri PhAp khdngdu-v^o vi|c cai-tri atroDghat. Tfir h6a-irtrc sy ky xong, gwi vS Paris dJ chlah-phu duy^t y, rBi mM h6-giao, nghTa Itt mifi (uy^n-cAo cho thifin-ha biSl. Ong De Champeaux & lai HuSf lam khim-su", viin Toftn-quyEii Harmand ra BSc-ky db kioh-Jy vi^c d^n^li-d^p. 4. VlfiC Cf bAC-K^. Trifew-dloh & Hue nhan hda-irifc Kong rSi, sai quan Lai-1andgt;0 Thirtrng-thir Nguyen trong Htfp Um Kbaifl-saidai-thau, quan Cdng-b^Thirong-lliirTran vS.ii Chiian f^ ^ S^ vii quan L^-bO Iham-tri Hting Phi :ft K. Um ph6 khandamp;m-saii ra Blc-k^" d£ ciiDg viiri vi^a To^a-quySn Harmand hi^u-di;i Tihan-dan vS bai quiin-lhir 6 cac nod. B5y g?.ir a BSc-kj' c6 quaa nhA Thanh Ik Birong ciinh Tung JS -^ i^ d6ng or SoTQ-tily, Tur di^u Hiic ^ Jt ^ d6ng & Bac- ninhK lai c6 quan c^ den ciia Liru vTnh Phiic JfJ ^ il ddng & dSo Phfing. TriSu-dlnh tuy c6 chi ra truy^n cho quan ta phai nit quAn v^ HuS, nhuagqufin ta cda c6 nhiSu agacfi mu6n y nuixc Tuu mh chandamp;nQ giu v^i qufln Phap, cho ntn kh6ng ai phuing chi. Bori v$iy cu^c chiSQ-lranh ff Sac-ky mai ktictng song dirg-c, 5. VOA HI^P-HOA B| GlfiT. 6 trong Hu€ Ihl vua Hi^p- h6a cuDg mu6n ahif chlnh-sandamp;ch bao~hg d^ cbo y^n Dg6i vua, nhn-ngcac quau c6 nhi^u nginri khOng chiu, vi. lai th^y Nguyen via Tirdrog v^ TAn thSt Thuy^t cIiuy^D ch^ thii qu;&, mu6n dtiDgkS mh trir bo di, hkn dandamp;i Nguyin v£q Tufrng sang l^m Binh-b^ Thircrng-thir. T6n thSt Tuygt Um Lai-b^ TbifffDg-thtf, d* bfift binh-quy€n cua Tda IhSl ThuySt ( 3 } Resident lire i !iru tru-<]U»n, nbvnfi lik: b'ly gi6- ta chira quea dfiiijg chfl- ay, vj oban cu chir consul clio nen m^i dung chii c6og-$u'. cuOc bAo-hO ciih NUfrc phAp — aw Hai Dgw^i thSy vua c6 lOng nghi, acr d^ Uu thiioh vg. bim v4o tftu v6i bi Tir-du ThAi-h^u iS ■**■ :<^ Jandamp; ^1^ I^P "iag Dirong- Ihi^n 4- 4t li^ con nu6i Ihur ba vua Dijc - tdng, rtji biit viia Hi$p-h6a dem ra phu Ang Di|c-du'c cho uCng thudc <]<»c chSt Vua Hi^p-b6s 14m vua dtrtyc hern 4 thang. sir goi h Ph£- di * -¥- . Nguyen van Turing yit T6n thSt Thuygt da giSt vua Hi6p- hrta rSi, lai thfij- quan PhM-chloh TrSn lien Thfinh ri >!: 1^ kh6ng theo y mtnh, cutig sai ugtriyi giel nflt. 6. VUA Kl^N-PHUC. Nghy mong 7 thaug 10 ii5tr. qtil- m^i (1883). ODg Du-anfi-lhi^n. hiiy U U-iig BSng ;| fr Iftn ugdl Iandamp;m vua» d$t niSn-bi$u lA Ki^n-pbuc jt H ■ Bfiy gicr ngM mandamp;i t6 15 tuoi, vide gl cung o- Nguyen vau Tirirng va Ton UaSt Thuyfel quy^i-diob ca. Of BSc-k* thl Hoandamp;ng k^ Vidm -^ fg ;^ c6n d6ng lai Soti- tfly, Trucr(ig quang Ban ?^ ^L 19 c6n d6ng tai Bac-ninh. cung v^ qq^n TAu chE^ng gifr quAa PbAp, Vi6n Kh^m-sir 6 Hu^ Ifiy difeu dill iFAcb TriSu-dloh. TriSu-dlnb lai cA du ra Iruy^n cho Hoandamp;ng k^ Viem vi rrittrng quang Ban pbai v§ Kiah. Ckc quan bandamp;y giv cilug c6 dng ve. ciing c6 Ang d^P ^n tra Trifeu-dlnh, r5i bo^c di chi^u-mO nh^ng nghla-dGng, ho^c di theo quan nha Thanh, d^chfing nhau v6i quAn Phandamp;p. Biy gii/ c6 quan dS-d6c Nam-dinb lA Ta Hi4n # ft lanh chirf de-d6c cua T^u, vh quan an-s^Ustr Pbam vu M^n <;t n(|. j^ vk quan tri-phu KiSo-xircrag Ho^Dg van H6e -jt" X «. ^"^ chu-c mandamp; di ; quaa tan-ltrorng quAn -v^ ir Soru - tgy 1andamp; Nguylo thi^n Tbu^t f^ ^ ^ bo ve Hai-dirorog, di mO qufte dj ch6ng vW quandamp;n Phap. 7. Sy bAnH lay CAc TINH 6 bAC-K^ . ViSn Toftn- quySa Harmand ra Bac-ky sua-saag su cai~tn, I4p ra ubiing dOi linh (uSn-caah, tac goi Ik Hah kh6 xanh, Ai phdng giu tkc ntri, vA bai Unh cor v^ng cua thi€« lirdmg Bouet da cho m$ 6uandlt;rc may trSm, vi nhirnfi linh ay hay circrp phS diin gian. Nhimg vi vifin Toati-qnyen xam vao quyen quan binh, cho afin Ihi^u-lu-orng Bouel ISy lAm bSt binh. Ngay ni'6ng m6t thandamp;ng 8, thiSa-tuing defti quandamp;n Hn d^nh cd- den a dbn Phiing. Hai bfin danh nhau rat dir. Quao CGT den tuy phai lui, nbirag chira thirc thua. Thieu-lir6Tig thSy dAnb gi$c chira dirorc vk Jai c6 « bSt h6a voi viea ToAn- quySn, b*:n xia vfe Phap, giao binh-quyfen l?i cho lucHjutka dai-t^ Bichot, Du-QX it Uu, c6 quSia ii£p 6- Sii-g6a ra, d^i-tk Bichot bfia v^o ISy tinh Ninb-binb- 8. lAy SON-TaV . Ngay 25' thing 9, chlnh-phii Ph4p dien sang cho hai-qu^n thiSu-ttrii'ng Courbel lam thong-dOc quan-vu, kiem chirc Toandamp;n-quySn o Bac-ky. Vien nguyfen ToAn- quySn Harmand xin i-e Phap. Til d6 vi^c binh-nhung, vice cai-lri vi vi^c giao-thi^p, or ca tay thieu-tircmg Courbel- Trong khi thi^u-lr6Dg cOn phai i^u'a-sdQg rtioi vific va den quftn tiSp ct PhAp sang tbi quan la dem quin ve dinh Kai-dirang, d6t pb4 ca ph6-xa- Quaa Ph^p nghi tloh-than thong vtri vSn-thfln, h^n btd day vandamp;o Cfln-16n. B^D khi thifu-tirandamp;ng tiSp du-gc quftn or b^u PhAp sang* s6 quan Phap o- BSc-ky bSy gifif dtrtrc baa 9.000 ngird"!, thi^u-tir^ng chia ra ium hai dao, dem ca thuy-bO (i^Q l^n dandamp;nh th^nh So'a-tandamp;y. B^oh tir gang ngAy 13 d^o h^t tigay 16 mfri bei dvgc thaiih. Quandamp;n c6^ dea ch5ng gi{r hSag lim^ nbirng quandamp;a Tiu vfi quAn la IhSy aUng cua Phip bSn Idn maah. qu4, deu bo Ihlmb nit ISd man ngirorc, qudu ca den cung phai chay theo. Tr^n £y qaan Ph^p bi 83 ugirfyi tir trdn vandamp; 31{)i ngirM b! thirong. 9. lXY THANH BAC-NINH . Quia Ph6p tuy da llfy dvgrc Scrn-t4y, nbirng quAn TAu cftng rgfty cAng sang dCng, Ihigu-ttr^g phai chd' c6 qu{ln tiiSp thSm mtn di dAnb ch5 ClfOC BAO-IlO GUA Nr6C PHAP - 30» khac. B^n Phup lai sai myt lu-"Joan -(Jl |#| (1) sang HSt;^ky Vik 3ai luc-tiiidn trung-tirang Millol sang lam [h6ng-d5i; quKD-vu Ihay cho hai-qudn thieu-tii-Omg Courbet- NgAy 16 ttiatig gi6ng nam giAp-Ui^ii ( 18S4), thann^lirfrng Miltot sang nh^n churc, thiSu-tu-tmg Courbel dircrc (hdng tt hai-quao trLing-Iircrng vA lai ra coi hai-quiin de giii- m^l b^. Bay gia quAn l^hdp ca Ihay diro-c ho-n I van 6 nghin ngir^ v^ 10 dni phao-thii, chia ra lam 2 lir-do^n. Mpl lir-doaQ 6 bfia hCru ngan sOtng H6ng-ha (hi dong & Ha-nOi. c6 thi^ii-tir&ng Hri^re de I'lsle coi ■ mot ICr-doaii a htn ti ngflii song H6ng-ha, (hi dong o HilUtitrtmy, c6 thiSu-lirtrng De N^grier col. Bay gi6r con dircVng tiir Ha-noi sang H^c-ninli, cho nao cung CO qutm Tau vA quan (a dong. ThSng-tiromg Millot beo truyen Ifinh cho thiSu-tu^ng ISri^re de I'lale dem quan qua sOng Hung-ha, r5i theo song BuCng ( lji- la sOng Thi6n-dirc ) di & pliia doDg. Con loan quan cua lhi&u-tu-6ng D*' N*-grii:r Or Hai-du-crng, di tau dSa Pha-lai len b6, d§ (iGp vao vai loan quiin ciia thi^u-lu'dng Brierc de I'lsIe, roi co thuy-hg theo s6ng Calu (s6ng Nguyet-diic) liSn len d^nh BSc-niuh. Hai b^n khai sy danh ahau lie ngiiy U thang 2 deu ngay 16, thl lity dtiac Bap-cSu. Quan T^u thfiy qu^a Phap ,ch|iD m£t dirorng l&n T^ng-san, b£:n bo B^c-ninh nit I6n lan Thai-nguy^n. T6i ngliy 16, thl qnfkn Phap vao thiiah BiSc-ainh. Tr^n Sy qu^n Phdp chi mSt c6 8 ngirdi ra 40 ngLTori hi thu-ong ma th6i. Thi^u-twfirng Briere de I'lale dem qufin i&n danh Y4n- Ihg, rBi dSn ngAy 23 thi Ita. iSy th&nh Thai-nguyen. 10. LAY HLrNG-H<iA. H^ diroc th^oh Blic-mnh vft Ib^nh ThAi-nguyin rSi* qufto PhAp quay vS man sdng HBng- (iy Mdi m^t Itr-^JaSn (brigade) c6 bai Te-quao, flp chitng biy (am ngtilQ iif[u4i, co chirc Ihieu-tiraraf ia. Kai Ift-doiu Ik mpt sit- do^D ( division X c6 cbiTc: tning-tiro-ng coi. 310 — VllfT - NAM SU" - LUg-C hd Ak danh Uy Hirtig-h6a vk Tuy^n-quang. Thi^u-(ir6fng Bri^re de I'lsle dem lir-do^n Ihu- nhat thco con dircmg Som-tSy l^n Hiriig-h6a, rSi dim tran cr ben nfty a6ng Ba- giang. Hai ben khcri su daiih nhau lir sang tig^y rSm lliQiig 3 dSn 2 ^tf chiSu ng&y hOm Sy thl qofln Phap sang s6ng or cho gSo dia-hat buy^a BJSl-bat. Chin gicr sfing ngay 16, Ihi Ihieu- tir(mg De N^grier dem lir-doan thir nhl ti?p dSn, ca hai lir- do&o cung hop hjc ti£n l^n danh. QuSn Tiiu v^ qu^n cir den tbiiy th? khODg cfa6ng diroc, b&n dflt ca ph6-i6, rSi bo thanh Htrng-b6a nit Ifin man ngwoc, G6n bon 6ng Hodng kg Yidm Ihl k^o I&d man nii!ii, rSi di dtrcrng thirmig-dao rtit vS Kinh. Tnra ng^y 17 thi quan Fhap v^o Ihaah Hirng-hoa, L^p tiTC thiSu - ta CoroQDat dem mOt tonn quaa lia danh ph& don V^ng- 11. lXy TUYtN-QUANG. Lay xong Hu-ng-h6fl rBi. chi c6n c6 thfinh Tuy^n^uaDg Ik chd qu^D c& dea c6d d6Dg giir. Th6ng-tiraDg Millot b^n sai quan dem tau di d6 xem s6ng Ld-giang tau thuy l^n dirti-t den dsku. Boan roi sai tnmg-fa Duchesne dem dao qu^D v Hu'ng-h6a va va^l doi nSm chi^c t^u binh 16n danh Tuy^n-quang. Qu^n cia Irung-la Duchesne dong 6* Vi^t-lri khod b^nhtirhdm mSng'S Lhang 5 d^n ngdy m^Qg S tbi d£n Tuy^n-quang. Chi danh dp m6l gior dong-ho thi qudn c& den bo Ihanh chay, 12. HOA-U-OtC FOURNIER . B3y gi& tuy cac tinh a man Irung-^chHiu d£f Bac-ky d^u thu5c v^ quan Ph^p cai-quaD ca;, nbiTQg quAQ TAu c6n dbng & Lang-strn, Cao-b§ing vk man Lao- k^y. Boi v$y chlnh"phu Phap mu6adung each giao-thiep ma trang-trai v6fi niro'c Tha^ d£ chlnh-phu Tku nh^n cuOc bao hq cua autre Pbkp a nirtrc Nam cho xong. m nh5a b^y giof c6 hal-qu^ trung-lfi Phap lein Ifi Foumier queo mfil Dgircri ntxirc Due t6n lA Detring lum quan ben TAu coi vi^c thircdg- chAnh 6 Quing-dOng. Detring vOn th^n vbi quan l6ng-d(Sc Tnic-l^ t& Uf h&ng Chirorng 4. ;*4 i^. MOl h6m D^trmg [email protected] trung-td Foumiei n6i chuy^p vi$c hiia v6i nirctfc Tau, iHtii&g diAo ve cho Ly bSng Cbuang bi^L Hai b^n dfeu c6 ^ mutia cho im chuy^n. CUOc wao-hO cOa Ntrac piiai* — :<ii Chlnh - Phu Phap b^n sai Irung-tn rriuinier Ilmi Thifin- t&a d5 ciiny vcrf Ly lionj^ Clurcru^ n^l Utiu. i^^n n-.;-!/ IS thing 4, niim giap - IhAn ( 1MS4 ) Ihilap aug 16- InHi-irtW-. Bai-llrwC rfing inrdrc Thu Ihuflti rnl qiian iJ(jii{< Or B^C-ky ve, va tir dSy ve sau chinh - phu Tan thu^n nhdn ttr gia{>-tr6''i: cua turcrc Phnp lAp viri nircrc Nqhi. Nghta lu niciSrc Tin d^ cho niroc Phap dirac tir-do x^p-dill moi viei: vr dSl 13. H^A-iraC PATENOTRI-: TRANE^ 5 NAM GIAP- THAN (188^1). To gifto-uy-c kj j;ony thi trune-tft Foiunier di^n cho IhGng-tirfim^i Mtllot <r Bfic-ky hi6t sir h6a-u-trc da xong, mi qufin TiUi o" Bilc-ky phai riit ve. Lilc b&y gitf cong-su nirfro Phap 6- B:tc-kinh lA 6ng Pa- ten6tre drb^n Ph&p aan^, di qua dgn Sfii-^6n, chlnh-phu or Paris di^a sang aai 6ng Sy ra Hud sira lai t6 hoB-ircrc cua 6ng Haimand da kj^ ngfty 23 thing 7 nflm qui-miii ( 1883 ). Ong Patendtre vft dng Rheinart ra Hug cung vM Tri&u- ''dinh thirOTDg-Tighi mlEy ng^3', rSi d^ii Dgay 13 thing 5 nSm giip-fh£tn Id Dg^y mong 6 thang sau nSm 1884, dng Pile- ndlre ciing viri 6ug Nguyen vSn Tiraug ft. X tf » Ong Phatn than Du4t ^ tii- i£. va dag T^D-th^t Phan Jf. f ^ k^ tdr hda-irac mixi. Ca thay ctV 19 Icboan. d^-d£ thl cung nhti tif hd&'niyc cua 6cg Harmand, chi d&i c6 m£y khoan a6i vS tinh Btnh-thu^a I'i 3 tluh or ngoii d£:o Ngaag 1& Hi - ttah, Ngh^-an, Thanh-hia vSd thu^c t& TruQg-ky. Tir h6ei~ir{fc ky xong^ 6ng Rheinart a lai lim KhSm-su* it Hu£, vi 6ng Pat«n6tre h^i ca cic qunn, b^t dem cAi aa cua T&u phOQg cho vua Vi^t-natn, thut be d5u l^n mi huy di» nghTa lit tir dd nirorc Nam fhu6c v^ nu-<rc Phip bao-hOt chu kbOng th£n-phitc nirorc Tau aura, H6a-iT^c kj' nim giap-lhin li s&m 1884, Iji h^a-v6'C cua TriSu-diuh or Hu^ kj vM ntr^c Phip c6ng nh^a cuOc bao-hO _- --^- * * 312 — Vt$T-NAM SLr-Ll7QrC CUB. Ph&p vi chia uut/c ra I6m hai khu-v»*c 16 Trung-ky va Bfic-ky, Tuy hai ky ciine Ihu^c vfe quyfen bao-h<i cfta nirfrc Phap, nhiTflg m6i kj- c6 int>t each cai-tri kh^c, vl sau dSn dan hOa-u-drc nam 1884 cung mSlca i'-ngbTa, vi th«c qLiy6rt vfe chinh-phii bao-bO h^t ca, Trifiu-dlnh a Hu^ chi %iv cAi hur-vi m^ th^L Nu-frc Viftt - nam ti-ir^fc kia, lu Nam chi B&c ]& mut^ c6 cAi tioh zkch duy nhSt horjn ca cac nii^c khac. V3n - h6a, lidi- sir, pbong-tuc ngOa-ngtr di^u 1^ mOl ca, mandamp; nay Ihandamp;nh ra ba xir: Nam-kJ, Trung-ky >a Bac-k5' ; ni6i ky c6 molchlnh-sich rifing, lu^t-1^ riiSng nhir ba mr6'c v^y. Th^m chi luc dSu ngiroi ky nandamp;y di sang ky kia phai xin giSy Ihflng-handamp;nh mdi di dirg-c. Ky nghia 16 xir, [akhu trong mijt nir^rc, chii- kh6ngc6nghTa 1^ Tivifc. M^t nurtrc ma tarn phan ngu liet la Dbir th€, that la ni(>t mdi dau long cho ngircri Vi^t-nam lii dfin mAt niri/c dli C(* mi>l licb-sir ve-vafkg ]jandamp;ng m^y nghln nSin- !4. VI$C TBjfeU-CHiNH Q HU£ . Trifeu-diah luc bSy gicr vi^c gl Cling do o hai quan phvi-chtnh li Nguyen van Tiffirng vd T6n th£t Thuy^t dinh-do^t. Tdn-lhStTbuy^t la ngu6-i linh ndog-nay, dir~d6i m cfing khi€p-si7. Nhirng tai-oSiDg llil kem, tn^ lai nh^l gan, cbo nSn da nghi vk hay ch6iu gi^L Nguyen vandamp;q Tircrng U ngircri ir Quaog - ^^L^ thi dd cu- - nhlln nam Tir - dixc thu 5, th^t Id m^t ngiWyi c6 lu-iri, gioi nghS giao-thi^p, nhirng chi c6 tinh tham- Um vA l^i i^D-nhSn. Hai dng ^y chuySn giir Iri^u-thlnb. Quan-lai thi or tfty Ang Tirdmg, binh - quySn Lht a tay dng ThuySt. Nhtrng mi, thiT^ng vi^c gi cung do ct dog Thuy^l xui-khi£n ca. Trong TriSu lit hodng-thAn qu^jc-thkh cho A€n ckc quan, at c6 di^u gl trhi ^ hai C^og lEy Ift hi giam-ch£p hay ch£tn-gl€t ca. 6ng ThuySl thi m^ quAn phlin ■- nghla dd giandamp; mlnh, vA thirandamp;ng hay ligru ding nghi-v^ cua vua ; *ng Tirdrng thi chiu fiKn hdi-l^ cua nbirng nguixi Khandamp;ch, cho chiing n6 dem ti^n CViC GAO ■ iH) CL'A >.l'iJ(: THAP - :^lJ senh, li rnandlt;>t thii tieti iiit^ii-hi^u Tir-Jtrc, niuii^; vi'i xau, (tiic u- ben T6u dem snny. bSt dAn phai tu'^u. Ai khiandgt;n^ (iihi thi plitii t(>i. Vii liic a}' Min hiiy t:6ii fr*j tniii Lhu-,T !>i^t gl, cho ut'n hiii ong lai cAng chuy6n-cli() lAni nir!!. Vun Kifii-phuc tn iig^i vira ttircrc: ho-n H tliiinf;, ilt-ii n^iiy mSng B thiin^ lir nfim fjiap-thfin (1884) llii phai h?nh nmt fi), migti-hi^ii ]a Ciian-t6nt; Nglii^hoatifj-d^ ifl ^ R S. -?■- 15. VUA HAM-NGKl . Viia Ki^n-phuc mril, dangle ra con Tiu6i ihir hai cua vua Diri'-tfiiin la rtri[i CJifliih-m6nj^ I6n nfli ng6i till phai. Nhtriig Tirffnt^ a';i Thuyt't kli6iit; niurtn h^iingiriri irn tuoi, ncr ininh niSl qny^n, b^n (.-hun ngu-oi cm liiig Chanli- mony la finy [.J'ng Licli ^ j|, mtn 11^ tuoi, lap lO^n lam vna, iJ?it nien-hi^u k ILhii-nghi jtlf. J, Vitii K.hi^m-5ii Rheinnrt tnrtrc ila tir (^iiiy -Hinjj clio Trieii- dinh lln? rSn{j : Nam-lrioii cu lAp ni Ie^h lam vwn, llii phai xin pli^p nir{rc Phap mod dircrc. Nliiriig Tirtrny vu. Thuyfet ctr I'r- lien lyp v lu, kliung dm vit^n Khain-.siV biet. 'iSn Khim-sur niiiv v;ky, viel thu ij m-noi. 'I'libitg-ttTtrHg MiMoll btn sai cliiVc lham-n>u-u 1^ das-tD TiucrritT dem 600 quan vit mi)l d()i phao-binh vho Hu^, hiit tvieu-diDli phai xiti pli^p l^p Aug U'Tig Lich Ifin Ifim viia. Tu-fifng v& Thuy^t lim Iw ?:in ph^p b^ng cliir noui jjiH sung b&n Kham-sir. Vi^n Kbilii}i - SIT khOa^ nghc, bat phai lam bSng chif NUo. B?n ngAy 27 thang 6, dat-ta va vi6n Kham-su- di cira chhih vio di^aRin 1§ phong ^■l^o'llg cbo vu(i H^m-nglir Xong roi quAn Pliap lai Ira ra HA-noi. (5} CA chuyen ii6i r^ng : Ktai vua Ki^n-phuc se mtnli, nStn troag dJ$n^ aSm thily Nguyin vin Tudrng vto trong cung, Dgli Co qaa'Ol Jng. B^A ngAy hdm sau, tlii ngai ngO lhu6c mil mSt. CHUONG xra chi£n-tranh v&i Hu-^c tAu i. TrAn Bac^ti 3, ^oiih Phuc-chda p^ pdg Bii-loan 3. Tr^n don Cha vA don Kip 4. Tran Yin-boc 5. L£g thAnh Lgng^cfR 6. Tfi^h Ttisin.qaang bf uSg 7. Mat thdnh Lang-son S. Hoa-irdc ThUn-ldit I. TR^N bAC-LI^. (T B5c-kJ M quaa Ph6p lixong Ik vi^c h6a-ij6rc viri nuixc Tku da xong, chi c6n dori DgAyqudn Tdu nit v^, thl }&a thu-tih^Q l^y th^nh l4Tig-5ap, Cfta-b&ng vk Lao-kfly. CiJ theo nbu- tir hda-irfifc cua EruDg-tA Foumier ky 6^ Thi^Q-tAn, ihl vao cbirag rSok th&ng 5 quan Tau 6- Lajog- aon^ ThSt-th^ V^ Cao-bSng phai rut vS, V$y dSn cudi thftngS, thl th6og-tu6rng Millot sai trang-ta Dugenae dem 1. 000 qu&n fep thu I^ cAc IkJiiih Sy. Ngay mung mOt lbang5 nhu^n Ihl 'qa&n Phkp Ua d£n di^a &£c-I^ jb jl ■ KJii qu^n PhAp sang qua aAog Thuomg^tbl quftn T&u b£ii vao quln Phap, phai ba Dgu£ri bi thirang. Bircrc mOt ch&c bio quAa Tiiu sal ngudi dira Uiii sang n6i r£ng quAa Tjiu da hiSt cA hda-iKrc, nhirng chira dirqrc I^nh rut quin v6, v^y- xin hoaa Ieii 6 ngAy d5 doi !inh B4c- kinb. Trung-ta Dugenne kb&ng cbiu; dSo qua Lrtra, truDg-i& cho ngu'6'i du-a Ihir saog bao quftn TAu ring: trODg m^l gi* n&a •m& qu&n Tau kbdog rut vS thl quiko Pb&p ctr vi^ ti€a Ida. Bo^n r&i trung-td truy^n l^ab tiin biob : di duorc niOt liic, thl qufta T&u phuc bai h&n dir£mg b4n ra. Qu&n ?b&p dAo tr^n — 315 — www. song hiJong.;'n 316 — VI$T - NAM Sfr - LVQC d&oh nhau d§n tfii. Sing nghy h6m aau, quAn Ph4p thSy quiw Tflu sSp v^y ca bSn mSt, bfen rut v6 b^n niy afing Thtrffng, de dtri quAn ciiu-vi^n a HS-nO' l^n- Trio Sy quAn Phap b| 2S ngirW tff tr4a, 46 ngirfiri bi tbircng, c6n ahirag phu-pben ch€l kbOng bi€t bao nhi&u m£i kS. Thaug-tirfrug Millot tigp dirofc tin qu^n Phap Ihua a Bic- 1$, li^a aai Ihigu-tir^ng De Ndgrier dem 2 dai-d^i quan b6, 2 d^i phao-biah v& m^t (oan cdng-binh di dirang Phu-lang^ thuro-ng qua l&ng K^p, 16q liep-urng cbo tmng-la Dugenne. Khi ti^p dircrc qu&a cufl trung-la roi, thSng-tirang MiUot triSu tbi^u-tircmg De N6grier vS Hft-oOi. d£ ch6^ Ifiab vA quftn ct bSn Pbap saog. 2. BANK PH15C-CHAU VA VAY DAI-LOAN Chinh- pbu b^Q Phkp tiSp dtrcrc sir kbai-chi^a a H&c-ky, liea dJ#Q Lruy^D cbo bai~qudn tTUiig-tirfirng Courbet dem l^u sangdong gSn tbaab Phiic-chau lA finh-Ii Phiic-ki^n, vA lai Iruyen cbo dng Paten6lre la cdDg-sir Phap or B^c-kinh doi niruc Tau phai tTa250 trit;u liSn binh-phi v6 vi^c chiSn-tranb or BSc-kS". CbJnb-pbu 2 au-6'c Ibirorng-thuyi^I mai, d£a ng^y 29 tb&ng 6, tbi chinh-phu Phap giri ttr tdi-h^u-Unr doi nir(!rcT&u 80 tri^u pb^t-lang tiea binb-phl^ bsiu cbo tra I^m 10 aam. B€n ngAy mSng ba tbAng 7 dSoi gjap-ihao (1884), tbi Hai-quAn trung- tir6ng Courbet dirgrc lenb kbvi so- dAab Pbuc-chAu, TruDg-lu-6ng truy^n lenb cbo cac chiiEn-thuyeD ban l^n c&c phAo-dii vA pba ckc xtrang l&m binb-khl 6 Pbuc-cb^u, vAIai d&ab ca chiSn-lbuyen cua Tdu d6Dg or trODg sAog M&n- giaBg. Trung-ttrirngbSn phA o-Pbiic-cbiu rdi dem biab-lhuygn ra vfty dAofa dao BAi-loao. Hai-quAn cua PhAp vAy BAi-loaa vA cac cira fa£ mai d^n th^ng6D&ai2[t-d^u <18&5),nu-6rcT&u ky b6a-irdrc roi, mMlhoi. www.songhud 3. THAN BON CHU VA BON KEP. Tmng khi h:'ii-(i«aii cua I'ha|i danh ptia 6- ni:lt bi&. quAn Tou cr CJiirinj;-(J6nj», tjimn^- lay keo sang !5:tc-ky cang ngay funii nlii^u, ma quiln liep- li'iig cua Phap mui klibng thuy aan^,', d€n triiutl-tuun Ihan;^ 7. lhong-lu-6nfiih -T.in ve. ^Jao qiiyen Iqi cliu Ihi^u-Urtrng Rricre de TIsl*'. Birgfc il lau, thieu-turcnvg llriere de I'Ulc ligp tlin.Tc <i nghin ijufin a PJifip sang, su quin bay guf ca (hay durcrc non, 2 van ngird'i, fliiSu-tu-^ng b^n cJiJa ra liini 4 Jao He Ji ilanh (l doa quun Iheo sung Luc-nnm d^n ddnh don Chu i duo Dam ; EruiiiJ-lii Defoy dem mot da o quan Icn man &6ng Thuo'ng ; thiuu-lil Mibielle v^ tliiSu-lirang De Negripi- l|ii doiig dai d<in e I.^n;;- thiTLrng, Ngay 20 Uidng H, quAn Phup lien Un danh dua Chu. don Uaa-lac k don Kep. Quan Tan ch6ng lai dirtic mot ugiiy. mu quan hni brn danli uhau u- dtjn K^[> lii^ng hern ca. Quan Tau diet c6 d2n 2.0O0 ngiroi ; cun ben qu^n PliAjj Ibi Ihiyii- tirfrngDe Negrier bi ihirong tV chan, 27 niJiutri tij-trgii va U)9 iigirM b] thu^ffnjJ. Quin Tio chSt bai mSl nbiiSu, pbai bo don Kil'p, d6n J!iao-]ac v^ dun Cbu cbay bti li-or vl^. (y man d6ng bac, quilii Tku da lui, tbi€ii-tir6'ng ]}riere di; risle bfen sai dai-ta Duchesne dem 700 quaii ]^n danh quan ,ccr den coa Lirn vToh Phiic orman Tuyfin-quang va sai Ivui^g- ta Berger dein quan I6n giirThai-ngnyCfi. . 4. THAN Y1andgt;N-B4C. Quan Tau tuy da Uiua 6 don Chfi Vit d5n K^p, nhuog van coo d6ng & dia-hat Laog-so-n vk QuSng-yfin. Den trung tu^n thaog II, quan T4u lai v^ dong O" gSn An-chaiu, Ehieu-ltrtrng Oe N^grier dem quAn bO va qudu phdo-binh di theo ta ngan sdng Luc-nam I^n danh quan Tau ce ndi Bop. QuuQ Tau ch^t dSn hcra 600 ngu-fri. quSn Phip thi#t-hai mSt 19 agu'oi tCT-lrAn va 65 ngirfri bi thuvag, 5, LAY THANH LANG-SCTN. BSu nam 1855 Ik quang thnng It nam giap-lhiin. thiSu-ttrfrng Bri^re de ITsk Ju-ffc flonghuong.vn 318 — Vl^T < NAM sCr - LUgrC Ihfing chtrc trung-Cirfirng va lai tigp du-ffc h(rn 1.000 quftn ff bfea Phap sang. Qua ih^ng chap ta, Irung-tirfirng mi) non 7.000 phu d^ tai do va dem 7.500 quan, chia ra lam 2 dao len d^Dh L^ng-scrn. Bao tliir nhfit Lhi thuOc quy^n thieU" tH'6'Qg De Ncgiier, dao thir nhi thi IhuOc quy^n dai-tandamp; [.GlovanDinelle. Con diraag di tu* Kep I^n Lan<j-3<yn la ducrng hem trong nijfci, mk chfi n&o cung c6 quiin TAu dong, cho nfin quSa PhSp m^ d£ing k€ danh ngang tir don Cliu danh lai, d6 lay dbn Tu5n-mu6i (1). TMSTj-tirtrag De N^grier Iruorc ^a lea d^n K^p, dirorng thaoh-iiie ti^n hiah, roi leii ve d5n Chu dem quan qua d^O VAn^ Iffy don B&ng-scrn lire la dSn Suag, roi &ang lay Tuun-mu&i. Quun Tau daQg giir 6- man Bfic-le, thay quiin Ph6p da chan miit dirifng vg, liSn rill quftn chay. Thieu-tir6fDg De Negrier dem quiio dAnh trijn Ua dSn LaDg-5orn» (rtra hOm 29 thang chap ta fh'i lay dirffc thanh. Banh tir ngay 25 d€n 29 fhaag chap, quan PhAp thi^t ^inSt40iigur6i l»r-tr4n vu 222 ngtriyi bj tbuong. Lfiy xong thanh Lang-sO'n, qu^n l?hap nghi-ngffi may ngay, rSi lai tiSn l£n danh Boag-dung. Quiin Tau cbay phaa ra lam ^hai nga : niQt ngu ch^y Un That-khe, mgt nga ch^y }tn cira Nam-quan vS Tau. DSn nghy mSng S thang gifing n5m at-d^u (1885), thi tliiSu-tiro-ag De Negiier lea d^Q CUB Nam-quaa, truyen pha Ai-quan, roi trof v£ ^itr Lang-sofn. 6. THANH TUYEN-QUANG Bt VAY . Khi quin Phap dl ddah in§t t-ang-scrn, thi quan Tau vA qu^n co- den of man song Hong-h^ va s6ng I.6-giaug 1^ k^o v3 danh Tuyen- qaang. BSy gio- qu^o Phap a trong Ih&nh cu thay dif hern 600 ngxin. thu^c quy^n th)€u-U Domini. Tit dUu th&ng mir6i nam gUp-lhAn (1SS4), quan cdr den cua Liru vTnh ( 1 ) Tljic U ai Chi-lang ngay Lrirac. CHltN.TRANH (r| SUltC TAU — 1|9 Phiic da k^o ve rt6ng & gan phu Y^n-binlt va phii fJoan-huiig. B^n Ihnny 11 thl quinT^ii ^ifr c;i ci'ic clio hiim-y^ii, <If flinii dwCrog kh6og cho quAn I'hAp ff huny-chAu l^n !J^lJ-iVng, riii * Liru vTnh Fhuc dein quftn l^n daiih th^nh Tiiy^n-quang ; tianh mai dSn 15 tluingcbnp inu-i v;W du-crc thaiili. Qinm ci> den diin^^^ dij kS de pha thinh, ma quAn Phg^ O' lionjj Ih&nli cuiig cTj hElj sire d^ chSny gia, LOc ^yquan Phnp dS liy dirorc tUAnli Lang-stfii vSi. tiun^- (worag Hritre de I'lsle Hen de thiSii-turtifng Dc Nfigrier or Ini gi^ (hanh, d^n ngAy ni5ng 2 tSt dem quAn di dirCrng dim Chii v£ Ha-DQi, loi lop lire lt>n cii-u Tuyeo-([uaiig. Ngiiy 13 Ihangyi^ng nSm ul-dau, tKi I^n J^d Duan-biiDg, rGi sang &dn^ Chay. QuAn Tou v£i qu4n Phap gino-chiSn tiir di) cbo den ngay IH, mtri giiii du-trc viiy. Traitj Sy qufln Imi b^ii Ihi^t-hai cun^ nhi^u, ntiirng quia Till !iJi6ng dich diri/c qiu'm Fhii>, phui voi-vimy giai vyy mlt riU len man ngir^c. 7. MAT THANH LA-NG-SOfN. Thanh Tuy^n-quang vira" giai vAy XOagt Ibi o- Lang-som lai kho-i sir giao-chiSn. Quiji TAu luy da Ihua phui bo thanh Latng-scrn, nhimg quan dt-dTK' Quang-lAy la Filling tir Tii ;i^ -r if vati dbng daiodon 6- Long-chaw, chuc sang d^nh ISy lai Lang-awn, Mgfiy niolng6 (hang 2 rjfim Sl-d^ti (I8Ji5), qu4nT&ii sniig dftnh Biing-diing, thi^u-tir^ng De Negrier dem quka It^n ciru. r^i churc dinh sang Lt)ng-ch4ti. Qu&ti Phap Janh U'on g ^ngtiy, ch^t hai mSl oon 200 ngiriri. Ben mSag 8, tMwBn^ng nil quiiQ ve Lang-soTj, c6ii nhung ngirM bi thucmg thi 3etn ve dSn Chu. Qudn PhAp ding 6 Lang-scrn bfiy gif c6 35.000 ngirm. Ngay 13 thl quS.ii Tau tran sang d&uh K^'-lir^^ thi^U" tirdng De N^grier bi (hiring a^Dg, phai giao quyen lat cho trung-ta Hevbiager, dfe ch6ng v^ qufln Tfiu. Nhirrsg bSy gi& qu4n Tftu sang d6ng qua> trung-ta phai bo th^nh Laag-sfrn riit vS Turin-muAi, roi ve dSn Chu vh dSn K^p. nghuong.v 320 — Vl^ - NAM air -LlTp-G Triing-lirfrQg Hriere de lisle ti€p dirffc tin hai irfin 6 ^BOg^son, liSn di^n cho chinh-plui Phip d£ xin Uep quan *9aQg CTTU-viftn, v6 14p tiVc di (au I^n don Cliu i^ phong air QuAn TAu lay dnac L^ng-scrn lui chia qiian gitr chc cho liSm-ySu, chu kliOng dam du&i xa. Con n man sOny Kfinit-lling d£ clii-titiu v6 vi6c Bac-k^. Nghi-vi^n d Tdn-th£l ThUyS^t di diriynj Ihuorng d^O ra vitng Mimg-hua rdi Iheo ihworrtH-lBTj sdng && Urt LAi-chiiu nuvng-tu-a vio ho Bi^u. Sandlt;b luc nffhe Ming quiin Pbip len (TSnIi, It^n bo ho ^tcu mil tron ung Tiw. Con chau ho Btftu ii6i chuyen ]«i i^ng: KbJ Ton-th^t Tbuy^l leu din hai-chko cdo cCandgt; inSy chyc ngat^i Hi iheo. Liandamp;n d3y o- m^* Jt^, cbem giSt g^n h^t. X.ein nhu th£ Iht ^ng Thuy^t lia m^t ngudri cudng d^i ma l^i nhlt gan. M^t ngir^i nhir lta£ md liini d^t-tv4mg dS giit nifdrc, thl t^j gl ma nuirc kh6ng nguy dir^. Ve sau ch£t gia tr ThtSu-chau, Ibupc Iinh Quangwldpg- {7) SAch dog Gosseliii chep Ih Ph^m Thu^n. Nhimg i6t trOQg Sit nuifc la tht kbc^ng c6 ai 1^ Phaqi Tfaujn, chl c6 Nguyen phftA TuAn trufrc Jiim th-ptaD, aau theo vua tthm Ughi cb6ng ctf vo-i quan Phip, r^i bi d^n phni b^t. V^y Pb^m Thu^n tuc )^ NguySo pb^m Tuaa. m 330 — vrandamp;r-NAM StT'LUgfC ThAogpfengnam blnh-luSt (1886) IfiiDg-la Mignot dem quandamp;norBSc-b^ vdo Nghfi-an, randlt;5i cbia l^ra hai dao : mol dao Ihi thi^u-tA Pelletier dem linh tAp Iheo s6ng Ngin-sftu vao man Tuy6a-h6a ; mOt dgio thi trung-(a Mignot tit dem qudo di dirfrng quan-I^ vao giiJr thanh Ha-tinh, rSi vao d6ng ot sOng Gianh. CTHu^tai sai truDg-t^ Metzaiger dem mOt loAn quSa ra ti^p-frng dc dao. Qufin PhAp d6iig or chff BBn vn & Minh-c^m, rioi truDg-li Metzoiger dem 6ag c5 Torluyaux di l^tn hir6rng- daodfe l6nlSyd5nV6. Th6 quan Fhkp ti^n 16n roainb landamp;m, qu^n vSo-than ch6Dg lal khdng nandamp;i, phai tan ca. NhiTDg qua sang thdag hai, a ngoai liac-ky c6 vi^c^ va lad vi^Q Thfing-ddc Paul Hert da saitg d^n nol, chmh sach dBi lai ca, cho o6n m6i Iri^t cac dao quan v?, ch? dong giff Of Quang-thfi, ff Rood vandamp; 5- cha Bod raa thdi. Qudn van-thau (tiay qiiio Phap rut v^, lai (rar ve dong tr cic d3ii cu. 9. ONG PAUL BERT. Ng^y mong 5 thang 3 nkm blah- tuSt ( 1SS6) viea ttidng-d3c Paul Bert sang d^u Ha-nOi- I4p liic dfil phu Th5Dg"Su cr Bac-kj va sa ki^m-sOandamp;oh o Hu^, vA sin J4p nha Kinh-ltT^3^c O" Bt^t-kJ^ cho quao i-liTffcdai-sir dircrcquyHn ciing vi/'i phu Th^og-su- ty-ti^n ]dm moi Tiec. Vi ring or ngoAi Bac v4o dSn Hu^ dirArng-a^ xa- x6it c6 vi?c gl tau-bam vao BO tntt nhtSu ngay gifir lam, bod v4y xia cho difgrc tu tiandlt;:ii l^no vi^c, roi troog itiOt nam dO vdi ky dem cAc vigc Uu vg vua bi^L Th6Tig-d6c Paul Uert orHu^ d^o cufil trung tuan th^ng 4 lai ra HA-dOi, rJJi mOt niu iy Miah-cam, cac6iig Le Tvirc va Nguyen pham Tuaa phaj lui l€a me tr^a- Oog Ld Trirc th^ ra Di^n Ha-tinb, dag Nguyen pham Tuda tlii l^n d6ng 5* Ung Y&n-lOc v$ pbfa nam sdng Gianh. Qua thing 3> nhor c6 nguilri do-lhatn, bi^^t ch5 dng Nguyen pham TuAn ^ ^ ^ t}<^Dgi dai-uy Mouteaux b^n dem quan l£n vay ling Y^n-lOc, bon dng Nguyen pham Tudn, tfong kbi bill f, dEu hi b&t ca. Ong Nguyen pham Tuan phai d^n h&n canh su^Q, sbng dir^ in£y ng^y thl rn^t. 336— VI gT- NAM Sr-LUQTC QuSn PhAp luy da trir dircrc 6ng Nguyen pham Tuan Tihirng dngL6 Trtrc hay c6r. va vSn chua bi^t ro vua Ham- Dglii ff ch6 niio, sau c6 nh&ng ngu-M ra Ihii, mach rSog mu5n bat vua Hani - nghi ihi miru v6i tia Tiuorng quang Mgoc tt. ^ i.- T^Q fly I^ Dgircri ban-Kir a day vA lir khi vua ra ff vung ay n6 dirac vao hau cin, v& lai la m6t diia khi-do tL^u-nIian» tlii ch^c c6 le mua-chwgc nd dirorti. Bai-iiy dinh Um each dS IhoQg viri Ua Ngpc, cho ngircri di do-tham, bift Wn Ngoc hi^n dong & lAng Cha - mac, b^n dem qu§n l£n vay Ung ^y. Nhuag khi l^n d^n nori, t^n Ngpc th% dOng, chay thoat dvo-c. Bai-iiy sai tim Irong l^ng chi IhSy c6 mOE ba lao, dal-iiy b^n dira cai Ihir vi^l cho tea Kgoc, nbcr b^ lao £y diracho no, r(3i r^t quan v^ d<3n Miuh-cam. Buac m.&y hdm kjr~dich nhung lang m6 tr^n ve thil o- don Minh-cSm, dat-i^y dira cho chanh-tSng nhirng dan 5y inSy iang thu6c phien va mSy hi gao trang dS gu-i cho t^n Ngpc va nht/ baoaodo vua Ham-nghi vfe. T611 Ngpc nh^n nlitrng d$ 5y v^ Ira 16ri xin hSt iPag giilp ngir^iri Phap, nhung cSii phai dh thong tha, sa vi^c ti€t-lO ra thl khung thdnhv Tir d6 viec bat vua Hkm -nghi cfai trOng^c^y viio t£ii Ngoc. Nhiing bliy gitf c6 ngcid'i con thu- T6n-thSt Thuy^t lA T6D-thfit Thi^p giu-gin vua Ham-nghi mi)l each nghi^m-m^t quA. T6D-lh£t Tfaiep ihS s6ng chSt khbng dl cho qudn Phap bat dirorc voa. liffi vdy, he ai n6i d6n sir ve thu thl bat chftm Dgay, cho n^n bon t^n Ngoc txiy da nhj ikm, nhuag chua dAm ha thu. O me Dgoai, thi cic 6ng L6 Trtrc vk Tfln-thSt Bam» nay dhnh cho nay mai pha cho kia mh khdng sap bal dircrc. Bai-i^y Mouteaux danh duol lau ngay nhpC'in^t^ b6a xiav& Phap nghL 5. VUA HAM-NGHI Bl BAT. Qua thang gi^ng nam m^u-ti ( 1S8&), viia dai-LA coi dao qu4n ff Hu£ ra Quang- falnh, r&i chia quiLn di tuflia tiSu, d$ tim vua H^m-nghi v^ du^i hU 6ng Z^ Trirc vk dag Tda- that Batn. Bgn thang Vt$C BANH DKP - XfT 9 n3m Sy. quin-tinii moi-m^t mk khdn^J Uit^nh cdng tlirwc. OuAn Phikp da loan riit v& giir nhrrog tl5n o gSn man b5. b6ng dirng c6Wn suiit ^ fl(>i Nguyen Jinh Tinh huu can vua mm-nghi ra Ihii a diia B&ng-ca. phia tr^n dijn Minh cim, vft khai ro Unh-canh cunfi ch6 viia dong. Ngirfri Phdp btiii aai t^n Tinh dem (hir I^n du tfin Ngoc v^. Btro-c may h6iu l^Q Ngpc vA ten Tinli ve Unh - nguy^n xin ili biit vua H^ni - nghi, NgirOfi PhAp truySn cUo ban ten Ngoc phai lAm (h£ nio mil b&l s6iig ducrc vua Him-Qghi, con iihirng ngirm kh4c h^ ai chfinig cir, t]u cit giSl di. Ng4y 26 Ihang 9, tfin Ngoc va t6n Tinh dem hirn 20dLra thu-ha, ngircyi v lang Thanh - tonj? vi ThniUi - cu^c lOn vAy lang Ta-bao i)lii ch6 vua Ham-nghi d6ng. BSn diandgt; nu-a dem, khi chtlng no xdng vao, (hi T(>ti-thiil Thidp c6n dang ngu, hoang-hdt cSm giro-m nhiy ra, bi chting dam chet. Vua M^m-nyhi lr6ng thay t^n Ngoc lam phan nhir vijv, c.5m Ihaiih girorm dira cbo n6 v^ hao rSng : « MAy gi£t io.o di. c6n horn ilira tan ve npp cho Tay v. Ngfii vLffl niii dirt Itlri, Ihl bpn churtg n6 c6 mol dii-a len ra sau lirng 6cn qui^ng l^y ngii rc^i dut Ihanh girorm ra. Tlt khi ngai bi bat riSt, ngdi khdng ii6i-nilng ^i nira. Sdng ngay hCm sau, bon l^n Ngoc vong ngdt ra dfn bSn Nga-hai, roi dem xuting c4i h^, di mat hai ngiy in6i v^ d^n d5n Thanh -laog, nop cho vien dal-uy coi don ay la 6ng Boulangier, Bai-uy l^p (ire dem nghi ve doa Tbuan-bui d6ng or ta-ngan s6ng Gianh, g^a chcr Bandamp;ii. Vua Ham-nghi b5y giir da IS tuoi, quan Ph6p t% virang- Ic ma ti^p-dai. Tuy v^y ai hoi gi, ng^i cG,ng khdng n6i. chi ub^l-tbi€t ch6i r^ng mlnh khong phai la vua. ( I ) Nhitng cbuyen nui vi vi^ bSt vua Hiim^agbi lit phiin nhieu lay a Irong sach aStnpire d'Awiam* cua d^i^uy Gosandamp;elin, cho uia cihting tj^n li^ng t£n d^t iioi v Att^a aky yi£l ktkan^ Aiiac ilunn Uiiu. Nhirriij t^i-dS t^ Dhuag lang muOnH & vilog s6ng Giai, ttiu0c buyen Tuy«n-)iAar (Inh Quang-biDh- 338-vrfr-NAM s£r-Luvc NhvDg dgn Ilic vandamp;o Irong buSng ngSi mO* miiih, thl hai hkng nirirc mSt chiia-chao, buon vi 1161 nvijc dandamp; nhk tan, thftn miah phai nhi^u ndi gian-lruSn. NgtrW PhAp dem vua Handamp;m-nghi xuSng thu v^ Thu^n-aa, rbi dem sang dS a bfin xijr Alg^rie, Iandamp; xir Ihu^c-dia cua nirtrc PiiAp, ff phia b^c chAu A-phi-ly-gia, mandamp;i oam cSp cho 2 van rir^ ph^t-ISng ( 2 ). T4d Trirorag quaog Ngoc du-grc thiromg handamp;m ITnh-biah, t*D Nguyen dinh Tinb cQng diror thworng hSra quan vo. CGn boQ thU'ha, diia thi dirgrc thwo'flg handamp;m sui(t-dOJ» dtJa tbi dirgrc thirandamp;og mSy dong bac. TAD-tb^t Bam a DgAn H^-tmh, Dghe tia vua Mandamp;m- ngfai bi handamp;U htn b6i ca bgn tu£mg-sT lai, iruy^n cbo ra Ihii di v£ liim-fin, rSi viSl hai birc thir ; mn^t hire d6 diag vua Hftm-ngbi, xiq Lha 151 cho mlnh lam t6i khdag cuu dircrc vua« v^ m(>t birc gui cho (hiSu-tA Dabandamp;t, dAng a d^n Tbu^a-bal xin cho bon thu-hai ra ihii. Vi^t xong thir rSi, Tda^th^t Bam 1161 randamp;Dg : a Bdy giandlt;y ngu^i Phap c6 mu6n h£t la thi vAo tim tb^y ma ta o* Irong rirag ] ». Boan roi Ihfit cB mandamp; ly-f^n (3). 6ng Tdn-thSl Thuyfit landamp;m daMir^ng mil cv-xir ra mt^t each r^t h^n-nbot kbdng dang Um ngtr6i trirang-phu chdt hAo. Nhung hai Dgtrdandgt;i con thl th^t Id b^c thi£u-Di£n aah- handamp;ag, cA thandamp; che daac cki xSu cho cha v^y. Quan dS-d6c U True ^ >, cuag dem hao 100 quandamp;o ra Ihii a dbn Thu^n-bdi. TriSu-dinh w HuS xeta cai tfir xin ra thti, th^y l^i-le cu« quan [email protected] cii nAJ khaDg^kh^i, khdng ditiTC khi6iD't6n, c6 f mu6r bSt tOi, nhu-ng ngurd'i Phip (2) Hi^D my tub Kim-nghi cdn o- AJg^rie, va dS iSy m^t ogaUri nir*c PhAp, dirgrc mSy dija cod. (3andgt; Hai bfrc Ihir iy djqh r» cbft PbSp itt qp troDg sach wEmpire iTAnnam* cua d^i-^oy Gosandamp;elin. Ldri-lg IW tbiU^ cuora^.a^hj dang b^c thi£u-ni^D aoh-byog. Nhirag vj thir ay da dfch ra chic Phap aCu nay l«j Iheo chu PMp mi dfch ra chandamp; ta Ihl s^ khdag dlkng v*i ban c^lint* cho ndn khdof dem vandamp;o djiy. .w.^onghiji thSy }k m^t ngirM tmng-nBlua. c6 »6tig qnl-trong, tha cho Ong T0ti-lh3tl Bam vS 6ag LC Trwc Ik hguiandgt;i phuD-dfti vfri mrtrc PhAp luc biSy gitr, nhircg cAc 4ing Sy vi vi^c n^frt: mh hit I6iig landamp;m vi^c bandamp;*i-ph4n cho nfin ngitai I'hap cung bill liTQfQg liah mi thircrng-ti^c. Sou Ong L^ Trirc vfe cr Uag Thanh-thuy, thu)>c huy^n Tuyen-h6ft, tmh Qimng-Wnh, ngu-fri Phfip Ihtr^ng vSu di Ifii Iham-nom vA c6 y kinh-lrong lim. Ngucri bao-qudc IhSy v^y, ai cung iSy lim ciim-pliuc. 6. VUA THXnH^THAI. Ngiy 27 thkag chap nflm m^u- (1 Jandamp; ngay 28 Ihandamp;ng gi^ng DSm Iandamp;S8, vua E)(iag-kbAnh phai b6nh mfit, Iho 25 tuandamp;i, lira vua dircrc 3 nfim, mi6u-iii*u U CaDh-tdng Thu3n-hMDg-d£ ^ ^ »t X '^■ BSy ^6 Aog Rheinard lai snog lAm Khandamp;ra-su a Hii£, <b£y con vua Bandamp;ag-khftnh cbn nho, vd lai nbfr dng Dijic-diic ngoy irirfirc, khi vua DtTC-l6ng hay ciin, lhu'6'ng hay di liij v6i □girA'i Phap, bandamp;i vHy Tandamp;n KhSm-sij ngh7 dSn Unh cu ma liuy^n Idp Aqg Biru LfLn Iandamp; con Oag Duc-durc l€n lam vua. 6Qg Bmi LAn bSy gidr m(ri l^n 10 tu^u dang c6ng v6i tite phai giam & trong ague. Tri^u-dlnh viiO' rir6c ra. tdn I^n Urn vua^ d$t Di£u-hi^u Iandamp; TliSnli-thandamp;it cur 6Dg Nguyin Irpng Hop Ft ft ^ vA 6ng Triromg quang Ban J^ ^ ^ Wm Phy-chinh. 7. SI/ BANH-DgP a BAC-Ki' . Khi nhk Thanh b^n TAu da ky h6a'-ir6rc v6i nir^ PhAp & Thifin-tAn ri5i, quflu Tan St nir^fc ta riit v£. Nhtrog cAc ciru-th§n nhtr quan TAa-lirang quAii-vu A Nguyen thj^n Tbu^ll PL 4- it ^^ qua" dM4c T* Hien #j5t c6n giandamp; o Wiog Bai-s4y thu^c Hai-dirorng ciidg vfiri cAc lbandamp;-hAo nbv B6c Tit a viiog BOng-trigu; Bg Kieu a vtiog HiTQg-h6fl ; Cai Kmh, BAc Ngir or v^ng Phu-l^ng-thirorng vk Y6n-tbf; LuQTDg lam K;^, du dang c6r den, cr vdog cha Chu' dSu Q^i l£ii Itrcrng irag vAi nbau mA d^ah pb6. LijLC iy quaa quy^n kinh-liroc-sir h 6ag Nguyln Irpng Hop ^ ;t ^ cu* quQu quy^a TcVng-ddc Hai-du-cmg Ik HoAng cao Kbai jt- j^ it lAm ch^c TiSu-phu-si^ di dAnh-d^p or vftng Bai-s^y. 3IU — Vl^T-NAM Sir-LUO'G HoAng cao Khai dem quan di danh ri£t may m^t. Hon vfin-thAn ngirM Ihi Iv ir^n, agiriri Uii bi bat. Nyuyen Ihi^n Tliulit chaysangT^ii. sau infit a Nam-ninh^ tlmandlt;»c (jiiang-tay. BSc Tit ra hdng, phiHi d§y ^^Dg 6- thanh Alger, b^n Alg^ri^. [email protected] Ki^u va Lirorng lam Ky ra Ihu dircrc or y£n. Cai Kinh bi b^it, B6c Ngir ra Ihii, Hoaug boa Th^m v Y^a-thS cung ra thu. dircrc giir or vCing ay, tnai d^n nandamp;m 1909 mfri bi ddnh duui, dSn nfim 1912 mM bi gi£L Hodngcao Khai di d^nh'-dep c6 c6Dg, v^ duac. chinh-pbij bao-h$ cbo ITnh chu-c JB^c-k^ Kiali-lirgrcH-sur. 8. Vl^C PHAN BiNH PHUXG . Tir nSra ky - sira ( 1SS9 ) }k nandamp;m ThAnh-thAi nguydit-ai^a cho din nfim qui-ti ( 1893 ) lA ufim ThAnb-tbdi ngu-nj^n, dat Trung-k^ kb6ng c6 vi^c gi quan-h^Iam. Ckc qiiaa curu-lhSn, Dgtr6-i Ihl v£ IhQ, ngiruri thi fin-nap or ch5 scrn-lAm. Ri^ng Ang Pban dinh Phiing thi v§ ma dBn difen aVii-quang ^ t vS phia bac huyfiii Hiro*og-kb^, ihu^c Uoh H^-tTnb, rin diet ngiroi di &ang Tiandamp;u, sang Titlm, hoc dilc silDgdi^c dan, dl dcri ngay khcrt su*. OngPhandioh Phiing it A ^ ngir6i [mh H^-t7nb, thi dfl dlnh-nguy^D ve dfiri vua Dirc-tdng, quan I^m d§n chirc ngu-sir bi bpii quycn-than li Nguyen vSn Tiicrng va Tfin-thSl ThilySt c&cb churc du&i v£. Sau dog ay diing dau dang vSn- thftn d^ chSag cir vM'qushn Ph^p. Oiig klidng nhirng la mOt ngtr^i c6 Ui vSn-chiraag rutt Ibdt, inA lai la m^t nha c6 Ibao- liroT.smi-Miig quao-llnh c6cof-ngQ, luy$a-tdp tirirag-si c6 ky- Iu4t, cho n^n d^i-^y Gosselia l&m quy^n sAch ir Empire d' Annani» cA khen rSng: MQuan Biuh-nguy^a Pbau dinh Phting c6 tii kiab-doanh viec qu^D-binh, biSt luy^D-t^p s1-i6t Iheo ph^p Th6i-tfty, ao-quan m$c m^l Ifii, va deo sung kifiti 1874, Dhirng silng jy Ifii stktig cua ngirfri quan Dlnh-nguyfin dilc ra th^tnhieiu mk nky~m6c cilng h^E nbir s6tig PhAp chi vl ]6Dg silag kbOag xe raab, cho D^a dan kh^ng di xa dirge ». BSn cufli IruDg-tufin thAng 11 oim qui-ti (1893). 6Dg sat Dgir6i d£n vdy Dhandamp; t^n Trirang quang Ngoc a laog Thanh- m VlfiC BAMH tlKP — 3i( lang, huy^ii Tuyen-hoa. biU Un Ngpc chcm Ijiy ja,L ,IA bao-thu v^ vi^c ten iy Ifimandamp;ir phan-iic. Tir d6 quSn ciia quan Blnh- nguy^n v;y-vtinn & man HiriTfig-khe. dan}; van-th4n cu lai vfe Ui-hpp ff dSy, BSy giiy ngittfi Phi|> kh6nf* niu6n dimg d^i binU sct nay- d^ng 16ng agirfiri or handamp;n Phiip, cho n^n chi sai qunn dem linli ISpdidanh, BAnh tir cu6i nSin qui-li (1893) cho d^n cufii namgt-vi (1895) ngot 2 nam Ir^i ma kh6ng d^p yin dirirc. quan-llnh chfe't liai cung nlii^u. Il4n B«o-hO cung da tim ilu moicich, ohir bao Hoandamp;ag cao Khai vi6t thir di.i Phao dloli Phiing v6 hing cho xnng cung kh6ng du-crc. Saii cuag Tii^u- dinh or Hu^ thay vi6c dai-dfing mai khOng y^n, m6i xin chlnh- phii IJao-hO d6 aai quao l6ng-d6c lilah-dinh la Nguyen Thfla R, ^ lim Kham-niaDg lig't-ch^ qudn-vu dem quan ra ti|u- Irir. OngPhandlnhPhftngliic bSy gi* luandamp;i da gi4, raandamp; thandlt;i'luc raSi ngay mt^tkeni, lai phai nay &u cli5 nay, mai chay chd kia. tb^t la Iao-kh5 v6 citng, bffi v^y khi Ngnyen Thj*n dem qufin ra dfe'u Ha-Hnh, ih'i Ong da phai benh m3t randamp;i. Nguyen Than sai ngircri duoi danb, tim th^y ma, dk'o ISiy xAc dem v€ xin ngtrtri Pb^p cho dem ddt l^y tro trOa v^ thu5c siing mk bSn di. C6 ngir£ri noi ring vi^c 5y liiy Nguyen '''i.u lrtrandlt;rc dinh IhS, nhirng sau lai cho dem chdn, vl mti6n d^ !Am cai taDgTchirng cho dang phan-d6i v6andlt;i chlnb-phu Bao-hO la quan Dlnh-ngiiySn da mSt randamp;L Tit dd dang vSn-lhdn taa- vandamp;; Ai irfindi mSt th) IhOi, ai ra Ihu tW phai v^ KinKi ohia Nguyin TbSn ve Kinh durcrc thfiag 1dm Pbi^-chlnb thay cho 6ng Nguyen trong Hqrp ve biru. 9. l6nG V£U NUf^rCCUA NGUCn V1$T-NAM. Ngirflri Vi^t-aam vl boSa-canh, vi tiah-lh4 bSt-bu^c pbai im hoi l^ag ti^ag, nbirag I6ng &i-qudc mdi ngfiy mifl wSjxg-tika, sur u^t-irc dau-kbb iii5i ngAy inOt tandamp;ng tb£m. Cho a€u cti candamp;ch d^ nfim cất cánh nfim lai c6 mOt cuOc phiEn-dO^ng, ahur sau vi^c Pbao dinh Phiing rBi, c6 vi^c Ky-dBag vA vi§c Thifin-bioh v6o kboing 342 — VI$r - NAM Sir - LUandlt;?C 1897-1898 ff vftngThti-blnih. Hfli-dirorng, HH^ninh v.v... Vao qunngnam 1907 & HA-oOi civile Bbnfi-kinb nghia - lime. Lac fiy c6 ahandamp;ng ngiri^i cbl-sT uhir Pitan b^i Chan, Phnn chii Trioh, ngir^i thl khflng sw tfi-tOJ. dirng l^n t(t-CQO su tham- nhung ciifl bon quaa-Iflii, ngir^ Ihi ra tigODi-quSc b(iii ba khup tio-i dh Hm chch giai-ph6ng cho nirfrc, Nfim 1*>S, o- Trund- Vi^t, vOngNgb^-'nnh vft Nam-Nghia c6 vi^c dAn nandamp;i Inin k^a SITU. Cf H6-n6i tb^ t6 vl^c d§u-dOandlt;^ Unh l»h6p. rSi fr Thai- nguy£n. HoAng boa ThAni l^i noi It^n dandamp;nb phii. Khi bfia Au-chflu c6 cu0c dai-chiSti tht b^a trt lai c6 vi^c cl^h phA or San-Ia va SSm-nu-a vk vific vua Ouy-tAn mirii-sir d^-t^p, bi bSl d^y 3fli»gff dao Reunion. Tbeli nix^c Vi^l-nam bSy gifir c6 ba 6ag vua bj dfty ; vua H^m-ngbi day snag mandgt; Al- g^rie, vua Thfenb-thAi vi vua Day-Iandamp;D day sang 6- dao R^ii^niort. Sau cuOc Au-chign Ian thv nhil, c6 loan lni khti xanU aSi landamp;n daah Thfti^nguyfin do B0i Can, tiic Triiib van Can va dngLuorng ngoc QuySn iSno d^u. ^&m 1927, ffvung Ngh^-Tuih c6 cu^c phi^n-dOtig gSj ra bori daag Cong-san do dng Nguyen Ai Qu^ cam dSu, B^n nftm 1930, or Bac Vi^l c6 cu^c cach- m^nh cua Qu6c-dAa-da:Dg, c6 Nguyen thai Hoc dieu-khi^si or Yfin-bai vft c4e noi. N^m 1940, ir Nam-Vi6t c6 cuOc pbi£ii-d*>ttg fV vilDg Gia-djfih, H64:-m6n v.v. Tir khi c6 cuOc dat chiSn Ian thu* hai, nu-drc Phkp bai Ir^in, bi airandamp;c BiJc cbi^m cir, c)uandamp;n Nh^L-ban or b£n Tandamp;u sang dandamp;nh Lang-son roi ky bi^p-ircrc v6i ngmyi Pbandamp;p cho ngirM Nh^f du-oc d6ng qnfin a BtJnj^-phAp. BSd ngiiy TnSng9 IhAng 3 nam 1945, quandamp;n Nh^t danh quan FhAp v6 ^ao quy^n n4i-trl l^i cho vua Bao-dai. Birm:: rni(y thing thl quandamp;D Bandlt;3ng'niinh thSng tr$n, Nh^t-hdo dau h!>ng. Bang Vi^t-minb (4)du'6i quyen linh-dao cua Nguyen Ai Qu6c — dcd tdn Ik HdchI Miuh — thira co nfii tin ciiirp quyen , vua Bao-dai phai thoAi-vi v^ nhir6'ngquy€acho dang Vi^t-minh. (-1 ) Viil-minh ^ A Id (So goi t^t m^t dung cach-ineali goi J^i Vj^f- nofii d^'l^p dong-minh jk|. i^ Q ^ ^ & do duDf G^ng-sljii l^p ra khi cAn a hkn Qxi'mg- tandamp;y, ben TitU^, d:^ trinh haf chO C^n^'^si'm cho ngir6i la khui ngir. "W-sanghLH www, song huong.vn CHUONG XVI CdNG-VI^C cOa NGirftri phAP TA^l VlftT-NAK 1. Ba-nSng, ifd-npj, Uai.phon^ thanh d3t nbu^ng-dia 5, Viic kinh-doanh a eae xi't bao-hu TO.'G.K^T 1 . BA-NANG. HA-NOI. VA flAM'HUNG THANH BAT NHtfONG-BIA . Tir klii sir danh-dep o- cac ucri da ydn rbi. cnc vifin Tfeng-ddc loan-quyen Ijin lirrrl sanji knih-doanh vice Dunji-phap va lo ino'^maug ve dirtrng chinlt-tfi, kinh-lS va xa- hoi theo chinh-sach cua nuo'C Phiip. Thang ba nam m^Q-Ii (1888) Eurc la nam Thanli-thfti ngiiySn-Tiii^Q, 6n^ Ricliaiid san^ 1am Tcing-dt^c loan-quyeik. Thang lam nam av, Tri^u-dinli o" HuC ky j;iay nhirirng hai- cang Ba nSng, tlianh-thiH^-nQi va Hai-phoLig cho nirao Phap di§ lamd.^t nhiro-ng-dla nghTa tir do la vi^c cai-tri va phap-lii^t & bathanh-thi 'ly thuOs vg nirorc Phap, chur kbOng thuoc vS nirdfc Namiiira. Trir ba Lliaiih-thj ay la. Uil vtec cai-tri tf cac tmb trang toan hat Bao-hO van d£ quan-lai lam vit-c nhu ca, ohirng phai do ugircri Phap dieu-khi£a vi kifenniny^l, 2. VrgC KINH-DOANH Of CAC XLT BAO-HO CuOc Bau- h^ da l^p xong, ngiroi Vi^l-nam vi th$ bat-dac-dT phai chiu, nhiTDg phan nhieu nguwi Irong ItJng ci!>ii miong khoi-phuc unite nhd, cho atn chioh^phii BaO'hA mOt mat thi lo vi$c phdng giij, m6t m^l lo mo'-mang cac cOng-cuOc ki^n-thi^l dS g4y thfim mSt kW. V6 dirorii; ph6ng-giir. th cbinh- — 315- www. song hiJong.;'n ^e - VI$T • NAM "StF^Lirp'C phii lip ra nhirng dOi binh bao-an, ISy ngirdi brin-xu- Ism Unh. Nhijiig linh ay difi mAl thw n6n del c6 giai Kanh vA miii IhSl Itrngxaiih. chn nfin luc goi 1^ linh kh6 xanh- Unh 5y do ngu-iyi Phap cai-quSn <t dat/'i quy§n quan cai-trj ngirwi Pliiip, cho di coTih giur cac duih-tlur, ciic cflny-so', vh cho di rt6ng dandamp;n acAc ntri trong viing lhdi»-que, de phdng-giir tr(>m cv4rp. 6" nhandamp;iig tioi hiSm-y^u tbi c6 linh Ph6p 'h lioh khtS do d6ng. Unh kh6 do On mOl thij bO binli ngirM ban-xirandgt; candamp;ch fiD-mgc cungnhu' Ifnh khd :^Bnh» chi khandamp;c 1^ quai n6u do mA iniji Ili^t lu-ng do. NhS'ng Unit fty c6 CO-, c6 dtandgt;i do si- quan Pb/ip cai-qunn or 6iriA qiiyeii nbJi binh PhAp. Rhi c6 vi^c gl qiian-h^ Iht dem Unh Phfip va linh Sy ra datih-d^p. Vfe vi6c hAnh binh ^"4 W^c Chircmg-mai^ thl chlnh-phu Hao-hO trtr6T b^t phai lo stra-sang vfi mv-maog th^m dirvng- sA cho ti^n av giao-lhdng. Vi rSng c6 diTiyng Ihl klii lifro su-j vi6c daah-dep ni6i ti^n-loi va vi^c biidn-bau cung uhkn d6 md dirprc de-dAng. Bori vfiy Ihoat dan ti^n chtnli-phu mo- thirffng-cuc^ kp xirorng lAin tau ihViy chtr li^ng-hAa vk hanh- khach di Irong cac s6ng a trong xir. Nandamp;m tEkn-mao (1891), ong De Lanessan sang Iflm Tong- d6c toandamp;n-quyen, n'ff difcriifi xe ItJra lir Phii-lang-thiroTig l^n den Laog-scrn, J£n nfim giAp-ngg ( 1894), con dtr6'ng ity m6i icong. Chu-dich la d^ cho li^n st.r pbandlt;!iug-giiiandgt; or chandamp; bi^D-thuVv Chfnh-pbii Bao-ha lai lo mo^-mang th^m b6r-coi v§ phin Lao. Nguyftn dSt Lao ngay triicrc van thfiQ-phuc Qiiifc Nam. Nhandamp;ng nori nhir Tr^tj-ninh, Cam-mdn, Cam-cAt, v.v. v^ d^i vua Minh-m^nh da l^p thSnh pbu huy^o vh d^t quan cai-Iri ca. Nhtrng v€ sau mrirc tandamp; siiy-nbircrc lai c6 vi^c cbi^n-Lranh ir ntr^c Phapt cho nfin ntrfifc Ti^m-^la mtri nbfin dip mk sang chi£m-giir ISiy. Sau c6 ngircri Phap t^n Ih Pavie saag di^i nirdc LSo nh^n sir bao-hO cua nu-fifc Ph6p, riSi d^n dau tiandamp;m qui-ti ( 1893), quandamp;n PhAp sang iSy lai nhung d£t cu thuandlt;5c vfe uirfrc Nam ta tririrc. RSy gjcr quAo Tiftni-la cf mgn Cam-indQ giSi mSt mandlt;il ngirvi qnan binh FhAp, ngtr^ Phip bfen sal haJHTUandamp;n dem hai chifc tAu chi^n vAo adng M^-nam, l^ii Www. song huong -vn d^u ff "glrt""thLlnh H5ni^-C45c (Bangkok). Ngay 2i IhAns * nandamp;m Sy, nirfirc Ti^m-Ia phai ky hd^-iiirc. nliu-iyng [ihirnt; dat LAo ctiQ nir6^c PU&p hao-hO. Iian Irong nni>l Ih^ng phai rut qu&n ilung & beit la-ng^n .sOng Mekong ve, a.i phai bui llurOro^ 2 Iri^u ph^t-lSng, vk phai Iri t<ii nlitriig nguM dam ch&ng- ciT vM ngiT^i PliAp. Ngiri-i Phap Up phu Thting-sir 6- Vieuliqne d^ cai^tri cac diq-het bfin Lao, Nttm 3t-vi (1895), vifin TSiig-dCc toiin-quyeii Rousseau sang (hay ong De LanesRan^ IhSy c6n nhi^ii ncri chira yen ben vay nufre PJinp cho lUc-k;^ HO Iri^u pli^t-lflng. de clii- lifiu ve vi^c danh-d?p va vi^c mor-nian^, Nftin dinh-d^u ( 1897 ), ong Doumer sang tiiin Tung-d6c loSn-qiiyIn, chinh-dtin lai viec tai-ohanh va vice chinh-liiL l4p ra s& clii-lhu chung ca tniin canh B6ng-phfip, dinh cac fhir [email protected] : thui! diitlt, (hu€ dl^n, thii€ tli&, lmt- xukl-can^. nhap-cang, v.i'., vii uho ngtriVt tlirijc dOc-i|Uyen tTnli tririig ihue ru-tvLi, tliuC inuiii, ihuf nha-phi€n. Ik^ nha KiHh-lirtifc & Bac-ky, giao quycn luL cho vieu Thdng-si/ (thang 6 nim diah-d^ii 1897) (1), vay nirdc Pluip 200 trieii pliaUUSn^. d^ intr dirijng Itua-xa trung si> B6n^-phdp vi mo-niang Ihfim vi^c canh^ni&Dg vii vi^c c6ng-nghe. N&m nhf^rn-d^n ( 1902 ) Ong Doumer v^ Phap, <ing Beau Bang lant T5ng-d3c loftn-quyen. Ong Bean chu vitic khai- hda d4n-lri, o mcf-mang ay hpc-banb vik dyt ra Y-tS-uuc, Ijkm oh^ b^nh-vi^n, d& cu-u-gitlp nhirrig kc y€u~dau nghc'o- kh&. Ay 1^ nhCrng cAag-yl^c: Ihm eua chinh-pbii bao-ht) v^y. ( 1 ) Co m^t flieu rtl ky, la vien Th6n^'$tj UjckJ 1^ ngirdi flai-biSu cua Tri^u-dlnh 6- Hu^. "■wvyw.songhuong.v t6ng kIt SacITvI^T-NAM SLr-Ltr(?C oay ch6[> ilSn dSy' hSy tarn ngfrng, d& sau c6 t^i-Ili^u day-du vk cat- vi^c bt^n~d5i o* Tiirorq Vi^t-nam nay ducrc ru-r^t hofn, se latn ti^p Ihem (1). Viec chcp lich-su" cuog nhir vi^c d^t vui dH Kia, d^t xong iSm Ilia mori biEt t^m ay tfit hay xau, con t?tm dony dil, cliira biSt th£ n^o m^ n6i duffc Ta chi bi^l riLng cac day scri del lam Nam-sir nay c6n dai, nj^iftri d^f tuy phai Iiic dau yen, b*') nyurng cOng-vi^c, nhu^njj con inong c6 ngLiy khoe-manh l^i del th^ni. co le lai dH livin: i6t dep hffji, cung chira biSt chirng. Mtic di mrcrc ViiSl-nam hiSii nay dirrrf houn luan dpc-!yp nhtmg sir hay dqr lUong-lni chira biel ra Ih^ niioV Songnfiiroi ban-quoc phai biSt ranjf pb^in sir sinh-lon ti?n-h6a ciia mot nu-o'c* la 6 c6i chi-nguy^ii, su nhdn-nai va sir cd-gwiif; ciia ngirtri Irong nuac. Vay ta phui h£l sire mii hoc-lap, nsa HiCr cSi tam-lri cho b?n-vi>ng tbi chac lirorng-Iai cun c6 ivbieu bi- vpng. Nircrc Vietnam ta da c6 cai van-hoa chdny tbua-kein gi ai, va lai c6 mot Ijch-sir ve-'a«y, nSn (a lji6t bri-dyng cai ti&m-liTc c8 hau va cai tinh tbdng-imnh hiSu hoc cua *a d^ Jheo thori ma lien-hoa, Ihi sao tn lai khdng c6 niiay noi dirffc 0) Trtrac toi dS ilif-bt vici ni^t quy^ii si'r nm Iheo sach ni>% Toi da Ihu-nh^t dir^c riit nhieu- tuf-liiHi. Chiing luay den ciiuf nuiii binh- tuul O^G^ ct> co^c cbif ii-lranh o- Ha-nui, nhii toi b| dot chay, sach-v<> mat s^fch, thiirtik ra d^nh |>hrd bo quy^n str ay khong lii]!! dirot: (iV9- — 353 w songhuong.vn aw — vi£t - KAM sfr ■ urge cki chi ciia 6iig cha ma d^t tli^ni iui)l dosn lich-sir mv-Ic han Iru-irc? C6 mOt (li^Li Ihi^t-tirffng nen nhSc loii Ij Iei n^ii giu- Ijiy nliirng di^u hay cfio ia 'an c6, bn nhrrng dieii liiVhai Ji, va fa^(-chu-6c liiy nlirriig diSii hay t Ci-t "gu-cri, di? y;y Uiy vhi nhAn- c6ch dac-hi^t cuadan-fOc ta va ctingli^u v6- iijjinVi rrtii kht^ng Ifin v6i n^ir6'i. Miic^ii dirr/c uliir Ihc^ tri gihai landgt;if:t ph^ii-bit'l ci^j hny c'Qi do", khong ham niu6n iihii ii^ cat hiiySn-huo be iigoiii, roi di5ng tftm lii^p hrc tfi nhaii niii Itini nioi vi^c cho Ih^iih c6i hi^u-qua iny-man. Nirac niio cun^* fo h'lc hT li'ic IhaK d6 In cai cAny-l^ luSii- lioan ciia tao-hoa troiig th^-gian. Ty xira chira IhSy c6 nirirc nao oir Ihinli mai hay cu suy mai. Klii h'lm vao caii1i bi ina Dgirori liong ntrort ciandgt; vandamp;ng long S^^ du-frc cai ng!vi-]irc di* sinh-t5n va liin-hoo, thi loi (he naocung c6 ngay chlin-khSri Ifin dirffc. Ay chilng ta dAy d^u la mOI dong-doi nha Hong- Lar, neu ta bi^L kicn tihi» ben chi, thi ha Lai kh6ng c6 inandlt;)l ng4y la c6 cSi dia-vi ve-vang vin Ihi^n-ha hay aao? Sir iricc- so mong-moi nhir UiS la cai nghTa-vii chiing ca chung-]oai Vi^l-nmpi ta vhy. www. song hu NAM TheoTay Ijch 2S79-25S tru-^c TAy- tich ky- 257-207 207- m Tdy-lich — 39MiuTay- lich NimC NAM Cacdtyi Vila Vri nhung svrbi^n-cfilrangnirtrc Ho HSng-bing Nha Thgc Nha Trieu B^c-thuOc ]^n Ihir nh£t were tAu Phuc^hi Ihi <-i4S0- 4365 tru-i5rc TAy- Ik-h ky-nguyftn). HpPhi.nvhitriiyen la ]2ti0 num. Than-niing ihi (3220^:1080), Ho Than-nrtn}f truyfen dircrc 8 doi, c6ng U 520 n3m. HUn - vifin thi Hoing-dg (2700- 2andamp;00). Ho Hifin- vi^n Uuy^D diri^c 5d6i, cOng la 3J1 n3m rD6'i d^n vua B^ Nfibifiu, Biio Dir£rng Ihi Dg N'gh 1611(2359-2259). Hu-u Nfiu thi B6 ThuSn(225andamp;^2208). Ha (2205-1766). Thiro'nij(I77e*l]22). Chu (1122^256). Tan (221-206), TAyHanandlt;202tru-&c Tay-lich — $ suu Tay-lich). TAy Han. Tan, Virtrtig MSng (9-23), Ngu-di La - ma ]^ydittGaule(151 trir^cT^y'Iich) TirangJulesCi- sar bknfa-djab ' d^tGauU (57-51 Irirfirc Tfiy-Iich) w 1 nAm NITandamp;C NAM Ciicd^i vua vanhvng NiraC TAU NUiandgt;C PHAP i ■ Theo Tay Ijch S^bien-colrongniroT 40-43 TrirngNfr vircrng Bong Han (25-220) i 43^44 Hic-thuOc Ian thtr Bong Hnn La-ma tiS-qufic ■t hai Auyuale Mmg ■P 1S7-226 Si Nhi^p je (30-14 lru-6c ] i 248 Ra Tri^u Tam-qu6c, B6iig Ng6 (222-265) T:iy-lich) 1 399-413 Giac T-Am-fip Tiln (265-420) QiiEkn Ba.c-dich ■ Nam Bac tri^u : (DarbarCS)<^hi^m 1 T6ng (420-447) giir tlat Gaule (406 son TSv- i 1 ■i' Tc (479-501) lich ) H(> Mt-rovin- ^. 1 544-602 Nha Tien Ly Lirong (502-556) giens(4Sl-752) Hi; 554 Ti^n h'$ Nam-d^ Tran (557-587) ■C^Iovis I xirng ^H 449 Tri^u Viet-viro'ng vircnj' 6" nir6c B 571 Hail Ly Xam-d? Phap (4andamp;l-5n) ■ e02-939 Bac-lhuoc L^n IhiV ha Tiiy (589-617) ■* ' H 722 Mai HSc-dS BiriynQ (018-9D7) Ho Carlovin- i ^H giens (752-987) ■ lio-cai dai-vuffn^ Bircrng Thai-Ion^:; (627-650) Pepin le Href (732-768) ^H S62 GiScNom-chieu — Birang Hu^'&n- Charlemagne . Cao Bien LOnji (713-756) (768-814) 906-923 Ho Khiic Kgu-qoi (907-959) Chu--hau phiin 939-944 Nh^ Ngo tranh tir iJifi- 945-967 968-980 Th^pnhi sCr-quan Nha Binh T6ng (960-1278) Ttme. Th6i^t^ (960-975) ky Ihir IX dSn the-k^lhirXlV mixi suy' ■ 981-1009 Nhi Ti6fl Le Ho Cap^tiens 1010-1225 Nha Ly (987-1328) ^■t 1010 Ly Thai-t5 €n Hugiies Capet 1' Dgdi va dcri d6 ra Thana-lony (987-996) Louis VI (U08-U37) ^KI6~ ^^^^_. /SiN ^B ^^^H ^^K BM 1 NAM Theo Tiiy lich h » 1048 1073 1223-1400 1225 1257 i2a4 12andamp;7 1306 1383 1396 1400-1407 1400 1402 Nir(yC NAM Cicdm vua v^ nhunf) sirbi^n-Culrongniro-c Gitic N6ngTrjCao. Vuanhar^y lliyd^t Chiim-tbanh mo- ra dfit Quang- binh, Quang~tri. Ly thirtrng Kiel Nhandamp; Tran. TrSn Th^i-lftng Quandamp;n MdDg-Qandamp; d^nh Vdn-nam tran sang nirfrc Nam, TboAt Honn dAnh nirac Nam iSn thtj nh^t. Thoal Huan daah nif6'c Nam la,ii thir hai. Vua Cbi6tn-tbanh d^ng dSt ThCia- VuaChS-b6ag-Nga dAah kinh-th^nb Thaag-Iong. Ho qui Ly din d6 vko Tky-dandamp;. Nha HS. Ho qui Ly circrp ng6i nha Tr^a. Nba H5 I5y dat Cbi^m-Lhanb mo' radStQi]^ng-iiam Quang-nghTa. Nirdfc tAu T6ng ThSn-ldng (1068- 1085). Nguyen (1280-13-11). Nguyen Th^-tB (12S0-I294). Minh (1368-1628). Minli Tiiai-tb (1368-I39S). Minh Thanh-tandamp; (1403-1424). MlfCC PHAP Philippe Augus- ta (1180-1^) Saint Loui» (1226-1270) Philippe 1 (1285-1; eDel 13U) Mdqu6c-bandlt;»i d£ giam quv€n Chir-hau (1^2) Ho Cap£tiea3, cbi Valois (1328-15^9) Cu^c chi3n- t ran h m $ t trfim oam (1338-1453) I w songhuong.vn IV Am TheoTay IJch » 1406 1407 - 1427 1408 U1S-U27 1427-1527 1428 1470 1527-1592 1527 1532-1788 1532 1543 1592 NirOC NAM Nha Minh daoh nhandamp; m. Thu0c nh^ Miah. NhiHituTrSnday biah danli quandamp;n Minb. L£ Loi khoi nghla. NhA U L^Thai-t6lfinng6i. L6 Th4nh-t6ng danhChi fem-th^nh ISy dfit BlQh-dinh. Nh^ Mac M^c dandamp;ng Dung cirfrpngfiinhhLe. Nh^L^trung-hirng Xguyen Kim l^p vua L^ or Ai-Jao. Nguyen Kim khdii- phuc dat Nghe-an va Thanh-boa l^p ra Lt Nam-tri^u. Trmit Ki^m giii- binh-quy^D. NguyeoHo^agvio lr£n d£t Thuin- h6a. Trinh Tung dirt piia Mac, khdi- phuc kiali-thandamp;nh ThSog-long. Nl^frC tAU Minh NhAn-tOng ( 1425 - 1426 ) Minh Tuyfln-tdDg (1426-1436) Minh Thg-tOng (1522-1566) mr^c phAp Charles VII (1422-1461) Jeanne d'Arc ciiu chlia ( 1429 - 1431 ) Louis XI (1461-1483) Louis XII (1498-1515) Francoia 1 (1515-1517) Ho Cap^tietis, chi Bourbons (1589-1792) Henri IV (1589-1610) ^^^^^^^^^^^^^^T*^^^ " L NAM NUiandgt;C NAM - ■ — J Theo Tayljch CacflA') vua vi nhTrng sirbiSn-c^trongniro'^ NUfrC TAu NU(>C phAp 1611 Nguyen HoAng Louis UI daoh Chi^in- (1610-1643) Ih^jih lay diit Louis W Phu-ydn. (1643-1715) 1627 - 1672 Chiia Trinh va chua Nguyen dnnh nhau 6 Qiianandgt;j- Thatih(164'1-]9n). Thanh Th?-t6 (Thu^n- tr| ) ' 1692 hlnli k H4-tTnh. (lfrt4-166l). Chua Ngiiyin iSy Thanh Thdnh-lfi hfl d£( Chi^m- Ihiinh vfko d£n (Khang-hi) (1644-1722). IJJnh-thnlln. Thanh ThS^lOng 1698-1737 Chda Nguyen Ifty (Ung-clilnh) Louis XV d^ECao-mi^n l$p (1723-1735). (1713-1774) la sau tinh Nam Thanh Cao-t6ng Viel. ( Ciia-long ) 1771 Nguyen Nhac khoi binh dandamp;nh chila Nguyen b Qui- nhOTQ. (1736-1795), Louis VI (1774-1793) m 1775 Chua Tiinh sar 1 HoADg ngu Phuc vao iSy th^nh i Phil-xuAn vi dSt QLiong-naTn.Cht'ia ■ Nguyen chay vio Gia-dinh, : 1776 Anh em 6ng NguyenNhac dAnh , liydSlGia-dinh. ' 1778 NguyenNhacxu-ng d^ or Qui'Qhcm. ' ^..jflSRK ^^^^^^^^^^.^_ m ^1 ■^ ^^^^^HK « ■ . " nAm TheoT5y]jch m 17fiO 1782 17S3 M 17S4 17andamp;6 1787 1788 1788-1802 1789 1792 HVClfC NAM Cacflu-i vxia viiohGng siJ-l)i6n-c5lrongnucrc Nguyen-pliiic Anli sirng YiTOffig or Nam Vi^t. Loan kiiii-binh 6* kinh-thanh Thfing-long. Kgu3'en - vircrng jihcr 6ng Bfi-da- Ipc dem Hoang- lu- Canh ve Phap cS«-ciJu. Nguyen Hu^ pha quan Ti^m-Ia o dai Gia-dinh, Nguyen Hii^ lay thanh PIiu-xuAn i-Bi ra Bac - ha du-t ho Trinh. Vfl van Nhaim danhKuc ha.Nha L6 iiiiit ngoi. Nfiuyeij-vu-crag o Tifim-la ve khdi- phuc Gia-djnh. Nha Nguyen TiVy- SffD. Nfi^en Hue I^d n^t Hoan^-d£ iBi ra pha quftn Thanh a Thiing- lOUf-. Vua Quaog-truDg NVO-G TAU Thanh Nhan-tOng (Gia-khandamp;nh) (1796-1820) NUOC PHAp I i 4 Cu^c dtffCach- m6nhT|789). Din - 4i'^<: c^ng-thva Rn (hu- uh^l {1792-1804). nAm TheoTay lich NV(yC NAM ■ Ill » Cac db*] vua va nhung sifhif n-colfongnwifC NiT(!rc tAu NTjCrC PHAP 17^ Nguyen- vii-ffng khdi-phue tliunh Qui-nhon. 1801 Nguyen - vurtrng kh6i-phi.ic (hi^Db Phu-suun. 1802-1945 NhA Nguyen. 1S02 N{jiiycn The-tB (Gia-Iony) len ngiandamp;i rSi rft danh ISy Bac-ha. Ian thtj nliQt (IS04-lKIt). Nn-pUA-luan I 1819 Nguyen ThS-to sirngdti(lSi)4). m mul. t«20 Xgn%-en ThAnh-to ThanhTuyfin-ldng Ho Capfttiena, (Minh-mt'uh ) (Bao-quaog) chi Bourbons Hd ngfyj. ( IS21 - 1851 ) trung-himg 1826 Ciiac Phan baVinh 6 Nam-dinh. (1814-1848). Louis XV III (1814-1824). 1833 L^ duy Lircrng Charles X i khai binli cr Nlnli-binh. (1824-1830). Le vSn Kh6i khm CuOc cach- menh Ian Ihir agvv a Gia-Jinh. hai (1830). NOng van Von dSfy Lodia Philippe loan ff Bac-Viel. (1830-1848). i 1834 Gi^c Tiem-la. 1835 L3y niro'c Cao- mi^ti l^p ra Tr^n- - ^ Ifiy^thanh. 1 361 Iwifliw songhuong.vn m ^^ i nXm Nir6-C NAM -■ 1 Cacd^i vua Iri nhandamp;ng NLrandlt;yc tAu NUfrC PHAP I Th40 lay Jith sybii?n-c5tronKmiirc 1 1S40 Nguyen Thanh-to : mjit. ■1 1 1841 Nguyen Hi?n-1andamp; (Thieu-fri) Un ngdii 10 p lai nir^rc Cao-mi^n. V H I ! 1S47 Chi^n tliuyen ci'ig Pf don w Da-ndog. Nguyen HiSn landamp; mal. J. _ 1S48 Nguyen DiTc-16Dg Loan Th^-b'iah Cu^c CAch- ■ (Tur-dirc) l^nngdi. tUi^n - qufic menh I^d thii m 1858 ChiiSn-lJiuySni eita (1849-1864). ba (1848). m Fh.ip vji ciia I- Th^nh VSn-tbDg DiL3-qu6cc0ng- m pha-nho- dandamp;nli (Ham-phong) h(!>alaiilhiihai 1 Bji-niinjv, (1851-1861). (1S48-1S51). --J 1859 Quan Phap dAnh Bg-qu3c l! lay Gia-dinh. Ian thu- hai 1861 B3n Kv-hua th^l- (1851-1870). Uiu. Na-pUa-luan 111 xiriigd^(l8andamp;l). * 1862 H6a-u-6c nhtrcrng Thanh Miic-iong M tinh phla d6ng (Boug-tri) Nam-Vi^t. (1862-1874). 1364 I4p cuQc Bao-hO a inr6c Cao-raiftn. ■ 1S67 LSy ba tmh phia Uy Nam-Vi^I. Phan thabh Gian lir tAn. Kfi3 - ■* 1 ■ - /9SN ^H M ^^^^^ @lHi ^^HB !!■■■■■■■ BBi^|^Bandgt;^ lAiWW '?nnr]hilrnigM!Hia - ]ff m r 1 m 1 NAM TheO Tay lich Nl7(yc NAM CacdO-L vua vA nhimg sybi^neotrongnirorc NUG-C TAU ^V(yC PKAP 1872 ,DB-pho-nghTa Phandamp; Phap dem Ihuycn vAo chiSn-tranh H^-npi. (1870-1871) ■ 1873 Francis Gamier Dfi.nquCic c^ng- ha th^nh H^-n^i. hdalan thtiba Nguyen tri (1870-1940) 1 Phirorng tv lift. 1874 Hfta-uAfc tri lai Thanh B»irc-t6Dg dSt BSc-Vi6L (Quflng-lir ) 1S82 Henri Riviere ha thinh Hi-niandgt;i. Ho^ngDi^utijtigt. (1875-1902) 1S83-1945 'CuOc Bao-hO ciia k iiu^c Phandamp;p. 1883 VuaDu-c-tdDgmSt. H6a-< aire nhatn cuOc Bao-h^. 1884 H6a-ir*c Palenft- tre diah cAc thj- « 1£ liao-hO^ ■ 1885 T6n-th3t Thuygt danh phu Khd.in- sir or HuS. ■ 1888 Vua H^m-Dghi bi bat. k 1893 Phan dlnh Philng 1 khffisirorH^-lTnh 1 ^ ^^^ 3fi3 1 z^-^TOiBWffionghiJong.vn ^^ma SA CH-DA N 96 I Chi QuYi^n I SS It chl QuY^n II 35 A-r*p cphần trămt s5 trang A'bat-xich t 149, 150, 152, f3^, 157, 158 A-b6-ldiandgt;g < Apollon ) II 97 A-ddng II 95 A-ly I J 38 A-loa-i^iii I I2ti A-m^'-li-^ia (Amcriquc) II 05 A no II 21H, 210 A-niing A'phi-ly-gia Ai-lao I 96.167, 170,173 Ai-luu Ai Ai-cbiiu Ai-tu Ai Nir-Qlii Aiandgt;i)Uan Alcm^ne Alg^rie Aymoujer Ayouthia An- d ucFng-vatrng An-giaog II I 9G II 33$ n 221 1 331 1 IJB I 59, 68, 03 II 31, *7 I 156. i»a It uo II 233 II 33«, ^D II ^33 II «5 I 16, IS. 19, 20. 21 . 29, 71 220. 223, 232, 233, 264, 2andamp;5 An-h^ii II 254 An-Jac II 66 An-nani I o«, W. Hi, 121, 126, 127,130, 133. 134, i:». 112, 113,146. 148, 149.150,154,153. 15S, 160. IBl. 162.164, 167,175, 179. 1«&, IM, lOO, 132, 193, landlt;14. 197, 199, liOO, 201. 203, 2U0, 212, 213, 215, 21fl, 224. 226, 357, 230; II U'.38, 51.52,53,130, 130, 137,139,178,297 An-nam chi-lirpc 1 Ui An-oam 1IU-K9 phu I 3. 58, 111 An-nam guoc I 3, 111 Aii-nain qu^c-Vucrng I 134, 153, 102.233; II 7.26,51.129,131.136 Angmey |I 332 An-quoc Thi^u Qui 1 33 An'Sinh-vufrng I 121 AD-truung II 20andgt; 44 An-vi^n iiTVTig-quan I *3 Anh-cit-19-i (Art^loterre) IJ 96,97, 212, 213. 221,240. 242, 257, 293,295 Anh T^ I 35 Ao-lo-icli 1 152„ 153, 157, iSA Ao-mon (Macao) It ^ Aubarel {Ha-ba-iyandgt; II 20,284 An 1 14.23,23 Xa-io U 95 — 365 w.Bonghuong.vn 36C — VlfiT-NAM SU - LUgC Ku-ca I 12 Ac-lB-bB II 95,97.^8,223 Au-lgc r a, 16. 18, 19, 21. 29, 71 Ba-dich-lai Ba diem Ba-IhJc fin-thvc Ba-T^t <ViDh-]ong) I i«9, 190 1 16(1 II 261 I 218, 219 194.230, 231 II 111 li, 16 II 3 07 I Bd-da-lpc [[ 119, in, 150, 151. 152, 159, ISI, 208 fia-la-tnon 1 16 P&rja tt 260 Bk TrJeu I U fi& ThSm fl n Hh Trsah II 79 Uach-KtaDg-^ang 1 68,90.156,157 Bach xian ngiiyea II Bach 71 £1 Bai-nQap gtaog B3i-5$y Baldinotj Ba)^4Tie Ban-Un ( Biin-hAa ) Sun Si£u Bfcn-san BftD-lhach (TbAnh-h6a> BJin 'vaa Nb) Ban-trien ngoc pha Banh H^ BdDh-l^-k^ Bao-hung Bao-l^c Bao-nlah >llfi~vinrn{[ 193, 19» 206,207, 2(>&. 211 Rao-qnang ( thip ) I 119 Ballambang H ISO Bat aal Gia I 192 Oac-binh-vircyng II 12.'^, 131 B3c-l)6-cfiinh I! 42, -13, 4-1. 48, -19 Bang-c6c (Bangkok) 11 347 Biic-dao I 237 B5c-giang I 143, 149, 182, 230 B3c-hJi n 122. 123. 124. 162, 1&4, 165 Bac-ktDh II 316 Bucks' II 201,241,25^.267.269, 270. 273,274. 277, 278,279,28t, 2S2, 2»4^ 290, 293, 294, 298. 302, 302, 307, 315,317,^3(1,333 B5c-le n ;M5. 316 Bic-licu 1 102 Blc-ninh I MS; M 268,269, 274. 27g. 299, 3[JC, 30M, 309 Bic-quaQ II &i BScthaiili 11 141,170,172, 173. 174, 176. 177, 178, 192, 197 B5c-triEu II 3, 4, 18, 60 Beau Berger Berthc de ViUers Bif Nguyen Cung Elt; Nguyen Uoun B^ntr^ClhtiycBiah-luu-ng) 11 Bi-scrn Bichot Bien-h(ia 11 173.256,259,260,261 Bihourd li 331 EMa-c5p ! Gl Blnh flioll JI 158. 15S, 160. 172, 204, 267, 327 Blnb-diDh-vircmg I 216, 21H, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 227, Z2&, 230, 232, 234 Blob-bAa tran blnb-lA fiJnIli-lvc BlDta Ngd d^i cio Blnh lay sil ti 310 317 317 300 137 137 107 39 30S II 17^ ■ II m ■ II 34 m I 2^ * 11 2S9 M IPIHH ^ SACir-IMN — 367 B ^^^ Binh-than 1 195, 3t)3 Ltiii VHii Khui' [| 23. 24, 31, 33 fl H Binh-thu^Li 11 79, 1U,1, 153, liiii n-g F^ji) 1 2H 2fiR H ^B bun Ma II Sa Cao-hjiiK II 7. 25, Lli. Hu, 35, 3(i, fl ^K BiS-Cai d^i-VirurDj( I 5!, GO 37. 10, 4'.l. y2, 53. ]lt, 13U, SH, 9 K B^-chinh Ji 10^ ISi:., 271.272. 273, 310. 313 M V U*$-Kia-h t 125 Cao Dii-n l U3, li-l. 63 fl B B3-chinh I 13, HHt. llandgt;6, '>'>? CaoM i 221, 2-J5 B ^K Randamp;-Ako-nha (Porhi^iil) II 05,1-16. N7 Cao chinti [Jinh 1 til) fl B bo a^ I 17."]. 2m, 22« ; II IW Cno-miiii II H7, 2:13, 2iandgt;3, 331 ^^B ^B iiLk-iIieii I 47. 191 C^L) 0.'i ^^^1 ^B BiJ Ki^n I IS^i Cuo-vonc J lUlj ^^H ^B Bd'Chinh U 7j, 77 CaQ-vuandlt;rng [ &i ^M B Bri^rc (le rh3c II ;)^9, 310, 317, Caspard 11 324 fl B 3I«. 319, ^20 «Catinali II 240 ^^| B firianval JI 304, 305 Cat-bii 11 270^^1 ^K Bill an Nicn 11 292, 29S, :I00 Cat Hbag I TS^^H ^B Uui cung Thiliig U 42 Cain-biinli 1 220 ^^M B Bui Bi 1 322, 223 Chid (Jul I 22t fl B Bt^i Dy II 292 Cam-la [] 43 fl B BCii aandamp;c Tuyen 11 141, I5j, 75e Cam 1e II 255 fl B Bui dSc Trv It 15€ CSin-giuilg II 25 ^fl B BiSi Bi^n 11 333 CiSnl-giaDg 11 66 ^^H B Bai buy Bjch II U5 Cim-khe ! 40 ^^M B B^i buy ftaan 11 271 C^n-b^t II «4 9 ^B Bai n^y^n Dv ' 1 611 C$inandgt;cblnli II I7U, £37, 238 fl B Bi^i m^u Tien U 196 Can-yid' II 1U9, 147, l^iS, 25G fl ^B B^i !^i LkTOFiie 11 45 Cau-gil^y U 284, 3UD fl B BOi th^ Dfn II US C^cile II 333 fl B BOj thS &«t II ea, «Dandgt; 106, ti5 Cyb^c 11 IKl^^l V Bi^i tbi£ Tofi 11 117 CleDiandgt;iire 11 224 ^^| _^^Bi^i tbi XuSn II 163, 161 Constant II 331 fl 388 — V)^- NAM s(r.LUl7C ^H CoAKlantiii I] Oft Chill Cii^u (giic) 11 268 ConslanliLi Phanlcoii ][ 83 CiiAvtMvn I 12, 39 r^ronnnt U MO Chali^cluC II 220 Courbel LI 3OI,3a5,:^aS.30g,3l6,3S0 Cliau-tlyc-ilao H 84 ConrJiDn delH vfllc Hrllio It 224 Chan Una I 19 Coartin II 2&7 Chau Huan I 6! i II I3o Cff Ngoc J ir)7, 158 Ch-iii Kh^iii I 152, 15J, 165 ^_Cu Ihl (p. MarchantI ) H 228 Chau Li em 1 152. 153, 165 ^^PC^ RV Itigtt Ivc II 196 Chaii-nhat I 37 ; 11 45 ^^C5-)am 1 ^4 Chau NghT:i 1 l&l ^^_C3-)au I 10» ChJia 6 1 167 ^^■Cti-Joa I 18, 20, 81 Chau 5 11 105 ^^■Cc»-l^nR I 202 Chan Rj 1 167 l^^'cS'lyy 1 I7j, 191, 200 Chau Thuiifi 1 lUl CS-phap I 93, ^ Chilli Tir I 101 C5-56r I 224 Ciiil si Dii H 110 C(>ii-]un 1 97 ; II 97, 110, 151, ChSt Tri (Chakki-i) 1M08,232,233 fl IKl, 30", ^27 Chill viin Tiuii 11 109. IIOJII Cdn-loii qiiaii 1 KM Chi Ilia Ma I lOG, 107 CAn-iuaii II 8:i Chit :i ll^tii 1 175, 200 Citiig-dinh-vi7o-iig. I 17j Chi^ hijiitf Nija I 17,'f, 176, 177, CuDM-tiiili'Viro-nK I ITli > 1V8, I'D, IKIJ, 11$3 CuD|j-tuC'Viro-n£ 1 I'ti CAtv Cm 1 104^ MX Cung Tim Hi I lOli Che Cbi I Ib7, 108, 169 Cii-thi I :i:i Che dii a lii I 168 Cira Tliiiuii J I 231 Clii^ Mini I 167 Cuu-loan II FIJ Chu MO I 175, 200 Ci'ru-chiin I :!, 12, :JT, :w, 40, Ji, ; i:iil' Nrmy I ]t» ' ffi 47, -10. "A 51, 55, 177 ■ Clii-tlifm I 59 Vt Ciiu-Hire. 1 12 cbi-la I 202 W Cbii-uiac II i^li 1 Chi-liiiEi I 174, 212, 217, 219 K Chii-vu 11 81 Cbi-lknj; 1 flO . 131). 193. 230, 231 m Chaigncau ( Nauicn-vaii-lhing ) t f:hi^|ii-rti;,||g 1 191, 200 1 " 1-'^^. lai. 183. 224, 227 j chi£m.U.i.nh I 7,49,61.90,94, ft Charboniiier II 2a:i ; inj, 97, 98, HiO, lUI, 107, 110, 12J, E Charles Thoiiisoij II atW ! i;H7. lafi, H5. IC^ ,168.169, J75J77, ■ Charner [1 257. 2.V!, 2J0, 260, 3Gy ; 17B, I'S. 1«7, !«!' ,190,101, 192,200; E Chanh-mojit; 11 :kii. ^ i " «. m. 7H. 7^ 811,85, 101 K ChSn-uiaft (ch(in> I 120 ■ t-hicu itc I 183 K CMn-lflP !7.49.5D,y4JIH,1|na7l; 1 l^'»^^'-'l!'j" virtrnii I 181 ^ B 11 103f>.8I,H2,H;i,K4,83.M6,H7,t0l,lT*l, 1 CliJOu i^ui- 11 86 ■ r aH,202.3!«,219.y2(J,^i2.:*33.232 . Chitu NOi II -Jtl'J, 221 ■ B Chfiu-ai I 61 , II 135 1 Cbicu Smng H Chuu-cau II I'il ! Chicu T:in|p I 63 B^i-Viet thong-giam II 61 p, Dtr TTnh I 97 B^j-VQ I 22 ^B Dtrffng tu Tbanh H 373 B^in-abY 1 37 ^B- Dliang Tuyen 1 12 B^in th^Q Xtrang 11 139 ^H UirO'flg tir HiiC t 59 Bam Trung 1 23& ^B Ducrng ttr Tan 1 63 Ban-K5» I 15S ^B DiTcrng (u Minh I ua Ban hda Chi I 51 ^B Dv^-thanti-^inrng I 93 0^0-dirc kint) r 74, 75 ^B Diruag Thai-b4u t S7 Bio C5-cdt II 109, ni ^B Du-ffng Tn II 46 ^ao-ma-pha I 231 ^B Dtrarng yan Nba n 207, 215 f>ao Th5-cbau 11 111 ^B Dir&ng-thi^n II 304, 307 Baa cam M^c I 91 ^B Ba-bang 1 Ids. 194 Biia Hoang 1 47, 48. 49 ^B Ba-cang I 220 Bi>0-lstiR-vang 1 55 ^B Ba-liii I 221 Baa nghia Giao ir 47 ^B B&-giang 1 170, aw ; II 310 Bao quaDg NbJ6v II 45, 46, 49 ^K fiifi-giang'l^ I 1S6 B4o ton Nguyen I 105 H BS-ning U 100,181,224 H 2^2, ^3. 254. 235. 256. 257 , 227, 233. 261,345 Bao tu K^ I )60, 16 ( ^B Bai Lircng I 44 Bdo Tri TI 255, 269, 270 ^B B^l-loan 11 ai6, 320 Bao Van BIcb I 175, 200 1 ^H Dai-SD I 195 ; 11 35 B3l-]5-boa-!uch I 129, 130 ^B &$iandlt;co-viet I 3^ 86, til Blng-di^m 1 61 ^B Bao duy Tiandgt; II m. 41 dSng Dnng I 202 , 203. 2W, 305 ^B B^i-do-dioc Bad II 132 fiang dinb Mien n 203 ^B 0$i-£ld-(l6c L^c 11 13'2 BJlng Hanh II 269 ^B B^i-hfinh EIodog-dE 1 89 B5,ng nhu Mai II 289 B BaiMa i 64. 186; II 23 BSng Nhu^g I 38 H &^Ml t 63 B^og T^t I 201, 202 ^B B4ii'licbMu6c I % Ba,Dg t)u Hu^ II 12, 113 ■ »»i-ly I 97 B^ag trila Chc^^D 11 271 ^ ^t^ ^^ ^ /Stlik ^^^^^^^^^L .^^^^^^^^^^^^1 ^^^^^^^^^^K ^^^H -^■&uv ^■■ipi ^PPI W ^^^^m^'ti.&onQmonQ.f^^^::i^ ^^^ ^" 1 SACH-DAN - :i7l m ^B Bhn^ Iran ThutVng 11 ij7, ig:(. Hain 'IririiK 11 ■ H 0, 182, 183. 1»| Hd Dirurng 1 ^. 1 H DSn^ v:m Chiin 11 ill.llie.lJB.L'hJ Ml'l l:Ult| 1. ti. 1 ^K Bant; ^"^"h '^'^"H 11 -iw Dii-ili'it Muu II ,S2 1 ^H t)^o Nganfj n 30j. :iinj EJu-iliii' Tii ■ B H^ Kitu 11 3J0. :tio llu-iluc Tuyt't II 9 H 1 179. ]8l F)fliiB Annaiii iiiriii II i:m fl H HL-Liii 1 V5 Bijng-ltc'i illiii 1 i;f7, 11^ B H 1 11 Ditiiix-climh-virfnii; I o -^ K Hi:i-)y 1 lirO landgt;ijng-d:.i(> 1 '226 M ^B Hji;)i Tfa^nli ] 07 l)diandgt;M-(.ti'i 1 L!>i. 2fi2. li'iil. 222. 22li ■ ^B BJeu-dK-u I :i:>7 ffandgt;6it|j-tLrii Ijp ■ H 1 na iJuux Muii 1 i. i:^ ■ ^^K ir^inli litp F-T[)b. Ki., ,Sj, K6 Mung-kinb iikEi la-LliiH- II 3^2 M ^B Binh coon Tru 1 85 Qun^-khBU-<t:io u Ki a ^B Hinh «:un^ Trinh IT 2(tt bunK fifi'i 9 H Bini) L>i£n 1 H7 Bung-|)hiLp fl ^H Hiqli Van Bi^n 1! 210 HdriR-phu M »1 S ^B HinJi van <iini 11 Ul H64>i{-i|u:in 1 202. •2]-l. Xi:i, r!2*, fl ^B F)inb van T.T 11 5J, J3 •JlTi. 22lt, 1-27 . 22K H H ]4in1] Le f 221. 'j'>^ -j'^t -lit l)i)iig-qii:it fl H '^'• ■i2e. i«K HoiiK T^n ] 141 fl ^B IfinLi Lien 1 S6 Bdn^-li'it^u 1 1^12; li :27.Hi.3;;o ■ ^m hnh lAtl I 220 hu-biiji I y '8, 1'JJ ; H lOti, 107 fl ^B Bin]] ](nh D^n M i:i7 Hij-plin-UHhTa (Jean LliipuU) H ^B )4jnli: nha H^nh II U7, OO ir '278.370. -J80, 28t, 282, 285, JUI ■ K Bjnh Tuo 11 272 Bd'Son 11 tH, 271J. 2h,'i ■ ^B l^loh ticb Nliutfng Jl 118, .12u Bo Thtt B H Binh TiSD-]io^iig T 8andamp;,S7; II 3.129 B4-gia ^^. Hinb, Tiet I 230 &(i anh Vfi I 1119, IJI V ^^ft Binh Tuc J 87, 85, 30 && Bl I ■122. 223, 221 ■ ^^^ Binh th^ Bfirc 11 303 OS cJDb Thi!,c 1 S2, S3, K6 B ^K Bjnh-tirandamp;iig U 260, 261. 26J BA (luy Trujig 1 B ^B Boaa Cbi ] 39 Bandamp; Gia 1 220 fl ^^^K Bo^ci daah Chan 11 163 &6 yen OS 1 B ^^H Bonn hiru Ai II 37S B£ Lg I fl ^^B Boin nbandamp;H^i ] 163,167,168.171 BS MiEa I %% 1!»0. 192 fl ^^B Boan til Tbi^n 1 63, 64 B3 Mmc 1 38 fl ^^^B Bofin tiT Blnb 1 62 B8 nh^it Tr9p II IW fl ^^B BoAn tu TrifC 11 272 fifi tdn Tb^Dh 1 CI fl ^^^^ Baaa ngnylsk Tbuc ][ fi& B3 tu$ B{> 1 SO fl ^B Boi^n TbD , 11 274 B5 lix Btnb I 173, 177, l^O. 300 fl ^B^Bo^D Tbu^ng I 122 bS Thai-hia 1 ita fl 372 — VI ^- NAM SLT-LUgrc Bu tlianliNhan II 106 lfV7. IIW, m 170 t}& the GiBi 11 G5 an Tbich 1 H7. 1*5 tlii^n Thir T 159 HA lb" TnrrR 1 62 t»(i Vi^n 1 bo ¥i& Vhna I i M, 26 Bo N«u II 339, 3i0 B& Tit n :i3», 310 fifli Cin (Trinh van < :iin) II 342 »i^n CIm U 317 J*cio BaO-lyc 11 317 Bun B^ni li 317 »J3n Kei» 11 ^17 }4un PhDnit 11 30e, 307 ISiln-lhuj- TI 297. 298 J^uog-ia 11 327 B5ng-c« (<1^n) 1 iW BoDiK'^n 11 133 Hbng-hCri 11 IIG Btieg'bhauli It 327,330,JJ:j,:WJ,'«S1 HuD^-nai (Uien-bOii] 1 1 m, Ki BoDjf-bt'i-dau 1 iZt fiOn^B CiS-xilniJ 11 17 B(>nH-tUi»ti'h(i I It ■ * t 19, ii;i B^pg Kim-lftc II 17 B^ng L^cu-cal U 17 Bi)ng La-phfi H 17 Bi^ng T£ phii 11 17 Blrvn^ I r* Birfrng cjnii Tftng W a9y, 30B Bif^aj! dinh Csnh n :}d2 BuvrngUm 1 01) Bairag ngpl N'l^ai I 14^ Bvc IhSo^ air^n^ II 368 E Echo 11 253 cEnipire d'Annaina 11 340 Ksp France )1 22J Bugeaie 11 2andamp;I J-^uropicn H !«2 Fciure U 152 l''a%'hi Levc(|uc II 2311 Forbin It 261 Fourniei- II 3KI. 3n, lllf. I'raocis Gamier (Xngi-iihi) II 277, 280. 281, 2fl2, iH'i, 2KJ.28r*, 280. 21HI (jeorjjcs VlavJaiios H 301 C,st-cal l.ir^iig I 112.183; II 39 l.ia-tlinli I 10, 12, 13, 82, 83. tOl.l'IJ, I06,](17, 108,100, 111, 12». 13H, 116. 1-17, 1-JS. 149, 150, IM, 1 J3. ir4. I5jandlt; ] J7JG3, Itifl, 172, 17^, ISO, tB2, 1K3, tra, 204, 206. ^08. 209, 31 1 , 212. 215. 219,22X, 212, 2:ij. 2JG, 257, 258, 2:i0, 2C0, 261 , 262. 26J Giii-(1ii)h l1)un^ clii II 106 Gia-iiuii^ 1 222 (;jaandgt;klianli II 13U (.iii'l^m I 212 (;i.i-lorig II 161.17J, 176, 192, 19randgt; CiA-l6-laii ITcth (.ItTlisnleiii} II 07 C;ia-liii1i l[ 00 Gia-iu II 07, iar>, i^i tiia-tu-giao II 08, 100 Cirin-BinliMU- I 21>1, 202, 2t'a (;i>o.cb5u I 3,43,44,J7,4«.40. .v), 53, :^ . :», r»«, ."ta. ai, 61 . 63. 64. iCi, 66, (37, 71, 72, 77, 11)3, 1 11 , J99 (•istc Cliuti-niMC I 44. 4Jt Ciiflo-cbi I 3, .1, 12, 13, 37, 3*, 39. 41, -12, J3, 47, iO, •AOl GiHo-vbi-b<i I 3f, 37 OJao-c^hi qu^m I HI Giao-cbi quiln-vtroftig I 90, 94 Ciiani-n^MC Hinlv(Mgr Uohicr) II 2a5 Giip luilt (hdfl iTffc) II 2SQ, 2SD Giaic Mitu-iig I 121 Gi^c Niiib-?fa II 64 Gi^c N'iing I 4q Giuc Ngii|||«i^ II gs Giovanniiielic II 3!K www.aonghuong vn ■^^^^" SACH'1>AN — 373 U B GioC'^^cli II 300 Hin filnh-ll^ I 3JI fl H Gtu-bi.te (Jupiter) It 97 llact Cao'to I L«;l, 217 B ^B G6-c6ng M 14S lEan Ki^n-Va | 38 fl ^m GcKselin II 34b Han Vfindj 1 30 B ^^^^Guerrier II 313 Han Uil 1 131 B ^^^^ HaQ Phi 1 25 fl ^F H l[;m Ouan 1 193 B ^B Hk cong Thai U 161 M^ii Hit Qu6c i 33 B H lU hi Yao 11 U7 Kdn-vuffng-ldLk pliii 11 184 fl H Ha-hoa I 137 H^ng-chdlt 1 106 fl H Hk-hdi ir 133 H^ng Lniig i 67 fl ^B Hfinian (dnng) I Qt H^ng VQ 1 183 fl ■ llk-npi II 268, 37^,279, :i30, 281, Uanh-TliUL-.CB II 303 fl ■ 282. 2tt3, 284, 285, 2S7, 290, 292. 2&i, Uiio-voitg.giuc B H 297, 298, 3Ui), 313. 3lti, 319, Si2, Hb (Cap dr Uoeint Esin;r.iiict) H 95 fl H IIJ Q-iiyen II 212 Hat-giang 1 40, ^25 ; J| 21 fl ^P Ha-lien H 10,83,83. fi-t,8&,S6, 87. &8. H^M6 1 126 fl ■ 110, 1-17, 177, 178. 210,220, 'J64, 265 H^l-mort I 40 fl H H&-ITnh n 267, 200, 311. 330, Harmanil It 3(M,3Or>.3O6,3OT.30«,3It H H 334, 335, .H.S8, 340 HautereuiUB II 283 fl H Hk-tii%h It 173 HJcbach i 192 fl ■ ){■! ih^ l.^c 11 22 H^i^'long.giang 1 I2i3 MI 130 ■ H Ua-lruDg II 20 H^ii Clliih 1 55 fl H Hft van Kbui 11 292 Ilau l^i Triah U 243 fl H Ha 1 22, 23 Hau nh&n nHo I 90 fl ^B Ha-dtro-ng 1 42 tl9U-ch& E 1B3 fl ■ Ha-hung <Minh-^tan£) 1 203.222 H^u^U 11 4, 26, 125 ■ H H^-lang II 52 H4u Ly Nnm.fl^ I 55. 56 fl ^P Hs-mon II 293 Hiu Ngi-viio-ng I 82, 86 fl B Haiti It 327 Hiu Tran 1 190, 201, 2(M. 206 ■ B Hi^i-chau It 255 Henri Rivi^rD II 297. J9S, 300 ■ B Hai-dirirng I H4, 1-15 ; 1120,24, Ht-nry UiUci II 331 fl B 35.62,64.125. 132.203,271,275,278, Hcrbiiig^r 11 31^ ^| ■ 281. 283, 2^5, 290, 291,309, 30n, 309 Heroine II 233 fl B Hai-Dinli 11 271 Hi-I$p (Grec) II 97 fl B Hai-ph6n£ 11 2H^, 297, 3»), 304, ^^^ 305, :'14S ^^V H£i-tri^u I 163 ^^B Hai-Van 11 39, 116 Hi#-hiia It 303, 3(H, 306 ■ Hoa-ky II 295 fl Hoa-lu d^itg I 85. 86. 91 fl ^^K H^m-Dglii II 312,322,323. Hoa TiAn (tru>^ii) II H^ H ^^B 323, 320, 327. 334, 335. 336, 3U Hua-chau I 167, 175, 200. 203 fl ^H H^Tn-phong II 293 H6a-giang I ^^^ fl "- Ham-lij I 116, 148, 196 Hoa.lsn (HollaDiIe) 11 95 ■ [ ^^fc^Ham-tir qiian I 145. 1%, 203 H6a Than 11 136, 139 fl ■Sffl_ ^^^^^^J ■BBBBliill^^HHfl H • 37^ — 'l^V ■ NAM sir - LUQ-C B Ho&L-hoBQ ] 12 Ho^ng Tbftnh ] 221 H Hoan-chiu I 59, 95, ITT HoAng Trung I 193, ^95, 200 ^B Hobn-TiTDrng-qu^c I 60, 61 HoiDg van Hue 11 307 H Hoandamp;nff cito Rhai H 339,^0,^1 Ho^ng vSti Tram 11 ^4 B HoAnf cAng Cb^t 11 63,fi6,«7,68 Ho^ng Viet van tiaandgt;>^n I 234 B Hoandamp;D« cdDg K^ 11 67 HoJc Quang I U3 ^B Haang cdng Phu 11 63 Hb 1 Ud B Hokag cdRff Tii 11 196 Ho b^ 6n 11 300 B Hoandamp;Dtf cdnfiToan 11 68 Handamp; cht MLnh II ^2 B * Hoacig Di^u 11 29$ Handamp; B3 I 195 B Hokng ThAa 1 6S Hfl Han-Thifffng 1 190,192,194,1% B Hoandamp;Dg dinh Ai II 22,24.25,26 Hu hung U^t 1 176 B Hoing dinh Bao 11 103,113,114,115 H6 Hull U 205 B Hodiig ainh The 11 C9,103,I0(, 116 HD Lidm I 1T6 B Hoaiij{-KtanB I 182, 195, lOd Hii nguyen Tfiing I 1^, 196 B Hokag hoa Thum It »0, 3f2 Hu Oai 11 272 B Hoandamp;nff hOu XuDg 11 29S Ho dng 1 227 B Hoang ich Ki^u 11 138, 139 Ha phi Piiuu U 102 B Ho^ag k£ Vi^tii 11 374,275.283, V 281, 2»] , fStS, 300, 307, 3tO, 334. 335 Ho qui' Ly I 189, IflO, 193. 195, 196, 107, 199 ; II lOli B Uo^Dg kini Qua II 63 ^^ Haandamp;nff'mai 11 66 Kft si landgt;iicnig 11 6Z Handamp;taD I It ^m Ho^Dg roiah Khuah II T40 116 Thiln JI 271 B Hoang agLl Plifjc IF 63, mandgt; 65. Ho van Lan 11 108^ 179 B 6«, 103, 101, 10S, ]ti6, 115, 183 Uu-Xd II 31, 103 ^M Ho^ng ngbTa Ba 11 63, 64 Hu X$ I :95 B '^ahntf nghTa Giac II 46, 47, 48 H3-luan-bcandgt; II 37 ^m Ho^ng QghTa HJ^n I 110 ll^i-an (Faifo) II 89, 96. B Hoiag njhTa Hb Ii U6 104, 110^ 151, 160, 161, 223 ^B Hoftng PhAc 1 200, 201, 209, HSng-bang I 3. 11, 13,15, 16, 7 1 B 310, 729. 230, 231. 232, 231 Hdug Bao 11 272 B Ho^ng ph^ag Cv I] 103. 1«M, US Hdog U4t H 304 ^K Hoandamp;ng; pbvng Th^ I 182 HJIng'giaug (tau) II 278 ^B Hobng Quioli II 212 Hdng-hi) 1 127. 143, 147 ; II 24. B Hoang sang Anh II 274, 275, 2S0 2t78, 279, 287, 399, 309, 318, 320 B Hojtng Eir Mil I ft? Hoiig-irnh a 45 B HoAnh-sim 11 39, 43, 44 H^ng-mao II 181 B Hoiing ri JI 275 H2)ng Nhfini 11 235 B Hoandamp;ng Tj^p JI SI HAdb Phi II 30a ^B HoAng Tjnh II 292 HAng 111 Toan 11 273 ^B Holng-lur Canli II 110, ISO, llot-t^l-lict 1 125. 130, IGl ; 11 95 B JSl, 152, 153, 157, lai, 187 H^p^ptati I 37. 39, 42, 44, 47 B Hoang-lA Th^m I 113 Ku£ II 254.255,2^5,270,292,321 ^^^^^^^ ^■^^■llllillllllBBl ^■■^^^■I ^■^^^^MH ^^^^^^^^^^^^^^^^B ^K SACH- D.^N - 37.1 S ^^H Kii^ Sinb 77 J. Silveslrf u ^1^ ^| ^^HTJiiyen Traa^ 77 Jninont II :{2ik fl ^^^■Huytn-TraD Cung-chun I lAT «.lTipoiiii (tiiii) II 2fi,1 fl ^^^■HuTig-nu 76 .biirrKiiiltirr^ II 2randgt;6 ^| ^^■Hilng L^c 7!> Jt^hovah 11 ly^ fl ^^VHiing-vircrnj^ 1 12, 13, 1-1. 1^^, Jule; Fffrry |[ 22t ■ ^^mHica lh£ Han^i II UO, rX K m ^r^ Hlmg-d^Ci Virofng I 1^1, ['M, n. ^^^H ^B I.1&, 143, 14-1, 145. 146, l^H, UO, UO. Kergari^^lcc (KO-la-ilkb) II 291 ■ ^R 15^, 15a, 15J, lob, 106, t j» K^sftl II 281 ■ ^^K 1Iirng-hi>fii-viianji Uy 1 UO.ITjO.ITO Ki-c-iji I i;t«. VS9. 156, lis ■ ^^m Hirng-hoii 11 10, 59, G&, 69. 203. K>'-h6H II 35«, 2^9 fl ^^B 3og. :)io. :i2o, 33i> Kv-Ih r 196 fl ^^^ Hirng-vC-vinyna NgliLt-n I 149, I^ K^r-on 1 227 ■ H Hirdogcun^ Jl :JT8, 27i). 29.1, 2t)4 K Tin 1 217 fl ^B Hircrng-giang II 139 Ki^m-c-'buu i |70 ^| ^B Huirng-Iam II 66 Kicn-lhiinl) || |ii2 H ^B Hir<mg-uc i[ S4 Kieii BLTt I 33, 31 M ^L KLun-pbuc Ei Ji3 H Klcn-TtirtrnK 1 'V*'^ ; II itU ^| ^^■l-nd'Khu n& Ktin 1 IW : 11 a7 fl ^^Hl-pha-nho II t!^2, ro, 2:)T, 2J8, Kill) Giun II 138. i;iO ■ ^^V 2tJS. 263. '29.1 Kim latiM [ 174. IW*. 192. ■ ^^Kl-ia-ly II 200, :j01. Jl)3, 210, 21B ; I[ V^ B ^^H'f'-lan Th^i-plii I 100 Kun-lon^ II 87, 321 H ^^H Ven-bac 317 Knii-qu> 19, 2<l ^^H ^^f Yen-bai 11 342 Kinfa ti&C I 147; M 2U,55,]30,I4D ^^| ^^^ Vun-kiaiig 1 121 Kinh-duQrng-virtrng I U, V. ^M ^S Yen-bac (L^uig-scrn) 11 27 Kiiih-Ky 11 :f70 fl H Yin-^vang I 121 Kltih-thien II 1^ fl H Yen-kJLih U 51. V^, 137, 138, :»2 Kicu I'inh U lU S K Yen-ma H 22 Kioii cun^ Miiii 1 43, «:* ■ ■ Yin-phu I 121 Kicu eung Tiiln 1 67 fl H Yen-tfuan£ H ^ Ki^u Thu^ii 1 Jta H ■ Y^P-quaDg II 27 KbJ-]1 1 I3«. 130 9 ^^^ Y£n-siah I 121 Kba-luu J 231 fl ^^h Yeo-tli^ n 134, 330, 340 Kb:*( lulu Uu (Chri.sloplie ColoinbJ ^M ^^^ Ven-vtrang L^ 1 102 11 9.-> ■ ^t^'it Kieu I 139 KbacbCgJ^t) n 269,271,373,378 fl ^^^^^^^^^^^K- Khai-quuc cdiig-nghiup Jien-cbi ^M ^^^ 1% ■ H Jean de ]a. Croix 11 06 KhaniE-hi 11 51 9 ^B^Jean Rhodes H ^ KJiaDh-h6ii n Bo, 267, 30: ■ ^^^»' =J!I!^K^^_ ^^^B ^■■taHii^^^^HHH ■■■■MUMiH^^I K 376 — Vl^r-NAM SU-LVQrC ^^^^^ H Kbdm-chandamp;u I loa. lOt, 1nli ti£u blah Jirvng kandlt;' Lam-glane I 221 ; 11 43,41,46.^7,48 ^B .phi khandamp;u phirang lir^c 11 196 Lara-sorn i 215, 216, 217, 219 ^K Khani'iIDlL tbdng-eiiim I 2l0 Lang-giang 1 222,2^0; Jl I3U, B Kbam-dlnh Yi^Usir 1 16, -19, 53, 132, 230 B 104 ; 11 OS, 243 Lajig-sofft 1 90, i;{7, 142, 1J3 i ■ -Khau HdH I 5S ir 20» as. 36, 59. 64, 134. 178. 205, H Klulm-CBn^ TI 327 271, 291, 309,310, 315,317, 318, H Khiem-liLnx Tl 272, 323, 325 319, 320andgt; 346 ^B Kbidt-d9D 1 90 Ljng-5(rD-phu I ISO K Khoan Trl^l 1 1-15 L^nK'bAc [ 40 B KhoJ-sAch 1 210 Lang-kliung I (>i B KhSng CTip I 73, 74 Lao-Kflj II 27.'), 278, 207. 31-"> B Khdag M^nh II 158 Lho I 3i(t, 319 B KhSng MiDh I 1S4 L3o gi^o I 72 B KhQi^ Til i 25, 73, 74,99, 111 Lao U'r | 23, 74, IJ ^m Kh.wmg-th&-c&ati 1 Gl I.ani-£hp 1 7, 4ft, .'jI. 53, 37, 59 ^K Kbu Liun I 49 Lam Any Ti^p 11 231, 261 ^B Khutit-liOu 1 5t Lhiiq Ho^nh Jl 292. '.iO:' B Khiic H^D ] ni L^ni'bliiJi-pInt J 177 ^B Khdc thifra Uv I Gti, g: Lam Sam II 2i B KbQc thira MS" I 67 LStTi-thao ][ 320 B_ Krnntz U 287 L^p B^o 11 31 ^^^K Lef^hvre JJ 23;* ^K Lebeur de VllIc-siir-Ari: II 25J A Le Henri n (tuu) Jl 182 ^^^La^bicll U 83 Lu llyre dp Vilerw II 295,297,300 B i.{i-ba 11 nn L^ AiiU-tonf U a B La-bOc ri 8.1 Lfe anh Tuaa n 02 B La Kicn 11 ??^ 1.& ha Pii5iii II 179 B Lb KhSi 1 17U, ItU, JSS L6 bu TU II 21J ^K La-mi (Bomain) 11 ftr», 97, 98 L£ b^ Th^n II 290 ^B < La Pain b (tau) II iJ)] Lfi B6i I 323. 227 ^B Lapjerrc 11 'XVi Li Cinh II 2G B La-SvD pliu-tii 11 ua Le CAt 11 392 ^m Lu-thaiih 1 g-i Lt CtEn 11 217 B LS-ijSng 11 TS Le ciip Bi 11 30, 21 ^K L^c-bi^n-phu II 221 1-* uflng Uyi-n II l.'i ^B L^C'dtftrng 1 7S Lu Cue I 228 ^B Lj^C'h^u I VA LS Cbau n 52 ^B L»c-lonB-qLiuu I 11, 12 LA Chiit tl 138, 160, IGt, 162, 164. ^B LfC-tiru-n^ 1 13 lft3JW,3DB.2ia,aH,2l.'i, 217,218^ ^kt ^pjk ^■■^■^^^^^^H ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^|£L:^fari|^^Uandgt;;b»>^^^^^^^^^^^^| ■^H ^^^™ SACH^DAN"377 ■ ^^^Lc Chich ! *>2ll Lt hini Biic 44 ^^1 B Li Chi£u-Th6nf( 1 !!y, 137, 138. Lfi V 15 ^^H ^B 139, Hit Li' Y-ttJandlt;iR ti n fl ^B Le CtkUiitl 11 3o:> Ll kandgt;: II 317 fl ■ Lh mnh 11 137 r.tf Kinli-tAng II fi fl ^B Le DoSn U 137 Lv KliAl 'LVl fl ^H Le (lo»n iSbH » ilM Lc Khuycii 1 337 ■ ^B L^ D^ 11 269 Ll- Llii 317 ■ ^K Le D^-lun(ihi Trail 128, 153 fl B Le d)Dll tf 11 255 L£ phung HJeu 1 93, I2.t ■ ^B Le BTnh 11 210 Lr qu^ng Camli I 233 ■ ^B Lh due lluy I 232 Li^ queng BjnIi M 140, I7K fl ^^^B Le dlJC Lnc 11 218 Le qiinng Tien II 271 9 ^HB Le OiA-tAti^ II g L^ qui B6ii ■1 ti^, 106 fl ^B Le Kan U ii9 Le quy Ly 1 I7ti, 177, I7a,l70. B B Le K^nlk f '-^^^ mo, ItJ] , 1»2, IS3, 184, IUj, 186, 187 B B L£ Handamp;n J 138 Le qui Tliiuli a 138, 139 B B Li- HI m ^^ L6 Quynli 11 124 S ^B Le Hi-ldiig II iM, lUU Landamp; quui: Hirii4 J ^7 ■ ^^_ Le Hf^n 11 46, 47, l31landamp;, 52 L^ Sat 1 222, 227, 23IJ, 231 ■ ^^^B Le Hi^n-tiandgt;ii^ ■ 12 Le ST 11 30$ ■ ^B th-Hoa. 1 na Le sT n$u 11 ■ ^^H Le H6a n 32 Le Si Triel 11 4«, 49 S ^^f Le Hoiii Hii, XI, 8K, 89 Ll Tiiti I 144 fl ^^; LA Handamp;OB-di'rc II 177 1.6 TUHIl I 134 ■ ^K Li Hunn I 178 L£ Tuuu n 274, 27^, 27H, ttO, fl ^^^^Le Huy^iiandlt;tdDf{ H 8 2HI, landamp;it 2RC. 287. 293 M ^B^B-,... ■ d*« • • ■ - __._^.^-_., .^^^B ^^^BiMCig^^BBbkii^iijfeiiiii-' inuiiii'''iHi^^^B ^^■■■MMH ^mhh^^i ^^378 — vi^r-NAM sir*Lircrc ^^ MB K Le Tiiag It I3andamp; Lit Xufin II 26^ H L« Ttofcli 1 2IG, 219 Iandgt;3' I 03 B L6 Thii-blu T tlO l,>^ An I 221 H L$ Thii-tfi I Ift ; II 12D, 270 L$ Anh-tOng I no ^m .& Thun-tung 11 6, S, M Li- HAn I 213 H L« ThAii I W3 L^ Bl ! !J3 ^B Lt thao Trjnh tt 30 Ly Bdn I 51. 53 ^B Landamp; tti£ T4ng 11 & Ly Cao-l(!tiii! 1 112, 113^ IW B Lg thi Sai II 2t7 Ly cam 1 42 ^B Lc IbiJ^u Dinh I ^ft^ Ly c6n(; I IN ^B L$ TnnviiK II 317 Ly Y I 193, 193 ^H lA van Ai) 1 223, 231 Li- KJ 1 331 ^B Le vin C^d I7 107, 146, 1-J9, laa Ly kinh Ti'i I 113 ^B l-i van [hi^^t 11 leO, 161. K2, Li^- KliaDh I aftO, 231 ^^^ 104, 180, IH3, «7, 2U6, 208. 209, Ly Khaiih Vkti 1 IM ^^K 210,211/215, 216, 217. 218 Ly KhSc-ChiiUi 1 67 ^^^^ L£ van Bltm It 300 Ly Kbdi I 31 ^B L£ vin Diem It 162 Lj' Khu6 I «3 B Li; van Due I l^rj, 204 2<K>,?7?,33t Ly Liirang 1 32J ^V L£ van Hin 11 309, SIS Ly N'ain-ff^ 1 47, 53. &I. 55 ^H U- van Hieu 11 42, 43, -H L>^ rthait Nghta 1 9S ^H Lu viin Hiru 1 lu, 40, 121, 128 LS- Xban-tAug 1 100, 105 B U vin KhAi II 20), Trtfi. 207, LS nguycn C^t 1 174 aOB, 209, 210. 211 Ly pb?t Tu- 1 55, 56 ^Bi L^ Van Liuh t 2?ft Ly-pb?E Sinh 1 as ^B Lc vim Minhr It 144 Ly Qufin I 149, laO ^B Li- vin Quiiii 11 107 LV TSi II 103, 105, 106, 107 ^B LO van Thanli It LiK L>' Tifin 1 43> tt? B Lu viD Tlijnli 1 101, 106 L>' ll) Tlinnh II 273 ^B I^ vAn Thi^v II 220, 221 Ly tu- C^u I 201 ^E Li vin Trircmg II 13S. 134 L- liT Thbnit n sfi^^ ^^"-'* — •.-- . - -«*i^ - ^. www aonghuDng.vn — ■■^ — SACH IMN— 370 I.y Thai-tOng hi' Th»i-1t^ I_.y Thiinh-tong Lf Thin-lung Ly Ihicii hao J,y IhUiVng Kiei I 9.->, 96. OS. 99.123 I 03. ai I W, 111 I n», no 1 f» J lUS, 101, 1(^>, 106, 107, im Ly Trie 1 &1 Ly Tricn 1 222,223.224.225,326,2i!S Lieni-Chav 1 IC^, 104, lOJ IJentri (dun) II 255 Ljch-IH^u hij^n-cliuong I 124! T-jcb-irieu hi^ii-chiwrng J^jch'triem hi^n-chinrnK van licU-chi I 210 LiDta-diic-virffng I 182, 184 I.inlk-Kiaiig II ^. 39. -10, 4J, -18, 40, 103, 116, 163. Si LinTi-uuiCh)ung(Dangctzer; II :f83 I'inb-iiuynh II 84 LTiilt-uain I l>3 JMt iir 7-1 FJ^t thLtnh lliuij luc lien hicti II 196 Mtu-ldy Lieu Th»i)g Lorieiit Louis XIV Louis XVI F.ouis XVIJI -I^Uis PJlLl[pll<^ L6-f{iaiiK L9 itac Bite LvC'Cliau I II 37 [ IW, 230, 232 II IjD II Sa, 186 II l.'il II 181, 224 11 22^ II 310, 318 I 34, a7, 71 I3S, 139, 15R, 103 I.5i-giaii£ I Lbng-hien Lon{{ Can Logg-cbshu Long-dO dlnli-hali .ong-birng hoiig-nrr n «l. US I II II 83 t96, 218, :S3, 225 I 47, 53, 55 1 LoB-lhanh Lfl-vuang l.ong-xuy*n Lonff XiTO'ng Lu^n-ngu (tit-o-cn Lmc Dhii I.kiC Gia Luc-hai LuL'-hop l.i,ii'-nam Lmc thiliig Duorng Luiin-Kiang Lir-:K3rn Lit l>9l liir BuOrng l.u Gia I,(r-h4ti Lir KgJij Liran^ liiru KhSnli LtKriig-giniijf Liranfi Minh, l.tritng nhir Hot I r.utrny ngnc (Juycn LuarnK lant K^ Lnang T^nff Lu<rng vSn L^ Liru An Liru tjang Lmi Ol Liru Gang Lvu Ug Lmi (li Lull khanh Bfkni Lull Long Lmi nhao Chii T.uii ijhiii; Tufriig Lirn Phuo-ne I Li/u quric Klct Luu Tin Liru Tmng Lmi vTnh Phuc 2R4, ^m, 3iN>, 306, I 18. ILI, 20 1 IH2 11 11)7. H7 1 1J2 II 230 I 08 I U. 47 I 39, 30, 31 1 n I ^2 II 317 II 268 I 235 I 217, 21« I 44 [ A3 ! 3.'i. :i4 I ^ i 200, 201 n 18 I 1»2 I 230, 231 213, 220. 227 II 342 II 330, 310 1 160 II 271 1 66, 67 I 20 I l»i 1 67 I 50 I 103 I 109 I 30 II Ifil 56. 57, 5&, eo I 1«1 II 207 I 90 II 274. 275. 317, 318. 3l» www song'tiLong vn 380 — Vl^- NAM Sfr-LU-CrC M Ma-Iinli MageUan Mayboii Marchauil Murco Polo M»tberoQ Alii Anh Ma-cao Ma-giang M3 ftj Ma ]ai Afa VI ed Mae CuT.1 lAO, 10G II 9o H 00 11 208 11 tjri n ri3 1 224. 3H I! 77 II 15. 20 I 213, 2t7, 221, 225, 214 I 49 ; II HO, 255 1 39, 410, 41 II 97 11 62, 9o itiac dang Dung II 4. 15, 16, 17, 23 ^t^c Okng Doanh II 4, 6 Mgc trinh Chi I l28, 163, 168 Mac don Khir^ng II 22 Mgr (Ic Uonnecbosc II 254 Mac kinh Cuiig 11 25,37,35,30,37,53 Mac kinh Cbl M^ic kiDli Chutrn^ M^c kinh U^ng Mac kinb Di^n Mnc kinh Khoan M^c kinh VQ Mac m^u Hgp ]I 24, a% 27 IE :j7 II 37 II 20,21,22,24 II 3d. 37. 5.3. 33 II o2, »3 II 3. 20, 22, 23. 24. 25, 36. 27. 31, 53 M§ic uggc LiSn II ^,22,23.24,25 Mac phuc ll^i II 4, l€, 17. 10 Mgc phuc Nguyen JI 4, 10, 30 M^c To an I] 24, 2f) Mac thi^u Tu 11 »2, 83, 86, 87 :il9C van To II 148 Moch t^n Giaj II -m Mai H^c-d^ 1 59 Mandamp;i-Unh 1 1G6 Mai Thieo li 271 Mai Ihuc Loan I 50 Mai v^u Hoan n 7R >rai xuau Tliirvng i U 333 Maiigandlt;cu Man-chiui Maii-hao MSn-clii'iu hA M?n-li6c (MR(inupl) Maiili Kha Mao ba On M^c Bich Man-guing Man-tliil Man-viel M3n vim Lien ^I^( (>n I 73. 74 EI 1G MOnt'si^ Mcl^ni^Dr iMe-Kiin({ Me liiiti Mi-rjiau Mnandgt; MI-nuGTii^ Mi?" a liny M^-Ihul qii^n-> 11 1?H3, 281. H Ngiiv^n Quang Toan II 141, Ul, 30.i,' 306, 327, 3:iy, ;ui ■ landamp;J, 157 Ngiiy'-n trurig ])ii"n 11 203 ^K Xguytn quaiiff Thi^n H 164 ,gnyi?n trung Ngan I ]li5, llWt. ^P Xfuyrn <iiiang Thiiv II 1^,163, 170, 174 ■ 164.165 Nguyen Trijc 11 33 i ^B Kfiiyi^n QuflTig Trung IJ 279 Nguytn trirong llieu II 183 B Xguvvn qoi C^nli II 63, 114 Nguy?n IruArg To 11 24U ^K Ngiiy^n qui Bu-c II 02 XguyOn viin Unt II 207 ^B Nguyen QuDC 1 110 Xguytn viin Chin II 207 ^B NgDVL'n (^uuc Dung II 138 Nguyen van (Jliliih II 103 ^B Nguyen qufic Trinh U. 114 fiiii:n viin Hand II 150 H Nffiyin Quy^n II 21, 22, 23 Nguyen vim »a 11 "207 ^B ?4gliy?n Sao I 217 Xguyeji vaj] Giai 11 26 ^M Mguyfn Sieu I S.'l Xgtiy^'n van ("liiip 11 159 H Nguyt^n Suy I 202, 201, 2U^ Nguyc'ii van Hi6u II 14B H N'guvL'n taog noan 11380,^7.2^^ Nguyc-n vjini Ilia 11 124 H Nguyen Tay-strn H 128, 12Eandgt; Nguyen van Howitg II 107 H Nguytii Tnn 11 273 NgiLyandlt;-n vfin lluaii 11 154, 155, ^V Xguy^n ti£n Lam 11 205,231,232 I5G, 158 ^K Xguy^n Tctan I 193 Ngviytii Viin Huc 11 13 H >Jguy£n Tu II 292 XguySn van Kicn Tl 163 B Nffuyin Tuy«n II 62, 03, 64, 67 Nguyen viin KhiOni II 150, 170 ^B N^Uyin lir Gidn 11 'jaU Nguyen vjn Khuc H 182 H Nguyen tu Nbu II 327 Nguyen v3n Liem 11 110 H Nguyln thai H9C II 342 Nguyen van Nghia II 1-18 H^ Nguyen Tliatih I 182 1 Nguyen van Nhan 11 14S ^^h^ ..■- M^ www songhuong.v^r^i:^ ^PH^IH ' SACII • DAN — 38.-i S ^^^V Nguyen van Nban U tRO N'gli^-ao 1 L4:t. U-l. 1 r.- Vi^i-inmli II M2 iil.aim ' I 3, G, 7 ; II 79.80, Si, 84, 95, 139, NO, 141, I4J>, 169, 171, 173, 180, IS6, 2tQ, 221, 222, 227, 22S, 232, 245, 252, 2^. 25B, 262, 2fr4, 282.298,311,312,320,341,345,303 Vi^t'SiT toAn-tiiu Vi^l^tbAc VJet-thir^ng Vi^l-lrl Vo-an-ch^u Vo cdne To Vu dinli Dung VQ dire Cat VS-fliScC'VWffng VS-nga-chati Vo Nban VA phirorng Be a ik Giao VS U LJ va rjnh I IJ, 13 II 62 [ 61 JI 178 11 310 1 59 11 «3 IJ 63 11 203 1 » I ri« n 14« II 04 II 115 II 6« II 148, 149, 153, 154, 155, 157, 15S, :S9, 160, 162 9De-r.Vf$T-1fAM sir-LWC 3 Thirfrc V« Ir^c 06nh V9 trqng 81nh -^♦e Tin GiKi V3 vinh LOc '^ TTnh Tien V5 suftn CSn re D4t TH dt Nguj Vft'dt^ Nroh Vu Bai va huy Tin Vti -tratrng rfr Qa^nlt KVa Tia VlPti^aa TbJ^u '^VtL'icvDfl Bltih- *.^ 188,159, U ft2 n ^, 64 II 371, 272, 21i M 2ai, 333 11 14S n 307, 210 11 207 II 207»310 11 214. 317 ir 110, III, 145 J IW ■ il . 160 ]] 256 1 110 ] 12 II 2S0 II 136 II 43, i4 I n ir 17 II 61 ir loe ( tn II n% II 7Sandamp;, 300 n 141, ljandgt;5, 156,. 160,161,162, landamp;'l.iai a v5n Nhim II va vSn Tien"*" VD vjin Thiem YQ Vinli VQ-viKKng' Vinrng an Th^ch Vmrng &o Qujandamp;Q >'n-o-ng Dqc Virtyng Him Vvcmg KbOfiTt Viro-nfi Khfli Virong M3ng Vwong Tilling 225, 226, 227, 228, Vinrng Thiic VmVn li'au 115. 124, 128 IT 196 IT 45, 46 II 52 II 61 I 102, 103 I I 3«, 42 223,224. 230, 232. 234 1 62 II 14a Xich-quy Xlch-lhS Xnftn-tbu Xirorng-^anl Zaat II IB I 11, 12 JI 84 I 23 I 227, 231 ; II Gf II 97 II 310 WwW-SDnghLD DANH-f ACH »AI-LY bAN SACH qO TRUNG-TAM HQC-UtU XUAT-BAN Ten tf»l-lt Bta-ehl Ttbh 1. TRU6rNG-SaN 3. Al-HOA 3. viEt-long 4. BONG^HA 5. KHAI-TR! «. vi£t-b^ng 7. S0NG-KA 8. -mfi-GKyi 9:hAng-NGA la PHUg^NG-LINH ii/vAn-nhi6u 12. UINHrTRl IS. GK),AN 23 i4.THANH-TAM t5, tOng-son ib. kam-ngai 11 sanh-hung 18. quAng-thuAn 173, e^l4p 67, TrSn-Himg-B^o, Hu£ 293. Gia-Long 7, Piiirdc-Hai, Nlia-traiig 62, Lft-Lgi 78, Le-Loi 372. PhaD-Binh-Phimg 117, Tri*u-Qu»og-Phuc 6. Nguyia-Bloh-Chi^u 44, HAm-Ngbi 34, Ng6-Quyin 32, Phan-ThaDb-Gi^n 7-B, Hilog-virorng 65, NguySn-vSn-Thiah 16, TrSn-HiTDg-B^o 150A, QuaDg-Truog 250. Phan-Chfta-THnh 101-103, Thfiog-nhSt Thira-thien* Quiandgt;nb(TD Kbandamp;Db'h6a * SAi-g6n S^-gOd SAJ-g6n Long-on Kidn-giang Phong- dioli Vtnb-IcHig B^h-tirdpg Vinh-blnh Quaug^tri Quang-ngli Qitang-tin Rken-rtmg _^^_ ^^^^^H ^ 19. VAN-KIM 278. Tran-Hirog-Bao Tuy-b6a ^^H ( Phii-y*a > ^ ^^ 20. NAM-PHl?OfNG 162, Qafic-I6 I (TO-iS) Camera nh 1 H 2U ykn-H6 33B, PhaD-B4i-Cbau ' Darlac 1 m ^.khAi-minh 19, H^in-Nghi Bk-ht j^H ■ 23. TUYfiN'BtrC 1, Hda-Binb ^B H 24. KTNH-B6 79. trSn-Hung-Bf o Phu-bandamp;n I^B H 25. XU/^N'THU 37, Candamp;ch'iniing Lftm-ddng V B 2e. NGUdN-S6NG 40/1, Tinh-lO s6 10 H|Lu-ngMa 1 B 27. MtNH-PHAx 25/3, Quaa-Am-cAc TAy-Dinh ^^1 B 28. EHAI-TKi 1* Bdi-Ngucra-Kgli Biinh-dvomg ^^H B 29. VAN-HOC 95, Nguyln-Du Long-fchfint ^ V W sq. an-lOc 3/7, TrSn-Hung-Bao Blnb-]ong fl B 31. B0NG'Handlt;!>A B 3^ THl£N-Tdr 208, Ng6-QujSn Bloh-tny j^^f 18, Nguylo-Thi-Giang Blandamp;n-hda ^^H B 33. MIKH-QUANG 103. Trung-Nhi VuDg-tdU ^^W B 34. THAI-NGQC 54/3. L^-Lot G6-c5ag ^^M B 35. MTNH-DTandgt;G 16, Trumg-TrSc An-Kuy£ii ^^H B 3«-. THANH-QUANG 10, Tniandlt;mg-VTnh-Ky Bac-lidu ^B B 37. KIM-VAN 40, 96-C6ng-Tri^g KiSn-phong ^^M B 38. HOA-QUANG 99, Hal-RA-Trirag (Kh^h-hvDg) ■ ^^B Ba-Kuyfn ■ B 39. yfiN-PHiraNG 15. Pham-HSng-Thandamp;i Ao-giaug H B 4o..vAn-canh 93P, Hiiog-ViroTDg, Tbi-nghfi, Gia-dinh j^| B 41. Lt^A-HdNG 40, Nguyln-Thai-Hoc HOi-fln ^^H B 42. I^PHAN 41-43, Pham-Ng5-T.So Sandamp;i-gda * B ^L^43. HOU^CHI lOB. Pham-Huu-Chi Pbij-6c-tuy ^M n qul'pi mua li lUn /<ic uandamp;i cdc Sqi^I^ irin. H ^^ CUOC^CHO: Xi J ^^^*
Xem thêm bài viết thuộc chuyên mục: Du Lịch
Xem thêm bài viết thuộc chuyên mục: Tổng Hợp